Non é a comarca do Ribeiro especialmente rica en arte rupestre prehistórica, pero algúns gravados si que son coñecidos desde hai certo tempo.

O primeiro xacemento deste tipo coñecido foi o gravado de Vide cuxo debuxo remite á Real Academia de la Historia o seu correspondente Ramón Barros Sibelo nun comunicado de 11 de maio de 1868.

O autor sitúao no concello de Castrelo de Miño, mais, actualmente ignórase a súa localización exacta e, incluso, se ten chegado ata os nosos días. Se atendemos a este debuxo deducimos que, probablemente, se tratase dun gravado realizado en época histórica, dada a presenza de algúns motivos identificables como alfabetiformes entre os representados.

Ademais desta referencia, na actualidade, na comarca do Ribeiro coñécense xacementos con arte rupestre nos concellos de Melón, O Souto, Cortegada, Monte Picoñas e Coto da Ferradura, Castrelo de Miño, O Reigoso, Prado de Miño e Veiga de Arriba, e Avión, Castro de San Vicenzo, Laxa da Nosa Señora, Porto da Arca e Torre de Mourelle. Os elementos representados neles son, na súa maioría, coviñas.

Entre estes xacementos destacamos os petróglifos do conxunto do Monte Picoñas (GA32027002), na parroquia de Valongo (Cortegada). Foron descubertos no ano 2007 e son un grupo de varias rochas graníticas gravadas con motivos xeométricos, combinacións circulares e coviñas que, en xeral, presentan un bo estado de conservación, o que facilita unha boa visualización a distintas horas do día.

Esperamos que se materialicen axiña as recentes novas de prensa, que falan da intención do concello de acometer a súa sinalización e agardamos que esta iniciativa sirva para facelos visibles e accesibles a todos aqueles interesados en coñecer estes paneis, sen dubida, ben merecentes de seren contemplados.

Arte rupestre no Concello de Cenlle

No concello de Cenlle, ata non hai moito tempo, non se coñecían xacementos de arte rupestre e/ou da Idade do Bronce, pero pouco a pouco foron localizándose algúns exemplos que presentamos a continuación.

Existen referencias do achado de varios machados de talón bifaciais con aneis datados a finais da Idade do Bronce. Foron atopados a principios do século pasado nunha carballeira da parroquia de Vilar de Rei e dos que, na actualidade, só se conserva un único exemplar custodiado no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. A data de ingreso nos fondos museográficos é de 1913.

Outro importante xacemento deste concello, e un dos máis importantes de todo o noroeste na súa tipoloxía, é o do castro do Castelo de Laias (GA32025008). Está situado na beira dereita do río Miño e, a finais do século pasado, a construción da autovía, lamentablemente, destruíuno case na súa totalidade. Trátase dun poboado no que se constata un amplo período de ocupación, que abrangue desde o Bronce Final ata a época romana, na que funcionou como un importante centro mineiro.

Para os seus investigadores, a ocupación máis antiga, segundo as datacións de carbono 14, correspondería aos séculos X-VIII a.n.e., polo que ilustraría o remate do Bronce Final e o inicio da Idade do Ferro, a época de formación dos primeiros castros.

Deste primeiro período de ocupación atopouse abondoso material, entre o que destaca un machado de cubo cun anel, unha pequena punta de lanza, unhas pinzas e unha fíbula de cóbado, todos eles elaborados en bronce, ademais dun coitelo de ferro de dorso curvo.

Ao redor destes  lugares de ocupación inicial, documentáronse ata 8 pedras con conxuntos de coviñas gravadas nas súas superficies, todas elas situadas fóra do recinto amurallado. Con respecto á  súa datación Álvarez González estima que poden ser coetáneas á primeira ocupación, indicando que:

“En algunos castros de Portugal se piensa que los grabados eran contemporáneos de los primeros poblados en alto, como por ejemplo, los de S. Juliao, también formados por cazoletas y situados al exterior de la puerta de la zona amurallada. Incluso se propone la existencia de un poblamiento jerarquizado en el Bronce Final, en el que los yacimientos en altura funcionarían como sitios de poder a los que estarían asociados los petroglifos” (Álvarez González, . “El poblamiento castreño en la cuenca media del Miño: una visión diacrónica y territorial en la cuenca del Barbantiño”. 2019. pp. 187).

Tamén en Laias, preto do actual balneario, apareceron a finais do século pasado silos, de posible orixe prehistórica, e abondoso material lítico asociado, segundo a información do arqueólogo José Manuel González Carballo.

