Comeza o ano 2021 e queremos facelo con renovadas arelas e ganas de mudar as cousas. E non concibimos mellor maneira que achegando información sobre estes novos petróglifos localizados na comarca compostelá, descuberta que nos enche de ledicia.
Petróglifo de Agro Grande. Fotografía nocturna
O alto de Montouto, enclave paisaxístico e histórico
O alto de Montouto e a súa aba constitúen un dos enclaves históricos e paisaxísticos máis relevantes do concello de Teo. Este cumio situado a unha altitude de 339 m.s.n.m. é un dos miradoiros naturais do municipio teense desde o que se pode contemplar unha das mellores panorámicas do sur da capital compostelá e do val do Santa Lucía, co grande faro da xomarca, o Pico Sacro, como protagonista. Nos días claros pódense divisar cara o leste os principais picos das serras centrais galegas os Carrio, Farelo, Candán, Chamor ou San Sebastián e, ollando cara poñente e ó sur, os cumes do Xesteiras, Meda, AGrela, CasteloRedondo, Xiabre …
Panorámica de Compostela dende o Alto de Montouto
É tamén un enclave histórico de referencia pois foi un dos escenarios dunha batalla que mudou a nosa historia, a Batalla de Cacheiras do 23 de abril de 1846, o penúltimo episodio dunha fracasada revolución que, porén, permitiu dar paso á Galiza contemporánea.
Esta zona norte da parroquia de Cacheiras é un lugar de paso e encrucillada de camiños á entrada da capital xacobea. Dende o medievo os peregrinos que accedían as terras de Compostela polo camiño dePontevea divisaban por primeira vez a catedral Compostelá á beira da desaparecida Capela de San Sadurniño, que cristianizaba este antigo milladoiro no linde do Xiro da Cidade. No sitio de “A Tenencia”, entre Montouto, Penelas e Cobas o Cabido Catedralicio contou con importantes posesións durante o Antigo Réxime e mantívoas ata ben entrado o século XX.
Vértice xeodésico do alto de Montouto
Novas descubertas de petróglifos en Montouto
Neste rico contexto cultural, as recentes descubertas evidencian agora que tamén foi unha zona de certa importancia na Prehistoria. Ós xacementos xa documentados nos anos cincuenta do pasado século, como as mámoas da necrópole megalítica do alto de Montouto, da que hoxe só se conserva a chamada Mámoa da Cova da Pereira / Mámoa 4 do Montouto(GA15082001) e da que falamos nunha entrada previa neste blog, temos que engadir agora varias estacións de petróglifos.
Mapa de localizacións dos petróglifos e mámoas de Montouto, da Pena Escorredía e do trazado da ruta da Batalla de Cacheiras
O primeiro deles, o petróglifo da Estivada do Vilar, localizouno no ano 2007Fernando Hermida, veciño da parroquia de Cacheiras, e catalogouse a finais de 2016 (GA15082109). Localízase ó oeste da estrada AC-841, entre as aldeas da Póboa ó norte e Pedrousos ó sur. Conta con varios paneis con agrupacións de coviñas, cazoletas e media ducia de cruces, probablemente medievais, situadas na parte superior da “Peneda da Estivada do Vilar”.
Petróglifo da Estivada do Vilar. Cruciformes
Hai só unhas semanas, Tamara Sánchez, veciña dos Tilos, localizaba dúas novas estacións ao leste da estrada AC-841, na aba do cumio de Montouto na pendente orientada ó sur, a que mira ó Pico Sacro. Mentres apañaba cogomelos preto da súa vivenda, daba coas dúas primeiras estacións de arte rupestre na faldra da Pena Escorredía, situadas ó carón de antigos camiños, hoxe convertidos en pistas da concentración parcelaria polas que transcorre a ruta da Batalla de Cacheiras sinalazadas polo Concello en 2008.
Mapa IGN coas localizacións dos petróglifos e mámoas de Montouto e Os Tilos
Varias circunstancias propiciaron estes novos achados. En primeiro lugar, nas dúas parcelas onde se sitúan os gravados realizáronse recentemente traballos de roza. Na parcela de Agro Grande realizáronse traballos de eliminación de eucaliptos e limpeza do mato. No segundo predio, no sitio da Areosa, realizouse unha replantación de eucaliptos. En segundo lugar, Tamara non só é afeccionada a micoloxía senón que posúe estudos de Historia da Arte e tamén é boa coñecedora do patrimonio teense, polo que logo se decatou da excepcionalidade destes gravados.
Localización dos petróglifos de Montouto
Logo de realizar varias visitas puidemos confirmar os dous novos conxuntos arqueolóxicos.
Días despois a propia Tamara identificou dúas novas estacións de coviñas na contorna da urbanización dos Tilos onde reside. A primeira delas na aldea de Cobas, moi preto do linde coa urbanización dos Tilos, e a segunda nun espazo público á beira das escaleiras que comunican dúas rúas desta urbanización.
Petróglifo de Agro Grande
Localízase nunha parcela de piñeiros situada á beira dunha das pistas de concentración parcelaria que substituíron ó antigo camiño tradicional que baixaba en dirección a aldea de Penelas. Coordenadas N 42 49.767, W 8 32.292 (Datum WGS84) e a unha altitude de 290 m.s.n.m.
Petróglifo de Agro Grande. Vista cenital do conxunto
O panel con gravados atópase a rentes do chan, nunha grande peneda que presenta evidentes marcas da actividade dos canteiros nesta zona. A rocha sitúase na parte central e inferior dunha parcela onde existen numerosos afloramentos graníticos empregados tradicionalmente para a extracción de pedra para as aldeas da parroquia de Cacheiras e o val de Santa Lucía: Penelas, Tras do Eixo eCobas.
Tornarratos sen extraer nunha das laxes de Agro Grande
De feito, moitas delas presentan marcas de extracción e pegadas desta actividade. Nunha das laxes aínda se aprecia unha forma circular duns 58 cm de diámetro, posiblemente traballada para unha capa ou tornarratos dun hórreo, que por algunha razón non se chegou a extraer. Curiosamente noutras rochas quedaron as pegadas da extracción de elementos semellantes que si foron rematados. Todas elas son de diámetros similares, polo que pensamos que foron arrincadas nun mesmo momento e empregadas para a mesma finalidade.
Petróglifo de Agro Grande. Pegadas de extracción
O panel insculturado mide 4,35 x 1,96 m e localízase no lateral sur da rocha. Os motivos representados son 24 coviñas de diferentes dimensións, a maior de 9 cm de diámetro e 3 cm de profundidade, e a máis pequena de 3 cm diámetro e 1 cm de profundidade. Distribúense de xeito irregular pola parte central do panel que ten unha disposición E-O.
Petróglifo de Agro Grande. Vista cenital
Figura tamén unha combinación circular incompleta composta por 3 aneis e coviña central. Ten 33 cm de diámetro.
Petróglifo de Agro Grande. Detalle con luz natural
Logo da realización de diferentes modelos fotogramétricos e fotografías nocturnas con luz rasante, apreciamos restos moi erosionados de ata dúas combinacións máis (unha delas de ata 3 aneis), outros sucos indefinidos e posibles aneis con coviñas centrais distribuídos por todo o panel.
Petróglifo de Agro Grande. Fotogrametría
Os motivos foron gravados nun soporte pouco habitual pois trátase dun granito de gran moi groso que dificulta os traballos de tallado das diferentes figuras. Asemade, é habitual que os gravados neste soporte presenten maior degradación. Non obstante, tendo en conta a situación das laxes da contorna e a intensa actividade dos canteiros podemos dicir que o estado de conservación dos gravados é boa.
Petróglifo de Agro Grande. Interpretación
Petróglifo de Areosa
Sitúase no bordo exterior dunha parcela de monte cunha plantación de eucaliptos, a rentes da ruta da Batalla de Cacheiras. É esta unha zona chaira antes do ascenso ó alto de Montouto. Coordenadas N 42 49.753, W 8 32.533 (Datum WGS84), altitude de 260 m.s.n.m. Atópase a 480 m ó sur da emblemática “Pena Escorredía” no cumio de Montouto e a uns 350 m ó oeste do petróglifo de Agro Grande.
Petróglifo de Areosa. Panel 1. Detalle
Distinguimos dous paneis insculturados. O principal sitúase na parte superior dunha peneda moi alterada pola actividade dos canteiros, que sufriu enormes fracturas pola extracción de pedra nos laterais, sobre todo ó norte, sur e parte do bordo que dá ó camiño. O panel gravado consérvase, case milagrosamente, na parte central da peneda, a única zona que non sufriu o abate dos canteiros.
