“A Loba (2001-2016), membro animal fundador do Colectivo, que nos acaba de deixar na procura dos misterios que se agochan nos solsticios.”

A descuberta da Pedra da Grada

No sempre dinámico panorama dos estudos da arte rupestre galaica xorden a cotío novidades que evidencian as limitacións que presenta o actual catálogo de xacementos de arte rupestre. Mais segue a sernos difícil de comprender que gravados tan excepcionais e singulares, situados en laxes facilmente accesibles, recoñecibles e coñecidas pola veciñanza, sigan pasando desapercibidas como aconteceu con este petróglifo da Pedra da Grada.

Hai só un par de semanas Isaac González García, veciño da zona, púxose en contacto co Colectivo para falarnos dunha laxe que, segundo comentaba, tiña gravados semellantes ós do petróglifo teense do Outeiro do Corno I. De inmediato a nova suscitou o noso interese, incrementado pouco despois ó achegarnos a través das redes sociais un pequeno debuxo e pequenas referencias sobre as características xerais e historia desta laxe.

Un par de días despois achegámonos á zona e quedamos abraiados ó contemplar por primeira vez o deseño e dimensións deste singular gravado. Repetimos as visitas en sucesivos días cos nosos equipos coa intención de documentar coa maior precisión posible as gravuras, traballo que agora vos presentamos.

Localización e referencias históricas

A chamada “Pedra da Grada” constitúe un fito natural que predomina sobre a súa contorna inmediata, unha xeografía bastante chan e con poucas elevacións, o que facilita a súa rápida localización.

Quizais por este motivo fose empregada xa dende o Medievo como marco divisor de varias parroquias (Briallos en Portas, Arcos da Condesa en Caldas de Reis e Saiáns en Moraña) e aínda serve na actualidade como fito lindeiro entre os concellos de Portas, Caldas de Reis e Moraña, os tres pertencentes á comarca de Caldas.

De feito, un deslinde realizado por don Jesús Vila entre o 1889 e 1890 (localizado por Isaac) recolle o seguinte:

“Aberto cara Arcos ata dar na pedra chamada da Grada ou dos Tres Curas que dista cincocentos catro metros da anterior, e que se chama quizais así por ser un punto divisorio do que irradian os tres concellos de Caldas cara o norte, Portas contra o sur, e Moraña contra o leste. Por conseguinte, aquí dáse por terminada a divisoria”.

Este afloramento granítico localízase a 207 metros de altitude (coordenadas UTM:  29 T 531282 4713518 – Datum: wgs 84) nun extremo do Monte de San Martiño (Caldas de Reis). Sitúase nunha pequena planicie, a só uns metros do nacente do rego de Arcos, nunha encrucillada entre o camiño de monte que transcorre paralelo ó linde entre Caldas e Moraña e o antigo Camiño de Búa que remata en Corrigatos (Moraña) e que pasa ó carón do campo de fútbol de Saiáns.

Nesta zona abundan outros afloramentos graníticos que dan nome a paraxes de curiosa toponimia como a “Pedra do Sol dos Cabalos”[1], moi afectada pola actividade extractiva dos canteiros e que tamén serve de linde entre Caldas e Moraña.

Descrición do xacemento:  soporte e motivos

A propia Pedra da Grada consérvase na actualidade fracturada case na súa totalidade en dúas partes. Cóntanos Isaac que hai anos unha cuadrilla de canteiros tentaron levar a laxe para facer postes para as viñas. O feito debeu chegar ata as autoridades porque no último momento interveu a Garda Civil para impedírllelo xa que a pedra como marco divisorio que é debía continuar no lugar e permanecer inalterable, dado o seu valor legal. Esta actuación “in extremis” permitiu a persistencia do xacemento ata a actualidade. Curiosamente nesta ocasión o marco salvou o petróglifo.

Trátase dun gran con granítico de case 2,5 metros de altura, de gran moi groso e numerosos fragmentos de ortosas de feldespato.

Conserva un motivo de grandes dimensións situado na metade sur do penedo, na zona central dun panel case vertical orientado ó suroeste. Os eucaliptos situados ó carón do penedo impiden o paso da luz e dificultan a observación con luz natural dunha figura cunhas dimensións xerais de 1,75 m de alto por 1,02 m de anchura (na base). Tal vez o seu parecido coa tradicional ferramenta agrícola da grade explique o nome da laxe que, á súa vez, dá nome á paraxe na que se localiza.

O gravado da Pedra da Grada entronca claramente co grupo iconográfico “Peña Tú”,  fundamentalmente pola súa forma rectangular segmentada en oito franxas horizontais e remate absidal bastante pronunciado. Porén, tamén presenta características propias como a substitución deses trazos, que representan esquematicamente un rostro en Peña Tú, por catro arquiños en liña, de 12 cm de alto por 11 cm de ancho cada un, apoiados sobre a primeira banda rectangular interna.