Felisindo González Iglesias fai outra referencia a incluír nesta relación, son as posibles coviñas na pedra sobre a que se ergue o Cruceiro do Monte do Chao, na parroquia de Vilar de Rei, pero que nós consideramos que son formacións de orixe natural.

Recóllese na Internet a existencia de coviñas e outros gravados nunha pedra situada no lugar da Saínza, no límite entre os concellos de Cenlle e San Amaro.

Un último xacemento a ter en conta, é o do Coto do Castro de Esposende (GA32025001) e a súa cadeira da Raíña Moura, estudada e publicada por Florentino López Cuevillas nos anos 50 do pasado século.

Segundo o catálogo do PXOM do concello é un xacemento fortificado da Idade do Ferro situado nun outeiro

“… nas proximidades do Avia, con organización espacial aterrazada e muros de defensa. Castro en espigón con acceso polo foso. Consta de coroa e recinto inferior. Muros e terrapléns de defensa. Acceso pola vertente norte, as outras vertentes defendidas naturalmente por escarpes rochosos. Domina unha ampla chaira de espacio cultivable. Sofriu expolios constantes de pedra para os muros de peche das fincas próximas pero non hai graves alteracións polo complicado do acceso e por ser terras non aptas para aproveitamento agrícola. Nas proximidades hai foxos de vellas carboeiras (abundancia de uces)”

Nos afloramentos do alto do coto hai unha gran pía rectangular e outras tres pías ovais máis pequenas, con desaugues. Cuevillas considerouno un lugar empregado para a celebración de rituais e/ou sacrificios. Accédese ao lugar a través dunha escaleira de 60 chanzos tallados parcialmente na rocha.

O marco da Eira de Mouros

Do Marco da Eira de Mouros soubemos a través do mestre Clodio González Pérez, que o cita por primeira vez na súa obra “Cenlle, Historia e Patrimonio”.

Nel Clodio recolle que na doazón da parroquia de Santo André de Camporredondo ao mosteiro compostelán de San Paio Antealtares dos reis de Galicia Sancho Ordóñez e Dona Goto, no primeiro terzo do século X, di que:

… na estrema coa de San Paio de Ventosela que chegaba – inde ad illa mamula ubi iacet petra scripta, et linde in directo ad montem de Rege et inde área de Maurus…. – a mámoa onde está a pedra escrita, e dereito ao Monte do Rei (coto de San Cibrao, antigamente denominado Monterrei) e Eira de Mouros.

Esta “pedra escrita”, sinala Clodio, que debe ser a que aínda se conserva na actualidade, que “ata poido ser un menhir ou pedrafita”. Trátase dunha pedra de xisto, de tamaño medio e forma de cubo irregular, que lle da a aparencia dunha pedra fincada, pero para poder comprobar este extremo sería preciso realizar unha escavación arqueolóxica.

Localízase no lugar da Eira dos Mouros, moi próxima á divisoria entre os concellos de Cenlle e Ribadavia (a escasos 40 metros ao oeste do límite actual), á beira da estrada que comunica Santa María de Cenlle con Valdepereira, na aba sur do Alto de Santa Bárbara, nun terreo en pendente ateigado de mimosas. Coordenadas xeográficas 42.325620, -8.096133. Datum WGS84.

Os elementos patrimoniais máis próximos recollidos no Plan Básico Autonómico son ao norte o cruceiro de Santa Bárbara, no alto (onde, ata non hai moito tempo, se celebraba unha concorrida romaría); a Eira dos Mouros (GA32069014), adxacente polo sur e, finalmente, o Túmulo da Eira dos Mouros (GA32025REF1) a uns 400 metros ao norte.

As dimensións do marco son 1,60 metros de alto por 1,05 metros de ancho. Na superficie máis regular, a que mira cara o suroeste é onde se localizan todos os gravados. Son un total de ata 9 coviñas e 2 espirais. As coviñas son de dimensións (desde 7 cm de diámetro ata 2,5) e profundidades diferentes e distribúense nas zonas centrais e inferiores da superficie, ao lado contrario, a esquerda das espirais. Dúas das coviñas son máis profundas e de maior tamaño. As dúas espirais son dextroxiras. A de menores dimensións (de 12 cm de diámetro) ten dúas voltas fronte as tres voltas da máis grande, de 18,5 cm de diámetro.

De moitas das coviñas parten sucos irregulares descendentes que son difíciles de apreciar pois se confunden parcialmente coas formas naturais da pedra. É posible que parte destes sucos continúen pola parte inferior soterrada da rocha. Un último motivo é una posible combinación de dous círculos concéntricos situada á esquerda da espiral inferior e que só é visible en parte na fotogrametría e na fotografía con luz artificial. Esta semella comunicarse coa espiral máis próxima.