Petróglifo de Areosa. Localización dos paneis
Mide 3,30 x 3,70 m e está dividida por unha grande diáclase central. A ambos lados desta fenda natural distribúense un total de 23 coviñas / cazoletas, a maior delas de 10 cm de diámetro e a máis pequena de 2 cm, en xeral, bastante fondas e visibles.
Petróglifo de Areosa. Fotogrametría indicando os motivos
Na parte superior, a máis prominente do panel aproveitando a protuberancia natural da laxe figura unha combinación circular (1) de 20 cm de diámetro formada por 3 aneis con coviña central, ó seu carón dous aneis simples unidos (2), formando unha especie de 8 con coviña central, de 14 e 12 cm de diámetro cada un.
Na parte central, a carón da cazoleta de maior tamaño, obsérvanse restos dunha combinación de dous ou tres aneis con coviña central de 16 cm de diámetro (3).
Petróglifo de Areosa. Interpretación
Pegada á fenda, na parte sur do panel, hai tamén un segundo “petón” con unha combinación circular moi erosionada de dobre anel e adaptada á morfoloxía da rocha, ten uns 15 de diámetro (4), a carón apreciase outro anel con coviña central tamén moi degradado (5).
Petróglifo de Areosa. Panel 1. Fotografía nocturna
Como aconteceu co petróglifo do Agro Grande, nos modelos fotogramétricos apreciamos restos doutras combinacións ou círculos simples, imperceptibles a simple vista polo seu mal estado de conservación. Entre elas destaca unha combinación circular incompleta de dous aneis e coviña central (6).
Petróglifo de Areosa. Panel 1. Fotogrametría parcial
Na parte inferior do afloramento, case a rentes do chan localizamos un segundo panel formado por dúas cazoletas aliñadas en dirección O-E de 6 cm de diámetro e 3 de profundidade, e 7 cm de diámetro e 4 de profundidade, respectivamente.
Petróglifo de Areosa. Panel 2
A extracción de bloques da peneda por parte dos canteiros impídenos saber se este petróglifo posuía máis figuras pero sería bastante probable.
O soporte empregado é, como no caso anterior, un granito de gran groso. O estado de conservación dos gravados é regular. Os diferentes motivos presentan maior deterioro que os localizados no petróglifo do Agro Grande.
Petróglifo de Areosa. Fotogrametría
Petróglifo da Leira da Viña
Este petróglifo atópase detrás do pavillón da urbanización Os Tilos, nun afloramento de xisto situada na parte sur-leste dunha parcela dedicada a prado que linda coa coñecida Casa da “Leira da Viña” da aldea de Cobas. Coordenadas N 42 50.464, W 8 32.285 (Datum WGS85), altitude 209 m.s.n.m.
Petróglifo da Leira da Viña. Localización
Nunha rocha de xisto de forma alongada, de 3,50 x 1,10 m, no seu extremo sur figura un panel composto por 5 coviñas agrupadas ó carón dunha pía natural. As coviñas son fondas e posúen diferentes tamaños entre os 10 e 6 cm. Na parte inferior da laxe hai outra coviña illada de 8 cm.
Petróglifo da Leira da Viña. Vista xeral
Petróglifo dos Tilos
Trátase de tres coviñas localizadas no extremo dunha peneda de xisto moi alterada polas actividades antrópicas na zona e que arestora fica nunha zona pública, ó carón da escaleira que comunica as rúas Loureiro e Ameneiro desta urbanización teense. Coordendas N 42 50.599, W 8 32.479 (Datum WGS84), altitude 262 m.s.n.m.
Petróglifo dos Tilos. Localización
Dende a laxe temos unha vista privilexiada do Pico Sacro case en liña recta mirando en dirección sur. O petróglifo conta con tres únicas coviñas, de 8 cm de diámetro e 4 de profundidade, de 5 cm e 1,5 a mediana e unha terceira de 4 cm de diámetro e 1 cm de profundidade.
Petróglifo dos Tilos
Consideracións xerais
Estes novos petróglifos presentan características semellantes a outras estacións de arte rupestre xa catalogadas en Teo. Un conxunto de estacións con gravados de tipo xeométrico, localizados a unha altitude entorno ós 250 m.s.n.m, nunha zona media – alta do val, sitios chans con fácil acceso a mananciais de auga, ó carón de antigos camiños e de grande visibilidade sobre a súa contorna próxima.
Porén, o aspecto máis significativo destas novas estacións é a súa localización nunha zona onde non se tiñan documentado ningún tipo de xacementos con arte rupestre que, probablemente, daten de inicios da Idade do Bronce. Estes petróglifos testemuñan a ocupación dende a Prehistoria desta área da aba da Pena Escorredía / Montouto que dá acceso ó val do Santa Lucía.
Alto de Montouto
De igual xeito, cómpre sinalar que, a diferenza da maioría dos petróglifos teenses, estes gravados empregan soportes pouco habituais, o granito de gran moi groso no caso dos petróglifos de Montouto e o xisto nas dúas estacións na redonda dos Tilos. Soportes que dificultan a súa conservación ó longo do tempo e aumentan a singularidade destes petróglifos. De feito, as dúas estacións dos Tilos son as primeiras que temos rexistradas na comarca que empregan este tipo de soporte.
A nova área arqueolóxica da Pena Escorredía
Estas novas descubertas testemuñan a ocupación destas chairas, previas ó alto de Montouto, polas primeiras sociedades prehistóricas que habitaron esta zona do concello de Teo. Gravados relacionados con actividades de carácter ritual, relixioso ou se cadra simples fitos espaciais en lugares de tránsito empregados dende a Prehistoria ata os nosos días.
Martín Almagro na Pena Escorredía, Xuño de 2019
Esta zona é coñecida pola súa famosa pena escorregadiza chamada a “Pena Escorredía”, un enorme macizo granítico que presenta unha forte pendente nun dos laterais que foi empregada como tobogán dende tempos inmemoriais pola veciñanza da contorna. Esta curiosa formación natural foi examinada o pasado ano polo estudoso Martín Almagro Gorbea que a incluíu nun inventario das grandes rochas, que el designa como “peñas sacras”, realizado en diferentes rexións españolas.
Pena escorredía de Montouto. Vista aérea
Segundo estes investigadores estas laxes espalladas por toda a xeografía penínsular con diferentes denominacións, “arrastraculos” en Toledo, “resbalinas” ou “resbaladeras” en Zamora, “pandero de las mozas” en Ávila, etc, están asociadas a antigos rituais de fertilidade dende a Prehistoria.
Nalgúns casos ó valor etnográfico e antropolóxico destas penedas hai que engadir a presenza de gravados prehistóricos como acontece noutras “Penas Escorredías” teenses: o petróglifo da Laxe da Estivada de Mallos na parroquia de Teo e o petróglifo do Chan do Pouso ou Pena Escorredía na área arqueolóxica do Monte Piquiño (Luou – Rarís), en ambas existen gravados de tipo xeométrico. Todas elas presentan unha importante zona desgastada e case lisa polo rozamento das miles de persoas que teñen descendido por esta superficie.
Pena escorredía de Montouto
No caso da Pena Escorredía de Montouto consérvanse fotografías antigas da rapazada deslizándose pola peneda pero tamén xente adulta, que se achegaba a ela logo de asistir á romaría das Cabezas do Raxó. Durante a visita en 2019, Martín Almagro prognosticounos a máis que probable aparición de laxes gravadas na contorna da Pena Escorredía, tal como acontecería só un ano despois. Probablemente no futuro debamos procurar maior atención a esta zona teense que ata agora tiñamos bastante esquecida.
Pena Escorredía de Montouto. Revista Unión de Teo y Vedra. 1965
Como é costume, o Colectivo A Rula achegará un informe detallado á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e ó Concello de Teo que agardemos marque o inicio dos trámites precisos para a catalogación destas xoias do noso patrimonio.
Agardamos que os datos facilitados sirvan para a inclusión destes e todos os petróglifos que seguen sen catalogar no desenvolvemento práctico do Plan Director de Compostela Rupestre. Só a catalogación de todos os petróglifos permitirá achegar unha visión xeral e real de conxunto deste importante foco do Grupo Galaico da arte rupestre que arestora integran máis de 150 estacións, máis de 30 delas pendentes de catalogación.
