Convidados pola Fundación Eduardo Pondal e o Concello de Ponteceso achegámonos a unha das zonas de arte rupestre máis singulares do país, o Promontorio de Corme, na zona máis oriental da Costa da Morte. Guiados polo polifacético Suso Lista, veciño e gran coñecedor da zona, e na compaña do alcalde, Xosé Lois García Carballido e o concelleiro de Cultura, Carlos Penedo Casmartiño, percorremos boa parte dos sitios con arte rupestre máis relevantes do municipio. Foi só unha primeira aproximación para coñecer a zona que será obxecto de novas achegas por parte do Colectivo.

Boa parte dos xacementos foron localizados no ano 1997 durante os traballos de avaliación e seguimento de impacto arqueolóxico derivados da instalación do Parque Eólico de Ponteceso, aínda que cómpre destacar que xacementos como o Petón da Campaíña eran moi coñecidos con anterioridade polos veciños da contorna.

Posteriormente, no 2002, os arqueólogos Manuel Santos Estévez e Patricia Mañana Borrazas publicaron unha pequena síntese coas características principais destes xacementos na Revista Gallaecia da USC.

Malia todo, os petróglifos de Corme nunca obtiveron a atención merecida e boa parte das laxes permanecían esquecidas baixo os toxos e matogueiras. Un bo exemplo era o estado no que se atopan as laxes da Fieiteira que puidemos visitar grazas á limpeza previa dos accesos por parte das brigadas municipais. Desde aquí o noso agradecemento ó Concello.

A Fieiteira – Meixoeiro

Situado na zona central do promontorio e nun outeiro con boa visibilidade localízase o conxunto máis complexo e máis relevante do Concello. Na Fieiteira atopamos a maior concentración de gravados localizados ata agora na Costa da Morte. Ata 15 paneis insculturados situados entre dous grandes penedos graníticos. Destaca, polo seu tamaño e número de gravados, a laxe principal duns 6 metros de lonxitude (N-S) e 2,5 de ancho (E-O).

Se temos en conta o tipo de soporte (granito de gran fino), a súa situación en laxes case planas a ras de chan e pouco visibles a certa distancia e a técnica dos gravados, poderíamos indicar que presenta similitudes coa arte rupestre atlántica, mais a tipoloxía dos gravados non son nada habituais: Cruces inscritas en círculos, escaleiriformes, ferraduras, círculos simples, “vermiformes” (óvalos alongados e divididos por liñas transversais), reticulados, etc. Curiosos deseños que forman conxuntos heteroxéneos que manteñen certos paralelismos con outros grupos focalizados do noso territorio como en Cequeril (Cuntis), nas estacións próximas ó Castro de Montaz na parroquia de Laro (Silleda), Lesende (Lousame), As Canles (Campo Lameiro), etc.

A Regadiña

No extremo meridional do Promontorio, e á beira da estrada que conduce de Corme ó Roncudo, localízase a estación da Regadiña. Os motivos figuran na parte superior e central dunha laxe de forte inclinación. Nela atopamos ata 19 motivos formados na súa totalidade por cruces inscritas en círculos e cadrados irregulares, en varios dos cadrados hai pequenas coviñas entre os brazos da cruz. A maioría dos círculos están na parte superior da laxe e, na parte inferior,  localízanse os deseños máis cadrados de esquinas redondeadas.

O Petón da Campaíña.

No extremo noroccidental do Parque Eólico de Corme, ó abrigo dunha gran rocha granítica, atópase un dos “santuarios” rupestres máis singulares do noso país, tanto polas súas características como pola súa peculiar localización nun punto privilexiado da paisaxe con vistas á ría.

Os gravados distribúense aproveitando as propias irregularidades da rocha e presentan deseños variados e de difícil interpretación. Destacan as coviñas e cazoletas de distintos tamaños, os sucos de liñas entrecruzadas e ondulantes, ferraduras, círculos sinxelos, rebaixes, coviñas e unha curiosa figura humana en falso relevo duns 25 centímetros de alto situada na parte central e nunha posición privilexiada na parede do abrigo.

No chan figuran os gravados mellor conservados e tamén de tipoloxías máis tradicionais como varios círculos simples con coviña central. Tamén se poden apreciar na parte superior da parede de abrigo varios gravados, aínda que a maioría atópanse moi deteriorados pola erosión. Completa o repertorio de gravados unha cruz latina máis recente, cunha pátina máis viva e pouco erosionada.

Un grupo singular na arte rupestre atlántica

A visita ás laxes do Promontorio de Corme permitiunos admirar unha tipoloxía de gravados pouco comúns dentro do Grupo Galaico da Arte Rupestre e únicos na Costa da Morte. Á marxe dos motivos comúns a outras zonas do chamado Grupo Galaico da Arte Rupestre, como as coviñas e os círculos, identíficanse outros menos frecuentes como os óvalos, cruces inscritas en círculos e cadrados, reticulados e escaleiriformes, etc…

Estas características nos deseños así como as técnicas de gravado empregadas (uso pouco habitual de baixo relevo) levaron a algúns investigadores a falar dun “estilo propio de arte rupestre diferente do estilo clásico da Idade do Bronce coñecido noutras zonas de Galicia” (M. Santos Estevez & PM Borrazás, 2002).