Cabe salientar tamén o gran tamaño do ídolo, o máis grande dos localizados ata o momento en terras galegas e, probablemente, un dos máis grandes de todos os coñecidos na actualidade.

A figura vai estreitándose pouco a pouco dende a base (máis ancha) ata o extremo superior rematado nesa característica ábsida. Presenta un dobre suco no bordo exterior da figura (outra das características comúns nesta tipoloxía) pero tamén nas diferentes bandas rectangulares do interior, agás na superior. Esta dobre liña continuada que define o contorno da silueta e contorno interior das diferentes bandas mantén sempre unha equidistancia entre ambas liñas.

Outra das particularidades do ídolo da Pedra da Grada son as súas esquinas inferiores, a diferenza das formas redondeadas do Outeiro do Corno esta posúe vértices ben marcados e pronunciados.

Baixo a ábsida superior e baixo os catro pequenos arquiños aliñados hai oito bandas horizontais. En diversas fotografías podemos apreciar a posible existencia de pequenos círculos (4 ou 5) no interior das tres primeiras bandas, apenas perceptibles pola forte degradación da pátina da pedra. As outras franxas rectangulares en dirección á base non semellan posuír ningún outro gravado, aínda que tampouco o descartamos totalmente.

Outro elemento específico deste exemplar é a entalladura ou lixeiro estreitamento que se aprecia no sector inferior entre a penúltima e última banda.

Os gravados teñen sucos de sección transversal en U e bastante anchos e profundos. O seu estado xeral é bastante bo, aínda que desigual. O gran groso deste soporte granítico “pouco habitual” nos petróglifos galegos dificulta bastante a súa visualización. A parte superior do gravado está máis deteriorada, polo que foi preciso empregar a fotogrametría e a fotografía nocturna para poder rexistrar correctamente os motivos.

Por outra banda, na parte superior da laxe, ó carón da fenda realizada polos canteiros, atopamos un gravado histórico con evidencias de ter sido realizado con ferramentas metálicas. Trátase dun pequeno cadrado que asociamos ós traballos levados a cabo por antigos topógrafos. Estariamos ante un antigo sinal xeodésico dos realizados a finais do século XIX ou principios do século XX, en estreita relación co xa citado uso da laxe como marco divisorio entre concellos e parroquias.

O grupo “Peña Tú”

Este esteliforme é un motivo iconográfico moi singular e pouco frecuente no noso pais, sendo o terceiro documentado en Galicia despois do petróglifo de Outeiro do Corno[2]  en Teo e do petróglifo de Basoñas[3] no Porto do Son.

A este “grupo galaico” pódense incorporar algunhas representacións gravadas en sepulturas megalíticas e incluso pequenas pezas escultóricas como a de Paredes de Abaixo en Paradela, localizada a carón dunha mámoa polo investigador Vázquez Seijas nos anos corenta do pasado século.

Os seus deseños vincúlanse cos gravados e pinturas da chamada tipoloxía “Peña Tú”[4] en referencia ó xacemento localizado no Concello de Llanes en Asturias, o primeiro estudado e o máis coñecido que se converteu no “patrón” deste peculiar modelo iconográfico.

Segundo os especialistas trataríase dunha representación antropomorfa ultraesquematizada de corpo rectangular co interior segmentado en bandas horizontais e remate superior en ábsida máis ou menos pronunciado, algúns deles están acompañados de armas en posición pasiva (coa punta cara abaixo) como tamén acontece no gravado teense.

Estes gravados localizábanse inicialmente só nunha pequena franxa da cordilleira cantábrica e do norte de León. Outros exemplos destacados desta mesma categoría icónica son os de Sejos e Hoyo de la Gándara en Cantabria e o de Tabuyo del Monte en León (actualmente no Museo de León).

Debemos sinalar tamén a localización de pinturas rupestres en covas e abrigos naturais que presentan gran paralelismo con esta mesma iconografía, como as pinturas rupestres de Fresnedo en Asturias[5] ou o máis recente achado do Ídolo de Ojo Guareña en Burgos.

No noroeste Peninsular

A morfoloxía xeral da figura da Pedra da Grada aproxímase máis o modelo de Peña Tú ca o seu paralelo galego de Outeiro do Corno, mais na arte rupestre do NW existen outros deseños con certas semellanzas que nos levan a sospeitar que estaríamos ante unha iconografía máis habitual do que nun primeiro momento poidera parecer. É o caso do motivo acaroado ó gran reticulado do petróglifo de Agro das Calzadas en Buriz[6], no Concello de Guitiriz, ou o do petróglifo do Monte da Laje, en Valença do Minho, no Norte de Portugal. En ambos casos tamén se constata un extremo superior absidal e as consabidas divisións internas.