Dende o Colectivo A Rula pensamos no interesante que sería incluír a posta en valor destes novos elementos patrimoniais conxuntamente co resto de bens da ruta da Batalla de Cacheiras. A Pena Escorredía e os novos petróglifos enriquecerán este vieiro que vertebra unha área emblemática na historia teense. Se é así, contarán coma sempre, coa nosa colaboración.
Petróglifo de Agro Grande
Rematamos agradecendo a Tamara a súa paixón, descubertas e confianza en nós. Tamén temos que dar as grazas a José e Elena, propietarios da parcela do petróglifo do Agro Grande, pola súa colaboración e amabilidade para acceder ó petróglifo, pero sobre todo polo seu interese en coñecer mellor este interesante ben cultural. O seu traballo nesta parcela exemplifica como se pode coidar o monte e, á vez, o noso patrimonio en perfecta harmonía.
O pasado 21 de maio a entidade “Alianza Fragas do Sar”, integrada por un grupo de veciños e veciñas dos concellos coruñeses de Brión e Rois, solicitáronnos información sobre o patrimonio cultural na zona afectada pola instalación do futuro Parque Eólico do Monte Oleirón que promove Norvento Ingeniería. Código do proxecto: 11E02.
Castelo de Oleirón, vista xeral
Acordamos facilitar os datos que figuran no arquivo do Colectivo A Rula á entidade peticionaria en relación con dous bens que non constan no preceptivo Estudo de Impacto sobre o Patrimonio Cultural deste proxecto de parque eólico realizado en 2011 polo equipo do Laboratorio de Patrimonio do CSIC baixo a dirección da arqueóloga Elena Cabrejas Domínguez.
Concello: Brión e Rois (no linde entre ambos concellos)
Parroquia: Bastavales (San Xulián) / Sorribas (San Tomé)
Núcleos próximos: O Rubial (Brión) / Vilar de Abade (Rois)
Localización: Coto do Castelo / Monte do Oleirón
Adscrición cultural: Medieval
Coordenadas: UTM 29 T 524635 4740337 (Datum WGS 84)
Altura: 451 m.s.n.m.
Cod. de inventario DXPC: Xacemento non catalogado, non consta no PBA (Plan Básico autonómico) e tampouco figura no citado estudo de impacto do parque eólico do Monte Oleirón.
Titularidade: Montes Veciñais en Man Común de Vilar de Abade e propietarios particulares.
Descrición:
O denominado Castelo de Oleirón, Coto do Castelo ou Castelo do Rubial é unha atalaia altomedieval de forma circular localizada nun rechán na ladeira leste do Monte do Oleirón, a 452 m.s.n.m. Unha torre ou pequeno castelo levantado para cumprir unha dobre función, servir de refuxio e, asemade, permitir o control dun amplo territorio do val da Maía, da súa antiga rede viaria e da bacía do Ulla, territorio baixo o dominio da sede de Iria en época tardoantiga (V-VIII) e posteriormente da sede compostelá (s. IX – XI) dende a Alta Idade Media.
Mapa coa localización dos castelos da Maia
Concordamos coa teoría exposta por varios investigadores (M. Gago Mariño, 2012 & J.C. Sánchez Pardo e C.J. GalbánMalagón, 2015) no que inclúen esta “fortificación en altura” nunha rede ou sistema de fortificacións de semellante tipoloxía emprazados en lugares de grande visibilidade a ambos lados do val, cun horizonte visual amplo que permitía a conexión visual entre as diferentes atalaias que formarían esta rede de vixilancia e control do val.
Castelo do Oleirón e outros castelos próximos
Sánchez Pardo e C.J. Galbán Malabón sinalan ata 14 fortificacións en altura nun radio duns 30 km2 dende a contorna de Compostela ata á foz do Ulla.
Teñen estas fortificacións certas características comúns, como o seu emprazamento en cotas elevadas sobre o contorno, ou as técnicas construtivas empregadas, normalmente cachotería en seco aproveitando e apoiándose nos afloramentos rochosos.
Muro no sector NO
A escaseza de estudos e intervencións neste tipo de xacementos non permite chegar a conclusións claras, mais, sen dúbida, desempeñaron un papel esencial nun contexto social e económico conflitivo marcado polo poderío da sede compostelá.
Material de derrubo e muro no sector SE
Flanqueando a zona do grande afloramento central atopamos un grande anel pétreo de derrubo do que semella foi unha muralla ou bastión, apoiada e acaroada ás diferentes penedas, algunhas con marcas de rebaixes, furados circulares e acanaladuras que deberon servir de suxeición e alicerces de diferentes estruturas, posiblemente de madeira. Son fragmentos de murallas de pedras pequenas sen labrar seguindo a técnica tradicional de construción coa pedra en seco. O ancho deste material de derrubo chega nalgunhas zonas ós 4 metros e esténdese formando un arco dende o lado N ó SE que bordea ó grande rochedo central.
Vista cenital do afloramento e o anel de derrubo
O derrubo e amoreamento dos cachotes pétreos é realmente significativo o que fai pensar na potencia orixinal destas murallas que lamentablemente non chegaron ós nosos días polo efecto continuado dos axentes erosivos naturais e sobre todo polo grande desnivel que presenta o terreo.
Furados e rebaixes no SE do recinto
Este “anel pétreo” desaparece ou é moito máis estreito no lateral NE – E, precisamente na zona onde o terreo presenta un menor desnivel e a caída non é tan pronunciada como na zona S.
Material de derrubo na zona norte
Descoñecemos a función desta posible muralla pero puido ter unha misión defensiva mais tamén de contención dos diferentes niveis do terreo que presenta a accidentada contorna deste castelo. É evidente que esta torre vixía e murallas deséñase e articúlase aproveitando a configuración das diferentes rochas que forman este grande afloramento granítico.
Cómpre destacar tamén dous muros que parten dende o grande penedo central cara lados opostos, un en dirección sueste (14 m de largo x 1 m de altura) e outro en dirección noroeste (15 m e 1,30 m de altura) de difícil adscrición cronolóxica, se ben os investigadores J.C. Sánchez Pardo e C.J. Galbán Malagón, consideran que son muros modernos dunha división forestal realizada a principios do s. XX aínda que é moi probable que reaproveitaran as pedras do xacemento como material construtivo.
Muro e material de derrubo
As imaxes do voo americano semellan confirmar esta teoría e reflicten que as dimensións destes muros eran moito maiores, o muro NO chegaba ó camiño que percorría a parte superior do monte e o muro SE remata no camiño que descendía en dirección á desaparecida capela de Santa Cecia, documentada no s. XII no Tombo de Toxosoutos. A probable entrada deste recinto fortificado situaríase na zona NO.
Castelo de Oleirón na imaxe do voo americano
A posible conexión entre o Castelo e a desaparecida capela, sinalada por algúns investigadores (M. Gago, 2012), sería outro aspecto a ter en conta nun proxecto de valorización xeral da zona.
A mesta vexetación da zona dificulta a descrición do xacemento. Non obstante, as visitas realizadas permítenos falar dun gran afloramento granítico central de planta trapezoidal orientada en dirección NO-SE. Ten unhas dimensión duns 35 m no eixo SO-NE por uns 26 m no eixe NO-SE en dúas alturas. Unha primeira terraza formada con grandes bloques verticais de pedra de grandes dimensións con fondas fendas entre eles no lateral NE e unha segunda plataforma máis baixa no lateral S-SE que podería proporcionar un interesante rexistro arqueolóxico. Esta segunda terraza presenta un importante desnivel cara ó S en relación co lateral oposto.
Dende o cume do afloramento gozamos dunha excelente vista das montañas doutro lado do val, sobre todo do chamada Pena de Angueira ou Casa das Meigas onde se catalogou outra destas atalaias situada case en liña recta seguindo dirección SE. Tamén son facilmente localizables na paisaxe as fortificacións en altura do Castelo Redondo e do Castro Valente e mesmo a do Pico Sacro se ollamos cara o NE.
Entre os materiais localizados en superficie destaca a presenza de cuantiosos restos de tella. Foron localizados en diferentes zonas do recinto, máis son numerosos os fragmentos achados no interior e na entrada dunha pequena cova emprazada na zona oeste do afloramento, cunha entrada duns 2,15 metros de altura por 1,50 de ancho e apenas 3 metros continuidade cara o interior pois está tapada por numerosos bloques de pedra desprendidos. Os restos de tella, tanto plana como curva, son grosos, de ton alaranxado e con abundante desgrasante que denotan a súa antigüidade.