Son varios os motivos polos que debemos considerar esta pedrafita excepcional:

En primeiro lugar, sitúase nunha comarca con poucos exemplos de arte rupestre e escasa variedade nos motivos representados.

Polo tipo de pedra elixida para gravar o xisto, fronte ao maioritario granito. A causa desta elección pode estar nas características da maior parte dos granitos do concello de Cenlle, que non os fan moi atractivos para gravar. Son granitos de grans grosos e grandes cristais de seixo sometidos a procesos de meteorizacións evidentes, o que fai que teñan superficies moi febles que facilmente se desgastan.

Pola forma da pedra, unha pedra fita, menhir, que sobresae no terreo como se fose  escollida e gravada para ser vista a certa distancia. Outra posibilidade que formulamos é que se trate dun ortostato que formase parte da cámara dolménica dalgún enterramento megalítico desaparecido na actualidade, e reaproveitado como marco en épocas posteriores. Non debemos esquecer que o documento de doazón medieval a cita como a mámoa na que se localiza a pedra escrita. De confirmarse abriría una vía de investigación de moitísimo interese.

Pola localización dos gravados, nunha das caras verticais da rocha fronte as horizontais ou inclinadas, as máis habituais.  Un exemplo semellante témolo preto, no petróglifo do Coto ou da Bouza (GA32054061) na parroquia de Santa Cruz do Arrabaldo, no concello de Ourense, pero nesta ocasión sobre granito, tamén con gravados na súa superficie máis vertical, aínda que, nesta ocasión, non sabemos se esta sería a posición orixinal, xa que a pedra non se atopa no lugar orixinario senón que foi desprazada e acomodada na localización actual.

E por último tamén polos motivos escollidos para gravar, as espirais, que son uns motivos presentes no corpus da nosa arte prehistórica, pero minoritarios en relación aos numerosos círculos concéntricos.

Por todas estas razóns consideramos que esta pedra debe ser estudada en profundidade, divulgada e ser obxecto de todas aquelas medidas que garantan a súa boa conservación e accesibilidade. Sabemos do interese do alcalde de Cenlle Gabriel Alén en acondicionar o entorno inmediato da pedra e sinalizala. Esperamos que estas medidas se fagan efectivas nun prazo breve de tempo.

• O marco en perigo. O seu  avanzado deterioro

• Durante as visitas que realizamos ao marco detectamos a existencia dunha fenda nunha esquina da pedra. Esta atravesa a espiral inferior, a de maiores dimensións, e pon en grave perigo a súa conservación. Cremos que é unha delaminación produto da erosión natural e debida ás características propias deste tipo de pedra. Urxe a rápida intervención de especialistas en conservación que estabilicen a fenda e impidan dese xeito a  inminente perda de boa parte do motivo.

  

• É, polo que remitimos con celeridade esta información á Dirección Xeral de Patrimonio solicitándolle a súa valoración e catalogación, así como a súa inclusión no Plan Básico Autonómico como primeiro paso necesario para garantir a súa conservación en óptimas condicións, así como para solicitarlles unha pronta intervención eficaz que impida a perda irreparable de parte dos gravados.

  

  Bibliografía

  • • • Álvarez González, Y. “El poblamiento castreño en la cuenca media del Miño: una visión diacrónica y territorial en la cuenca del Barbantiño”. Tese doutoral. Universidade Complutense de Madrid. 2019

      • Carrasco Rus, J. Pachón Romero, J.A.; Montero-Ruíz, I.; Gámiz Jiménez, J. “Fíbulas de codo <tipo Huelva> en la Península Ibérica: Nuevos datos y comentarios historiográficos”. Trabajos de Prehistoria, 69 – nº 2. 2012.

      • Chamoso Lamas, M. “Excavaciones arqueológicas en la citania de San Cibrán das Las y en el poblado y explotación minera de oro de época romana de Barbantes (Orense)” en Noticiario Arqueológico Hispánico, III y IV, Cuadernos 1-3 (1954-1955). Ministerio de Educación Nacional. Dirección General de Bellas Artes. Madrid, 1956 (páginas 122-123).

      • González Pérez, C. “Cenlle, historia e patrimonio”. 2017.

      • López Cuevillas, F. “La silla de la Reina Mora en el Coto do Castro de Esposende”. –Bol. C. M. Ourense, XVIII – 1956.

      • “Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Ourense, IV, nº 89“. Noticias. 1913. p. 320.