Tampouco está clara a cronoloxía e a adscrición cultural dos gravados, aínda que parece claro que corresponden a diferentes períodos. Existen gravados prehistóricos e outros medievais e incluso modernos como as cruces realizadas con ferramentas metálicas como a presente no Petón da Campaíña ou as localizadas hai un par de anos en Brantuas.

Tamén, como acontece noutras zonas de Galicia, é evidente que moitas das figuras foron reavivadas ou regravadas durante moito tempo, como evidencia a estación da Regadiña. Un feito que poida derivar da propia necesidade de facilitar a “lectura” e interpretación duns gravados que hoxe en día seguen a ser un misterio.

Subliñar, por último, que á marxe das estacións ó ar libre, é moi significativa a localización de ata cinco abrigos naturais con gravados, sendo o Petón da Campaíña o máis relevante.

As demandas do Colectivo

Non podiamos desaproveitar esta oportunidade para demandar ós dirixentes locais presentes melloras no estado destes xacementos pois urxe adoptar medidas que garantan a súa protección e conservación.

Entendemos que se debería comezar por inventariar todas as estacións, rexistrar correctamente todos os motivos insculturados e incluír no catálogo patrimonial do PXOM de recente aprobación todos os xacementos. Requisito fundamental para protexelos e evitar os feitos denunciados anos atrás como consecuencia das actividades forestais e industriais nas áreas arqueolóxicas sen ningún tipo de seguimento e control ou os danos evidentes que reflicten varias laxes da Fieiteira polas limpezas dos montes con tractores con cadeas.

Cómpre tamén, a limpeza periódica dos xacementos e do seu perímetro para evitar que se vexan afectados polos incendios forestais, así como a localización dos propietarios das leiras cos que acadar acordos que permitan que as xeracións futuras poidan desfrutar destas mostras milenarias de arte rupestre.

Os petróglifos son xacementos arqueolóxicos moi sensibles tanto ós factores ambientais como á propia acción do home que non só dana os xacementos senón tamén altera de xeito irreparable o seu contorno (véxase o Petón da Campaíña cun dos aeroxeneradores do Parque Eólico a escasos metros).

Divulgar implica concienciar á poboación da singularidade destes bens culturais con actividades educativas e pedagóxicas que sensibilicen á veciñanza da súa importancia, facéndoos participes na loita pola súa conservación e protección. Porén, a realización destas actividades debe adecuarse as características destes xacementos evitando, por exemplo, que centenares de persoas visiten ó tempo estes petróglifos.

A xestión correcta destes bens, seguir potenciando novos traballos de investigación e a súa posta en valor contribuirán positivamente no territorio. O importante patrimonio arqueolóxico da zona debe supor un elemento diferencial cun gran potencial turístico que cómpre aproveitar e que redundará tamén noutros sectores económicos deste recuncho da Costa da Morte.

Dende o Colectivo queremos agradecer a atención e boa acollida do equipo de goberno de Corme representado polo seu alcalde e o concelleiro de Cultura. Agardemos que a ilusión e boa vontade que nos transmitiron se plasme en feitos nun futuro próximo, o Colectivo A Rula estará para botar unha man.

Bibliografía:

• Mañana Borrazás, P. e Santos Estévez, M. “Arte Rupestre no promontorio de Corme (Ponteceso)”. (2002). Gallaecia, nº 21: p.115-26. Universidade de Santiago de Compostela.
• Mañana Borrazás, P “Prácticas y trabajos de prospección arqueológica en la comarca de Bergantiños, Corme” (1997), CSIC – USC (T.A.D.)
• Santos Estévez, M, Parcero Oubiña, C e Criado Boado, F. “De la arqueología simbólica del paisaje a la arqueología de los paisajes sagrados” (1997), Trabajos de Prehistoria 54 (2), p. 61-80. Madrid.
• García Quintal, M.V, Santos Estévez, M. Los “santuarios” de Galicia en la Edad de Hierro; “A Ferradura” (Amoeiro, Ourense) como ejemplo (2008), ATTI DEL CONVEGNO INTERNAZIONALEA SVOLTOSI A ROMA DAL 10 AL 12 NOVEMBRE 2004. p. 528-531
• Marco V. García Quintela, Marco V. e Manuel Santos Estévez, M. “Promontorio de Corme”. USC

Notas de Prensa

• “Un santuario rupestre en Corme”. laopinióncoruña.es. 05/07/2010
• “O abrigo de arte rupestre de Corme é un dos máis importantes de Galicia. Entrevista a Pablo Novoa”. La Voz de Galicia. 10/09/2010
• Recunchos da Costa: Os Petroglifos de Corme. Redacción QPC 15/04/2014
• “Ponteceso redescubre sus petroglifos”. X. Ameixeiras. La Voz de Galicia, 04/02/2016
• “Corme debe estar cheo de Petroglifos”. Redacción QPC. 06/02/2016

A Ruta no wikiloc do Colectivo:

• http://es.wikiloc.com/wikiloc/view.do?id=12224464