Parroquia: Costa (San Miguel) / Sorribas (San Tomé) Núcleos próximos: O Pazo, O Casal, Ferreiros (Costa) / Reibó (Sorribas)
Localización: Coto da Cabana / Monte do Oleirón Adscrición cultural: Indeterminada
Coordenadas: UTM – 29 T 524640 4738283 (Datum WGS 84)
Altura: 408 m.s.n.m.
Cod. de inventario DXPC: Xacemento non catalogado, non consta no PBA (Plan Básico autonómico) e tampouco figura no citado estudo de impacto do parque eólico do Monte Oleirón.
Titularidade: M.V.M.C. San Miguel
Descrición:
Abrigo natural empregado polo home situado na zona SE dun gran afloramento rochoso de granito situado no linde entre as parroquias de San Miguel da Costa e San Tomé de Sorribas no Concello de Rois. Fica a só 125 m dos restos dunha cabana (incluída no estudo de impacto arqueolóxico do parque) que dá nome a esta zona do Monte Oleirón.
Abrigo, localización
A presenza doutros abrigos da mesma tipoloxía nos Montes do Oleirón contribúe a incrementar a súa relevancia, sendo interesante a súa inclusión no inventario patrimonial pois son unha tipoloxía de bens culturais singulares, propios deste monte e non figuran nos catálogos de Bens Culturais Municipais (PXOMs) nin da Xunta (PBA). Non obstante, outro xacemento similar, o abrigo da zona de Caídas Externeiros, si aparece recollido no estudo do impacto arqueolóxico do Parque Eólico do Monte Oleirón.
Restos da cabana do Coto da Cabana
Trátase dunha cavidade baixo un saínte en forma de viseira na parte inferior e central dun grande afloramento que permite o refuxio de varias persoas no seu interior. Ten uns 4 metros de longo por dous metros e medio de altura. A presenza dos alicerces dun muro constituído por varios perpiaños labrados e semisoterrados, coa intención de pechar un dos laterais do abrigo, denota a acción antrópica e o seu uso posiblemente de pastores ou cazadores. Sería preciso unha limpeza do abrigo e do seu contorno e unha pequena intervención arqueolóxica para poder documentar a posible utilización deste abeiro na Prehistoria. Non se localizaron materiais en superficie.
Os bens culturais achegados deberán ser incluídos no estudo do impacto arqueolóxico do parque eólico, proceder a súa catalogación e adoptar as medidas de protección e cautela necesaria para súa preservación. Son dous elementos de grande interese para afondar no contexto histórico e cultural desta serra do Oleirón.
A presenza de ambos elementos abre a porta á máis que probable existencia de máis elementos culturais, polo que sería recomendable unha prospección máis intensiva da zona durante máis xornadas e unha actualización do estudo de impacto arqueolóxico que data do ano 2011. A densa vexetación en determinados sitios, toxo e mato baixo, pode ocultar novos xacementos polo que será imprescindible o control e seguimento arqueolóxico de calquera obra na área afectada pola construción do futuro parque eólico.
2011. Cabrejas Domínguez, E. et al. Laboratorio de Patrimonio del CSIC. “Estudo de impacto sobre o Patrimonio Cultural do Parque Eólico de Oleirón”.
2015. Sánchez Pardo, José C. & Galbán Malagón, Carlos J.: “Fortificaciones de altura en el entorno de Santiago de Compostela. Hacia un primer análisis arqueológico comparativo”. En: Nailos: Estudios Interdisciplinares de Arqueoloxía, ISSN 2341-1074, núm. 2, 2015, p. 125-161. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6329758 [Consulta: 13.07.2020]
Moitas grazas a Ana Lombao polo fermoso debuxo da cabeza.
Que o esquecemento é compañeiro inseparable do paso do tempo é ben sabido. Mais, neste eterno proceso de desmemoria, de cando en vez, algún modesto obxecto teima en permanecer entre nós, recordos de tempos pasados dos que descoñecemos moito máis do que sabemos.
O valor destes obxectos reside na excepcionalidade que supón o feito de que teñan chegado ata nós, pero tamén no seu necesario e ineludíbel estudo que os contextualicen cultural e cronoloxicamente.
Cabeza de Sabardes
Soubemos dun destes obxectos a través do noso amigo Luís del Río, a quen a súa vez informara Anxo Núñez veciño e concelleiro polo BNG no Concello de Outes, unha interesante cabeza de pedra granítica.
O seu estado de conservación é, en liñas xerais, bo. Unha greta recuberta con cemento rodea todo o pescozo. Semella que a cabeza estaba fracturada en dúas partes e, en data descoñecida, foron unidas.
A súa localización é o primeiro dos moitos enigmas que agocha. Non sabemos os anos que leva unida con cemento a un banco na fachada dunha casa no lugar de Piñeiro, en fronte da igrexa parroquial de San Xoán de Sabardes, onde permanece oculta á vista de todos.
Así, pode verse facilmente a través da aplicación Google Street View.
En Sabardes fundou un mosteiro dona Anuscoa principios do século XII. No ano 1182 este foi cedido polos seus propietarios a Orde de Santiago. A mediados do século XIV figura rexido por un prior, o que fai supor que, na primeira metade do século XIII, se converteu en priorado do mosteiro compostelán de San Paio de Antealtares, o que se confirma no ano 1380. Considérase que a súa vida remata na primeira metade do século XV coa aparición de foros sobre os seus bens anexionados aos de San Paio.
Pese a estar a vista de todos, a cabeza, ata o momento, ten pasado desapercibida para os especialistas. Unha vez a analizamos e nos decatamos do seu indubidábel interese puxémonos como obriga facer todo o posible por chamar a atención dos expertos e, como non, das administracións con competencias na conservación do patrimonio común.
Controlamos o noso atrevemento inicial de facer un estudo formal comparativo da peza. Os nosos limitados coñecementos na materia levounos a actuar con cautela e recompilar a opinión de investigadores especializados.
Informamos e consultamos a Dirección Xeral de Patrimonio aos que agradecemos os consellos. Tamén ao Concello de Outes, nas persoas do seu técnico de Cultura Santi e do seu alcalde Manuel González López, así como ao investigador local Xoán Xosé Mariño, presidente da Asociación Cultural Terra de Outes, e a un gran coñecedor da zona Elixio Vieites, aos que desde aquí agradecemos a amabilidade coa que nos atenderon.
Fixemos moitas consultas. Preguntamos, directa ou indirectamente, a diversos estudosos e a especialistas como Puri Soto, Manuel Santos Estévez, Xulio Carballo Arceo ou Francisco Calo Lourido que amosaron interese e aportaron interesantes observacións así como tamén certas reservas, principalmente no momento de facer unha proposta de adscrición cronolóxica.
Estes diálogos, propostas e consultas deron os seus froitos. Así, soubemos que, a instancias do concello, o arqueólogo Manuel Lestón contactara cos propietarios e está a investigar a procedencia da cabeza. Tamén, co obxecto de contextualizala o mellor posible, propuxo ao concello a realización de probas que permitan identificar a orixe da pedra coa que foi feita.
Cremos que non pode quedar en mellores mans esta cabeza da que esperamos saber algún día a súa orixe e desexamos que se conserve no lugar e condicións máis idóneas.
O exvoto mariñeiro a Virxe do Carme do Freixo
O interior da igrexa parroquial alberga numerosos elementos de gran valor artístico polo que aproveitamos as nosas visitas ao lugar para coñecela.
A nosa atención concentrouse nun humilde exvoto mariñeiro en forma de navío, conservado aos pés da imaxe da Virxe do Carme e que hai uns anos deu a coñecer Xoán Mariño xunto ao noso socio Xosé Luis Blanco. A través do cura párroco Benito Ínsua souberon que a ofrenda foi feita por Luis Ageitos, mariñeiro veciño de Catasueiro a mediados do século pasado.
Exvoto mariñeiro da Virxe do Carme de Freixo
Trátase dunha embarcación de madeira duns 35 cm de longo que estaría a representar un balandro, co nome de Nsa. Sra. do Mar escrito na popa. Ao noso socio Xosé recórdalle moito ao buque Delfina Barcia construído no ano 1943 no estaleiro Laxeiro do Freixo.
Biografía:
Pérez Rodríguez, F.J.“Mosteiros de Galicia na Idade Media”, 2008. Deputación de Ourense. Páx 49-50.
Mariño, X.X. “Patrimonio histórico artístico de Outes”, 1998, Santiago de Compostela, Tórculo.