Cómpre destacar, no caso de Buriz, a gran similitude que presenta coa Pedra da Grada, tanto na súa localización xeográfica, ambas en pequenas chairas preto de mananciais e ó carón de antigos sendeiros, como nas características morfolóxicas e de composición da laxe en xeral, cons graníticos redondeados e de bo porte e gran moi groso que presentan os gravados na parede orientada ó sur e nun panel case vertical.

Esta disposición vertical do gravado de seguro dificultaría o traballo do gravador, que ben puido empregar, no caso da Pedra da Grada, algún tipo de escada para a súa realización. No futuro deberemos prestar maior atención a este tipo de laxes, pouco habituais ata agora na arte rupestre galega, e que en moitas ocasións desbotamos de antemán nas sondaxes.

Interpretacións dos gravados

Este novo “esteliforme” galaico constitúe, por tanto, un novo elo de relación entre o chamado Grupo Galaico da Arte Rupestre e a arte rupestre da franxa cantábrica e do noroeste da meseta, de carácter máis esquemático, que certos autores fan extensible ós idoliños-placa, presentes en boa parte da Península. Ven a por de novo de manifesto un nexo de unión entre dous focos de arte rupestre que ata hai poucos anos se consideraban totalmente independentes. Novas liñas de investigación no futuro deberán profundizar nesta adición tipolóxica ó repertorio coñecido da arte rupestre galega.

En xeral, a maioría dos autores relacionan estes deseños con figuras humanas esquematizadas e moi abstractas. Ídolos antropomorfos relacionados con individuos de certo prestixio que en ocasións son representados ó carón das armas propias e identitarias do seu estatus guerreiro. Guerreiros ou xefes tribais que reflicten unha certa desigualdade social nestas primitivas comunidades da nosa Prehistoria.

Outros autores, non obstante, propoñen que ditas figuras serían versións setentrionais das coñecidas estelas alentexanas e do Suroeste peninsular coas que tamén presentan certos paralelismos estilísticos.

Finalmente, a localización destas laxes preto de necrópoles megalíticas levou a varios investigadores a defender a teoría de que estariamos ante algún tipo de representacións de carácter funerario.

Con respecto as pautas seguidas para a elección do emprazamento,  nesta ocasión o autor do gravado seleccionou intencionalmente un elemento natural ben recoñecible na paisaxe para posteriormente plasmar na zona máis visible da laxe unha mensaxe, quizais un sinal de aviso, coa intención de ser contemplado a certa distancia por calquera que percorrera esta antiga vía de tránsito usada dende a antigüidade ata os nosos días. A acción dos axentes naturais  que foron erosionando os gravados, pode explicar que tempo despois pasase desapercibida, agás para a veciñanza da contorna que xornada tras xornada observaba unha figura que asociaron cun elemento común da súa vida cotiá.

Cronoloxía

En relación a súa posible cronoloxía, os investigadores sitúan os referentes máis destacados do grupo en torno 1.800-1.500 a.C. Non obstante, a diferenza doutros gravados, o petróglifo da Grada non está asociado con armas metálicas o que dificulta a súa adscrición cronolóxica. Certos autores sinalan a posibilidade de que sexan precisamente este gravados non relacionados coas armas os máis antigos, herdeiros dunha longa tradición que se remonta ó Neolítico e que se mantivo viva durante toda a Idade do Bronce.

Conclusión

Atopámonos ante un dos máis importantes achados da arte rupestre ó ar libre nestes últimos anos que reactiva interrogantes que expliquen o emprego dun modelo esquemático recoñecible e aceptado nunha ampla franxa do territorio entre o Atlántico e a cornixa cantábrica. Gravados que nos transmiten unha mensaxe concreta arestora descoñecida.

Dende o Colectivo demandamos que os organismos públicos competentes inicien os trámites necesarios para a catalogación do xacemento, como primeira medida necesaria e esencial para garantir a súa protección e conservación. Lamentablemente o estado xeral dos petróglifos desta tipoloxía en Galiza é moi mellorable e permanecen no máis absoluto descoñecemento para o gran público e en perigo constante a causa dos incendios e outros axentes.

Debemos lembrar que boa parte destes xacementos foron declarados monumentos histórico – artisticos (Peña Tú) ou bens de interese cultural (Sejos). Son verdadeiras iconas e referentes culturais para as xentes das comarcas onde se localizan e son considerados valiosos monumentos da Prehistoria do Noroeste peninsular. A simple incorporación dun novo gravado desta tipoloxía ó noso catálogo de arte rupestre constitúe un feito excepcional, á marxe doutras consideracións como a boa factura e dimensións únicas deste gravado da Pedra da Grada.