A localización nos últimos anos de novos gravados zoomorfos de carácter esquemático apartados do canon tradicional dos petróglifos galaicos, mais convivindo con eles e, incluso, compartindo os mesmos paneis cos gravados de estilos clásicos, lévanos a desbotar vellas teorías de fronteiras de estilos, que se esvaecen coa localización de novos motivos esquemáticos ó norte da Provincia de Pontevedra e, tamén, na comarca de Compostela.
Son motivos localizados recentemente en laxes rexistradas deficientemente ou en novas estacións. Moitos deles seguen inéditos polo escaso interese que amosan as administracións públicas e posiblemente tamén polo desinterese dende o ámbito profesional e académico por afondar no seu estudo, mentres seguen a defender postulados e interpretacións que as novas descubertas deixan en evidencia.
O petróglifo de Xiabre II
Foi precisamente trala vaga de lumes do ano 2006 cando se produciu a descuberta da maioría das estacións que atinxen á chamada área arqueolóxica da bacía do río Salgueiro integrada por 14 estacións protexidas nunha mesma área e outras 17 en diferentes sitios arqueolóxicos na súa contorna inmediata (Ver Plan Básico Autonómico).
Xiabre II. Pormenor das combinacións circulares e serpentiforme
O achado destes petróglifos xorde a raíz dos labores de prospección, control e seguimento da zona afectada pola ampliación do parque eólico do Xiabre desenvolvida polas arqueólogas Rocío Varela Pouca e Elena Cabrejas Domínguez. Posteriormente, os traballos de seguimento das obras produciron novas descubertas que implicaron medidas de corrección específicas que fixeran compatible a protección da área arqueolóxica co proxecto técnico, feito que se logrou grazas á aprobación dun trazado alternativo.
A documentación e rexistro final das rochas en 2007 deuse a coñecer nun artigo titulado “A descuberta dos petróglifos da bacía do Río Salgueiro no Monte Xiabre”asinado por Elena Cabrejas, Yolanda Seone e Rocío Varela publicado na revista do Museo de Pontevedra do ano 2008.
Plano de situación dos petróglifos da Bacía do Río Salgueiro no Xiabre
Non obstante, o chamado petróglifo do Monte Xiabre II era un dos poucos que xa figuraban no arquivo de xacementos arqueolóxicos de Galicia da DXPC co código GA36060037. Coordenadas UTM: X: 523400,8107 Y:4719172,1759 (Datum ETRS 89), incluído no PBA o 26/07/2018 (Obj: 53266).
Achegamos a descrición que recolle o citado artigo:
Trátase dunha rocha granítica cunha das súas caras horizontal e con superficie irregular. De E a W aparecen moi preto do borde da rocha unha combinación circular e unha espiral. A espiral (33 cm) componse de 5 círculos (algún incompleto por causa de escunchados) e coviña central (5 cm). A combinación (30 cm) presenta tres aneis e coviña central (3 cm ). Ao W destas últimas aparece un círculo (11 cm ) con coviña central (2,5 cm Ø).
A 20 cm ao W aparece outro círculo (10 cm ) cunha coviña central (2,5 cm) e apéndice de 13 cm de lonxitude. Cara ó SW atópamos unha combinación con dous aneis (30 cm), un deles completo e os outros afectados pola erosión e por placas. Presenta coviña central (2,5 cm). Cara ao N sae un suco que arranca do primeiro anel e remata no último, que mide 11, 5 cm de lonxitude. Ao NE aparecen dúas posibles coviñas moi alteradas debido ás placas (3,5 cm e 4 cm). Ao SE da anterior combinación, aparece un suco semicircular, e preto deste outra combinación de dous círculos (18 cm) e coviña central, cuxos dous aneis están unidos mediante un suco. Os motivos poden continuar debaixo do sedimento da zona N.
Xiabre 2. Calco de Cabrejas, Seoane e Varela
A descrición remata falando da súa delicada situación nese intre (2008) e da necesidade de adoptar medidas urxentes para a súa preservación.
“O seu acusado estado de deterioro fixo inescusable o seu relevamento, pois as placas que presenta o soporte poden provocar en pouco tempo a perda de parte das figuras, en concreto dunha espiral e unha combinación circular”.
A visita desta estación en maio de 2018 veu motivada polo convite ó Colectivo a unha xeira polo Xiabre que guiaron as arqueólogas Elena Cabrejas e Beatriz Comendador. A actividade foi organizada polo grupo das Mareas de Vilagarcía e resultou moi interesante polas explicacións das guías mais, tamén, foi evidente certo desencanto entre os asistentes pola imposibilidade de contemplar moitas das estacións debido ó estado de abandono no que se atopaban. Non obstante, aproveitamos a viaxe para nesa mesma tarde, e non sen dificultade, contemplar varios dos petróglifos desta ladeira do Xiabre vilagarcián, algúns deles xa coñecidos por varios dos nosos socios.
Xiabre 2. Reconstrución fotogramétrica do petróglifo do Monte Xiabre 2 onde se aprecian novos motivos non rexistrados como un cuadrúpede e un serpentiforme. Alex Negreira, 2018.
A realización dos modelos fotogramétricos e fotografías con luz rasante permitiunos comprobar a presenza de novos motivos que non figuraban nas descricións dos rexistros oficiais. Entre eles cómpre destacar por unha banda, un curioso deseño serpentiforme pegado á combinación circular de maior tamaño formada por 5 aneis e coviña central, situada no bordo da rocha. E, por outra banda, tamén resultou sorprendente a presenza dun cuadrúpede esquemático na parte central da laxe.
A diferenza dos zoomorfos localizados noutras laxes desta área realizados coa tradicional técnica do dobre suco nesta ocasión emprégase unha simple liña para a cabeza, corpo e cola á que se engaden pequenos trazos verticais para as extremidades, orellas / cornos e posiblemente o falo. As dúas patas dianteiras están lixeiramente adiantadas o que proporciona certa sensación de movemento. É esta unha forma de representación de cuadrúpedes que pasou desapercibido nesta zona mais que con certeza atoparemos en máis laxes despois dun estudo e rexistro máis detido destas estacións.
Cuadrúpede na Peneda Negra – Ames
Arte esquemático no grupo galaico
Este tipo de gravados naturalistas esquemáticos foron localizados en laxes do Sur de Galicia coma nos petróglifos do Outeiro dos Lameiros en Sabarís (Baiona), Baixada da Barca(Arbo), A Coutadaen Taboexa (As Neves), O Sobral(Gondomar), A Tomada da Regueira dos Barreiros en Couso (Gondomar), Portaxes(Tomiño), etc. E tamén do Norte de Portugal como A Pedra Escorrega, A Telheira ou na Fonte Formosa na Freguesía de Verdoejo (Valença do Minho), na Praia de Fornelos en Carreço (Viana de Castelo), no Petróglifo da Breia 1 en Cardielos (Viana do Castelo), por citar algúns dos máis representativos.
Fonte Formosa – Verdoejo – Valença do Minho
Porén, e mentres que certos investigadores seguen a subliñar a presenza deste tipo de representacións esquemáticas de zoomorfos, principalmente équidos, exclusivamente no Sur da Provincia de Pontevedra e norte de Portugal cada vez é maior o número de laxes con gravados realizados con esta técnica localizados noutras áreas do país. Nestes últimos anos temos rexistrado só na comarca de Compostela a presenza deste tipo de cuadrúpedes naturalistas en laxes como a Peneda Negra (Ames), Río Angueira 2(Teo), Casa do Frade 1 e Os Gorgulliños (Santiago de Compostela). Todos eles moi lonxe desa fronteira galaico – portuguesa e, especialmente, desa área do Baixo Miño, onde se teñen efectuado interesantes achados nestes últimos anos, máis non podemos esquecer que non foron os únicos.
Cuadrúpedes do Río Angueira – Teo
Como sinalamos, estes motivos de tradición esquemática destacan pola súa enorme sinxeleza, un simple trazo define a liña cérvico – dorsal do animal á que se engaden pequenos sucos para definir as extremidades. Presentan, por tanto, un aspecto moi semellante ós chamados pectiniformes (en forma de peite) que caracterizan á arte esquemática peninsular, moitos deles pintados. Todas estas novas descubertas reflicten o posible achegamento e presenza de ambos grupos artísticos na arte rupestre galaica.
Baixada da Barca – Arbo
Tampouco consideramos que o emprego deste tipo iconográfico teña relación co emprazamento destas estacións na paisaxe ou de determinadas formas de asentamento do territorio destas comunidades pois estes motivos figuran en laxes de diferentes formas, pequenas e grandes, tanto en paneis verticais como horizontais, en laxes situadas na cima de outeiros como a media ladeira con amplos horizontes de visualización.
A modo de exemplo podemos sinalar que o zoomorfo desta estación do Xiabre 2 presenta grandes similitudes estilísticas co cuadrúpede do petróglifo dos Gorgulliños (Compostela) pero o zoomorfo do Xiabre fica nun panel horizontal e nunha rocha de tamaño medio a rentes do chan mentres que o cuadrúpede dos Gorgulliños localízase nun panel moi inclinado dunha enorme peneda que salienta sobre a paisaxe da súa contorna.
Fonte Formosa 2 – Verdoejo – Valença do Minho
É hora de rachar vellas crenzas e reformular cuestións que xa dabamos por sentadas para iniciar novos estudos que permitan afondar no coñecemento destes gravados esquemáticos espallados por boa parte da fachada atlántica das provincias da Coruña e Pontevedra, así coma no Norte de Portugal.
As novas técnicas de rexistro co emprego dos modelos fotogramétricos facilitan arestora a súa localización, pois na maioría dos casos son moi difíciles de ollar a simple vista debido as súas condicións de conservación.
A falta de investimentos para estudos pormenorizados en determinadas áreas explica que a maioría destas descubertas sexan obra de asociacións ou grupos de afeccionados. A experiencia nestes anos demostrounos que cómpre coidarnos de aseveracións categóricas no tocante ós petróglifos galegos, xa que nunca deixan de sorprendernos.
A descuberta da área arqueolóxica da Devesa da Rula tivo lugar cando este colectivo daba os seus primeiros pasos. Daquela pareceunos oportuno adoptar o nome daquela ladeira do monte San Miguel na Portela de Villestro como un xeito de reivindicar a súa relevancia no contexto da arte rupestre da nosa comarca.
Convencidos da necesidade de conservar esta área arqueolóxica xorde un colectivo que reunía a vontade dun grupo de persoas que procuraban un xeito novo de concibir a relación co noso patrimonio rupestre en harmonía co medio natural da súa contorna. Cando comezamos confiábamos nas posibilidades reais de erradicar, coa axuda das administracións competentes, os elementos que facían perigar a súa conservación e impedían o adecuado acceso ás estacións con gravados
Devesa da Rula. Onde se xuntan os camiños. Dentro do triángulo a estación 4
Oito anos despois tivemos experiencias dabondo para decatarnos de que o camiño que escollemos é máis difícil do que imaxinábamos. Porén, non fomos quen de sospeitar que, a día de hoxe, seguiríamos a camiñar como o caranguexo.
Para explicarvos mellor a situación empregaremos unhas imaxes PNOA da zona dispoñibles en liña na cartografía da Xunta de Galicia nas que poderedes ver a evolución da zona desde o ano 2002 ata o 2017.
Nestas imaxes (recomendamos abrilas en máxima resolución para unha mellor visualización) podemos ver como desde o voo americano do ano 1954-55 ata o PNOA do ano 2010-1 non se observa a existencia de ningún camiño que cruzase pola zona da Devesa da Rula onde se sitúan as estacións rupestres, existindo só un camiño ao sur que discorre en dirección leste – oeste, e outro camiño que discorre en dirección norte – sur situado ao oeste da zona con gravados.
No PNOA do ano 2014 pode verse xa a consolidación dun estreito sendeiro que cruza a zona de gravados en dirección norte – sur, e que é a senda que tradicionalmente empregamos nas nosas visitas e actividades divulgativas.
A finais dese ano e principios do ano seguinte comezaron a circular por este sendeiro bicicletas o que provocou o paulatino deterioro do firme, e se chegou incluso a organizar unha ruta btt na zona con numerosos participantes que conseguimos non se celebrase máis.
No PNOA do ano 2017 faise evidente que o sendeiro xa non é tal, senón que xa ten o ancho dun vehículo de catro rodas e se evidencia un uso cada vez máis asiduo por vehículos motorizados, o que producíu un aceleramento do deterioro do chan, do entorno e dos xacementos.
Durante todos estes anos instamos en múltiples ocasións ao Concello de Santiago e a Dirección Xeral de Patrimonio para que tomasen medidas axeitadas para corrixir esta mala utilización da Devesa da Rula que está a deteriorar sensiblemente o xacemento e as estacións rupestres que alberga. Recibimos comprensión e atención mais, en todo este tempo, non se adoptou ningunha medida efectiva que paliase os efectos nocivos destes usos de xeito descontrolado.
Estas foron as nosas loitas ata o de agora, xa que este aciago ano 2020 tíñanos reservado outra mala nova. Nunha data indeterminada deste verán alguén abriu un camiño novo desde o primeiro treito do camiño tradicional que discorre dirección N/S ao oeste da zona con gravados, e comunica co camiño “novo” N/S da Devesa cruzando a zona dos gravados.
PNOA do 2017 co trazado dos novos camiños, laranxa o de 2020 e vermello o de 2013-20
Este novo camiño abriuse pasando por enriba da estación Devesa da Rula 5 e pasa a carón da estación da Devesa da Rula 4 antes de comunicar co camiño da Devesa. Un pouco máis adiante, seguindo a senda da Devesa abriron un camiño que parte á dereita e se bifurca en varias rúas que adoitan empregar os cazadores para disparar ás pezas.
Devesa da Rula. Imaxe do último tramo do novo camiño ao seu paso pola Devesa da Rula
Semella que o lugar elixido para dar a volta os vehículos é a propia Devesa da Rula conformándose un trazado en forma de triángulo no interior do cal quedou a estación da Devesa 4
Descoñecemos quen está detrás da apertura deste novo camiño. O evidente é que foron abertos sen empregar ningún tipo de criterio racional toda vez que o camiño pasa por enriba da estación 5 e invade as zonas de protección máis inmediatas doutras dúas estacións.
Devesa da Rula. O novo camiño. En primeiro plano a estación 5, no medio do trazado
O pasado 22 de outubro comunicamos estes feitos a David Santomil que ostenta a Presidencia de Compostela Rupestre que llo comunicou á concelleira compostelá Mercedes Rosón. Mercedes comunicoullo á súa vez á Dirección Xeral de Patrimonio. Uns días máis tarde acompañamos a un técnico enviado pola Dirección Xeral de Patrimonio ata o lugar co obxecto de que recompilase información para elaborar un informe.
Devesa da Rula. Vista cenital da estación 4 na encrucillada de camiños e a estación 5 á esquerda no medio do trazado do novo camiño
O deterioro acelerado que está a sufrir a zona está a vista de todos. Se non se toman medidas que o corrixan estamos convencidos que o deterioro da zona vaise acelerar moito máis toda vez que o paso de vehículos a motor é, na actualidade, habitual.
Devesa da Rula. Trazado do novo camiño
Xa temos dúas estacións na zona atravesadas por un camiño Agro do Campo 1 (danada pola maquinaria de extinción do lume do ano 2015) e agora a da Devesa da Rula 5, e unha boa parte dos afloramentos próximos amosan pequenas fracturas producidas polo paso de vehículos.
No Colectivo A Rula traballamos en prol da multifuncionalidade dos nosos montes, así como pola accesibilidade dos xacementos rupestres, claro que nunca imaxinamos esta multifuncionalidade nin esta rede de accesos.
Nas conversas mantidas estes días tanto con Rosón como con Santomil indicaron a súa intención de esperar á contratación e elaboración do plan director de Compostela Rupestre para adoptar as medidas que este indique. Mercedes tamén nos informou da súa intención de enviar as fins de semana unha patrulla ao lugar para controlar a actividade de cicloturistas e motoristas. De verdade que é preciso un plan director para actuar nestes casos?
Cústanos asumir que a realización dun camiño cruzando unha zona inzada de xacementos catalogados e coa máxima protección legal contemplada para o patrimonio vaia a quedar impune.
Moi ao noso pesar RECOMENDAMOS por MOTIVOS DE SEGURIDADE NON VISITAR OS PETRÓGLIFOS DA DEVESA DA RULA OS DÍAS HÁBILES DE CAZA (XOVES, DOMINGOS e FESTIVOS) dada a proximidade das rúas de disparo cos xacementos.
Cantiga recollida por Fermín Bouza Brey no ano 1929
Seráns dende a escola
O pasado mes de agosto achegámonos xunto co amigo e colaborador, o infatigábel investigador, Henrique Neira ata Seráns, lugar da parroquia de San Pedro de Muro, no sur do concello coruñés de Porto do Son, onde nos recibiron Sofía e Manuel Riveiro.