Xacementos próximos en Moraña.

Pedrafitas: – Lapa de Gargantáns (San Martiño de Gargantáns), Cabeza de San Pedro (entre as parroquias de Rebón e Amil)

Petróglifos: P. Gargantáns (S. Martiño de Gargantáns), P. Ardegán (S. Martiño de Gargantáns), P. Do Deitadeiro (S. Martiño de Laxe), P. De Cotaredo (Longás – Santa Xusta), P. Chan de Deus (Conles – Santa Xusta)

Mámoas: Mámoa de Santa Lucía (Santa Lucía), Mámoa do monte Ardegán (Longás – Santa Xusta), Mámoa de Paraños (S. Martiño de Gargantáns), Necrópole do monte Laceira (Monte Laceira – Laxe), Mámoa de Guillarei (Cortiñas – Santa Lucía), Mámoa da Pallota (A Pallota – Rebón), Mámoa de Silvoso (Santa Cruz de Lamas).

Non queremos rematar este pequeno artigo sen agradecer a Isaac ter compartido con nós o seu achado e o ternos permitido facernos voceiros da existencia deste excepcional xacemento que de seguro sorprenderá a moitos especialistas e afeccionados á arte rupestre tanto como nos sorprendeu a nós. Esta é outra mostra máis da relevancia das achegas que están a facer os afeccionados á arqueoloxía nestes últimos anos ó coñecemento da arte rupestre. Neste senso, resulta significativo o valor das redes sociais como novo vehículo de difusión e comunicación entre os diferentes axentes que interactúan neste eido.

Tamén queremos agradecer as suxestións feitas vía facebook polo investigador lucense Xabier Moure.

---

Notas.

[1] Esta Pedra do Sol dos Cabalos é un conxunto de grandes bolos, nos que destacan dous penedos contiguos polas súas dimensións e paredes verticais de máis de 5 metros de altura. Tamén se observa na zona restos de muros de basta factura apoiados nalgúns dos penedos. A denominación de Pedra do Sol dos Cabalos déunola un operario que estaba a traballar nas inmediacións do campo de fútbol, mais nos mapas que temos consultados atopamos por un lado a Pedra do Sol e pola outra a Pedra dos Cabalos.

[2] Fábregas Valcarce et al. (2004).

[3] Fábregas Valcarce et al. (2006).

[4] Hernández Pacheco et al. (1914).

[5]Mallo e Pérez. (1971).

[6]Peña e Rey. (2001).

---

Bibliografía:

• Almagro Basch, M. (1972). “Los ídolos y la estela decorada de Hernán Pérez (Cáceres) y el ídolo-estela de Tabuyo del Monte (León).” «Trabajos de Prehistoria », vol. XXIX, 1972.
• Díaz –Guardino, Uribe, M. (2009). “Las estelas decoradas en la prehistória de la Península Ibérica”. Tese doutoral. Universidad Complutense de Madrid.
• Fábregas Valcarce, R.; Guitián Castromil J.; Guitián Ribera, J.; Peña Santos, A. (2004). “Petroglifo galaico con una representación de tipo Peña Tú”. Zephyrus 57: 183-93.
• Fábregas Valcarce, R.; Guitián Castromil J.; Guitián Ribera, J.; Rodríguez Rellán, C. (2007). “Un petroglifo de tipo Outeiro do Corno en Porto do Son (A Coruña).” Gallaecia, nº 26: 55-68.
• Hernández Pacheco, E.; Cabré, J. e Vega De Sella, C. (1914). “Las pinturas rupestres de Peña Tú”. Trabajos de la Comisión de Investigaciones Paleontológicas y Prehistóricas, 2: 1-23.
• Santos, M. J. C. (2009). “Estelas diademadas. Revisión de criterios de clasificación”. Herakleion, 2: 7- 40.
• Saro, J.A. & Teira, L.C., (1992). “El ídolo del Hoyo de Gándara (Rionansa) y la cronología de los ídolos antropomorfos en la Cornisa Cantábrica”. Trabajos de Prehistoria, 49: 347-355.
• Silva, E.J.L., (1997ª). “Arte megalítica da costa norte de Portugal”. Brigantium, 10: 179-189.
• Taboada Cid, M. (1988/1989). “Estela funeraria antropomorfa do Muiño de San Pedro (Verín)”. Boletín Auriense, 18-19: 79-93.
• Terroba Souto, Y. (2015).“La estatuaria de la Edad del Bronce en el Noroeste Ibérico”. Fol de Veleno. Anuario de Atropoloxía e Historia de Galiza, num. 5: 201-234
• Ídolo de Tabuyo del Monte: 1800 A.C. (Edad del Bronce), En: El Blog de Tabuyo del Monte: de valles y montañas.