Hórreo de Chacín en Seráns
Asentada nunha empinada pendente ao carón do mar, esta pequena aldea é un lugar cun indubidábel atractivo, un núcleo tradicional do rural galego que conserva unha sinxela fermosura e interesantes elementos patrimoniais, a pesar de sufrir perdas e graves alteracións nas últimas décadas, sobre todo a raíz da construcción da estrada DP 7103 a finais dos anos setenta do pasado século.
Localización dos principais bens culturais da aldea no google maps:
A casa de Riveiro e a estrada
Contáronnos Sofía e Manuel que a construción da estrada paralizouse aquí durante varios anos, interrompido o seu trazado polos fortes muros que pechaban os terreos dunha das casas grandes do lugar, a de Chacín, pola negativa do seu propietario, nova da que se fixo eco a prensa da época e que, malia a súa lonxitude, non nos resistimos a traer aquí:
“El Pueblo Gallego. 3 de xuño de 1971. “Carreteras en ciernes”
De nuestro corresponsal, J. Bautista M. Lemiña. “No hay nada como la experiencia, cuando para informar de la verdad se dan los pasos precisos sobre el terreno y se protagoniza una odisea que debieran vivir los directamente responsables. Si, señores; porque creyendo que se nos exageraba con respecto a la pseudo carretera que desde Oliveira se inició para llegar a Serans, decidimos comprobar por nosotros mismos lo que de cierto podrían tener los informes que nos dieron varios vecinos, afectaron por el desastre de esa ruta, y la fe de valientes, que lo comprobamos con riesgo de tener que sacar el coche del atolladero con la ayuda de una yunta de vacas, o en el mejor de los casos, exponernos a que por los efectos de un patinazo se fuera el vehículo contra los muros que bordean dicha carretera.
Nuestra audacia no pudo llegar más allá del lugar denominado Braña do Camiño, cerca, o mejor dicho, en frente de la casa de Riveiro. Y allí fue Troya. Gracias a la ayuda de un simpático labrador que con su esposa y una hija pasaban en aquellos momentos de agobio que estábamos pasando, con un carro del país que ayudándonos a empujar – porque éramos tres los que corrimos la aventura conseguimos cambiarle la dirección al coche y a base de fuertes empujones, amén de la pericia del conductor, volando más que rodando sobre la máxima aceleración que daba la marcha corta, pudimos respirar.
Aquello no es carretera ni siquiera trazado de carretera. Aquello es un arenal entre prados, brañas y pinares, sin base de encajonamiento, pero que se hizo para prestar un valioso servicio y no lo presta. ¿De quien es la culpa? Unos nos dijeron que era de Pepe de Chacín, que se negaba a ceder terreno de una finca de su propiedad, por la cual estaba previsto el trazado de dicha vía, pero que ahora accedía a que la carretera tuviese continuidad. Otros opinan que la culpa es de los municipios de Riveira y Puerto del Son, por pertenecer a ambos la zona del recorrido sobre la que fue proyectada esta carretera en ciernes y no quieren saber nada de ella. Pero sea como fuese responsables los hay y esos responsables son los que tienen que solucionar el problema, porque es necesario para toda una comunidad labradora.
Y por si todo esto que decimos fuera poco, en esa amplia y productiva zona rural persiste el también agudo problema de la carretera que une Riveira con Corrubedo por Artes y Bretal. Esa vía de comunicación importantísima, tal vez más importante que las que están siendo cuidadas y mimadas en zonas capitalicias, está hecha un verdadero desastre. Y lo está desde ignorados tiempos, sin que nadie, que nosotros sepamos, se haya preocupado de velar por ella. ¿Es que estos contribuyentes tienen que seguir sometidos siempre a la abulia y el abandono? ¿Es qué no son seres humanos con los mismos derechos que los de la capital?
Esperemos que estas llamadas de socorro – porque de socorro son si se analizan en el fondo – tengan eco en el ánimo de las autoridades responsables. Y en esta esperanza, confiemos a ver si por fin los derechos humanos tienes carta de naturaleza con la dignidad y el decoro que exigen los tiempos que vivimos”.
Na actualidade, a casa presenta un bo estado de conservación pese as alteracións sufridas ao longo dos anos parcialmente visibles nos seus muros exteriores. No segundo andar da fachada norte, no lintel dunha porta, actualmente clausurada, consérvase unha inscrición coa data: “MDCCLXXXIII”, 1783, que posiblemente indique o ano de construción ou ben a data dalgunha posible reforma de certa importancia.
Inscrición na casa de Chacín
A casa de Chacín conserva un ornamentado hórreo barroco de boa feitura coroado por robustos pináculos, que nos últimos anos converteuse nun símbolo local, motivo de orgullo para os veciños.
Completan o conxunto unha sinxela fonte, trasladada desde a súa localización orixinaria cando se viu afectada pola construción da estrada. De sinxela feitura consérvase nela unha inscrición coa data: “ANO DE 1808”. Tamén formaba parte deste grupo de bens un lavadoiro gravemente alterado e groseiramente reconstruído ao pé da estrada a escasos metros da fonte.
Fonte de Seráns de 1808
Unha “enigmática” inscrición
Mais non son estes elementos patrimoniais ben merecentes de seren visitados e estudados os que nos levaron ata alí. En realidade, acudíramos a chamada de Henrique co obxecto de coñecer de primeira man unha inscrición composta por “estraños” caracteres conservada nunha casa de aparencia moderna situada inmediata ao sur da vivenda de Chacín.
Na súa fachada leste localízase un perpiaño de granito, empregado como lintel dunha porta, no que se conserva unha inscrición de difícil lectura, de caracteres irregulares, e da que propomos a seguinte transcrición:
“Foi feita/ era de mill e quine/ntos e vinte e seis”
Unha inscrición da primeira metade do século XVI ou finais do XV escrita en galego?
Non é doado atopar inscricións de carácter civil deste período no rural galego, e menos na nosa lingua. Tamén resulta curioso o emprego para a datación da fórmula “era” nun momento tan tardío. O uso da “era hispánica” desaparece a finais do s. XIV na coroa de Castela e no reino de Portugal en 1422 por decreto do monarca Xoán I. Non obstante, na vila de Olivenza consérvase unha lauda funeraria no “Museo Etnográfico Extremeño González Santana” dun familiar do célebre navegante portugués Vasco de Gama e na que figura o seguinte “na era de mil quinhentos e vinte e tres anos”, sendo datada en 1485 polo que os investigadores lusos. Un caso que presenta evidentes semellanzas coa inscrición epigráfica de Seráns e reflicte que a distancia entre o galego e o portugués naquela altura era mínima. Xa no ámbito galego, localizamos tamén outra inscrición data en 1480 na que tamén se emprega a era hispánica. Trátase dunha inscrición na capela de San Marcos de Muros (datos achegados por Henrique Neira). É significativo que tanto esta capela como o lintel gravado de Seráns fiquen a ambos lados da ría de Muros e Noia polo que é posible que nesta área xeográfica o uso da era hispánica mantivérase ata finais do s. XV. Por tanto, a data máis probable da inscrición de Seráns sexa o ano 1488 (restando os 38 anos para obter a datación no calendario actual).
A inscrición figura así no Catálogo de Bens Culturais do Plan Xeral do concello:
Seráns. Vivenda tradicional catalogada co Código A-047
“A carón da casa localízase unha vivenda, recentemente restaurada, que posúe un lintel epigrafiado inintelixible, É posible que neste lugar se levantase unha casa grande ou pazo ao que pertenceron todos estes elementos nobres propios dunha arquitectura civil culta”.
A probable procedencia deste lintel con inscrición epigráfica podemos rastrexala no catálogo do PXOM na ficha doutro elemento catalogado próximo. Trátase dunha casa situada inmediata ao leste, que conserva varios elementos ornamentais visibles desde o exterior, entre os que destacan un arco conopial cunha flor que decora o lintel dunha ventá que mira ao oeste, un beiril moldurado que percorre case toda a cornixa, ou os restos de decoración vexetal doutro vano, cegado na actualidade, situado na fachada sur, na que se poden ver outras modificacións que alteraron o aspecto orixinal da construción. Na parte exterior do peitoril da ventá do oeste unha inscrición moderna: “JULIETA”. Estes elementos arquitectónicos, como os arcos conopiais, son característicos da arquitectura gótica tardía polo que coinciden coa datación da inscrición do lintel.
Ventá con arco conopial e decoración vexetal
Catalogada co Código A-047 na súa ficha faise unha concisa descrición:
“Vivenda tradicional de planta irregular de base rectangular con dúas alturas e cuberta a dúas augas. Nos seus muros altérnanse a cantaría coa cachotaría. Destaca a presenza dun beiril moldurado labrado en pedra que se fai visible ao longo dos seus muros costais, así como dunha fiestra que da ao camiño – localizada no alzado penal – cuberta cun arco conopial labrado en baixorrelevo”.
Restos de decoracións dunha ventá tapada na actualidade
Nas observacións a referencia a inscrición xa transcrita.
San Bieito do Monte
Outro lugar destacado desta pequena poboación é a Capela de San Bieito do Monte ou de Fóra, lugar onde se celebra unha, en tempos, multitudinaria romaría anual dúplice na honra do santo avogoso das doenzas cutáneas. Próxima a capela consérvase a Fonte Santa onde aínda hoxe celebran os romeiros os tradicionais ritos purificadores.
Capela de San Bieito
A capela ten o código de catálogo A-045 e na súa ficha di:
“Construción de arredores do ano 1700. Fábrica de perpiaño de granito, de unha soa nave con coro e sancristía. Posúe dúas espadanas, unha na fachada principal de dous vans e outra no lateral esquerdo de un só. Situada na beira dun monte presenta un desnivel, que tamén podemos observar no interior. Cuberta a dúas augas, con tella árabe e interiormente presenta unha bóveda de canón. Fiestras cadradas e tres portas: a principal e dúas laterais. A espadana principal accesible dende a cuberta. Fiestra na fachada principal para alumear o coro.
Esta capela, popularmente chamada igrexa de San Bieito, ten planta rectangular cunha única nave e muros de cantaría de granito nos que descarga a cuberta da bóveda de canón. A capela maior, na cabeceira, é algo máis estreita que a nave e tamén ten cuberta de bóveda de canón. Accédese a ela por debaixo dun arco de medio punto. Engadida a continuación está a sancristía que só destaca do resto por ter menor altura e ancho. O exterior destaca pola súa grande sinxeleza volumétrica e ornamental. A cuberta é de tella a dúas augas e no vértice da súa fachada destaca a espadana de dous arcos de medio punto e coroadas con pináculos. Outro elemento a destacar é o frontón lobulado situado no muro lateral da sancristía.
Completa o conxunto a “Casa de misar”, edificio de planta regular e cuberta a dúas augas e pórtico alongado a continuación. O recinto está pechado cun murete de cachotería. Na parte máis baixa atópase a Fonte de San Bieito”.
A Escola Unitaria
Coroando o lugar está a sinxela escola unitaria, orgullo da iniciativa comunitaria, pois o modesto edificio foi sufragado e levantado polos propios veciños a principios dos anos 30 do século pasado. Por desgraza, é esta unha das poucas escolas unitarias que na actualidade permanecen en uso, memoria resiliente dunha idea de facer país que está a esmorecer.
“El Ideal Gallego. 31 de maio de 1929”:
“Complicado decreto de la Dirección general pasa a la Inspección provincial para que se complete el expediente y se informe la solicitud de los vecinos de Serans, en la parroquia de San Pedro del Muro, Ayuntamiento del Puerto del Son, en pretensión de que se cree una escuela”.
No seu sobrio exterior, na fachada que mira cara o leste, consérvanse dúas alvarizas de lacena.
Alvarizas de lacena na vella escola
As coviñas da Escola ou Coviñas de Seráns (GA15071106)
Un último elemento ao que prestamos atención é unha estación rupestre que aparece no Catálogo de Bens Culturais do PXOM coa denominación de “Coviñas de Seráns”. A peneda onde se localiza esta estación está moi alterada por traballos de cantaría. Eses traballos son os que cremos foron os causantes destas supostas coviñas. As súas formas de cono invertido, máis estreitas no fondo que na boca indican que foron feitas cun útil metálico, e fai que as consideremos “picadas de canteiro” e non coviñas de posible orixe prehistórica.
Supostas coviñas de Seráns
O día non deu para máis e quedamos sen tempo para coñecer outros elementos etnográficos e construcións de interese dos que nos falaron Sofía e Manuel, como o arruinado muíño de vento produto do enxeño e iniciativa dun veciño na primeira metade do século pasado, e que na actualidade descansa entre as silvas nun terreo inmediato á escola, unha boa escusa para regresar.
Seráns. Alvariza de lacena
Como é o noso costume, procedemos a solicitar a Dirección Xeral de Patrimonio que valoren a catalogación da inscrición así como tamén a descatalogación da estación das Coviñas de Seráns.
Rematamos agradecendo a Henrique Neira o convite e os nosos anfitrións e guías Sofía e Manuel por este interesante percorrido que nos permitíu descubrir esta histórica aldea da península do Barbanza.
Biografía
Gil, Juan. “El exilio portugués en Sevilla de los Braganza a Magallanes”. Fundación Cajasol, 2009
Nun rechán dunha bouza da aba do monte Carboeiro, a uns 200 metros do lugar de Imo, parroquia de San Xoán de Laíño, no concello coruñés de Dodro, atópase a estación do Grupo Galaico da Arte Rupestre máis relevante da comarca do Sar.
Esta grande peneda granítica que sobresae na paisaxe localízase nun monte veciñal en man común, propiedade da Comunidade de Montes da Cruz do Avelán. Configúrase como un miradoiro natural único da bacía do Ulla e das brañas de Laíño que, como sinala o mestre M. Lorenzo Baleirón,
“foron a despensa dos pobres, unha terra de fartura nun tempo agre e miserento”.
Brañas de Laíño
Hoxe, o gando deixou de pastar nas antigas campías, e as brañas son agora unha grande xunqueira de carrizos e pasteiros onde aniñan as aves acuáticas e serven de refuxio ós xabarís. Son estes humidais naturais do esteiro do Ulla de grande valor ecolóxico e foron loados por moitos autores, como o ilustrado bieito Martín Sarmiento ou a grande poetisa do Sar, Rosalía de Castro.
“ As neniñas de Laíño,
Eu direi quen elas son:
Collen o xunco na braña
Vano vender a Padrón”
(copla popular que reflicte a importancia das brañas de Laíño na economía doméstica tradicional).
Bouza Badín. Vista xeral
Próxima a esta verde veiga do Ulla localízase a peneda da Bouza Abadín, a unha altitude de 139 m.s.n.m. , coordenadas UTM: 29 T 521793 4728717 (Datum WGS 84). Trátase dun afloramento granítico de máis de 50 metros de diámetro conformada por múltiples chanzos de superficies planas e por paredes case verticais nas que se acubillan un total de 14 paneis insculturados con gravados de tipoloxía xeométrica e naturalista.
Antecedentes
O petróglifo foi catalogado no ano 1986 (GA15033008 – clave PBA: 15083_53895), mais dende entón ten sido obxecto de diferentes intervencións, anos 1991, 1999, 2006, 2009 e 2011. Maioritariamente, estes consistiron en traballos de limpeza e acondicionamento do petróglifo e a súa contorna inmediata, así como o posterior rexistro dos diferentes paneis. Deste xeito, dos cinco primeiros paneis sinalados nas primeiras fichas que custodia o arquivo da Dirección Xeral de Patrimonio pasamos ós 14 actuais.
Áreas de protección dos bens catalogados sobre plano do IGN dos anos 40
Ata a nosa revisión os dous últimos paneis (8 e 10) foron localizados en 2011 durante os traballos dirixidos pola arqueóloga Beatriz Pereiras Magariños que contou cun “singular” equipo de traballo integrado por voluntarios da zona que realizaron unha grande e modélica labor a pesar dos recursos limitados cos que contaban.
Bouza Badín en xullo de 2012
As novas técnicas de rexistro, principalmente a fotogrametría, permítenos, arestora, afondar no coñecemento deste excepcional petróglifo. Damos conta de dous novos paneis (12 e 14) así como a presenza de novos motivos e escenas que non constaban nas fichas e memorias consultadas.
Bouza Badín. Voluntarios na intervención de 2011
Unha “peneira” lendaria
As primeiras novas de prensa e fichas descritivas desta estación datan de finais dos anos oitenta. Non obstante, este conxunto arqueolóxico, tan destacado na paisaxe, era ben coñecido pola veciñanza dende tempos inmemoriais. Lonxe dos datos e rexistros de técnicos e arqueólogos, a poboación local interpretou os gravados dende a visión da cultura e tradicións populares. É lóxico, pois se trata dun afloramento granítico de grande visibilidade, á beira dun pequeno cavorco onde “nunca crecía a vexetación” e do vello camiño que dende Paradegua cruzaba o Monte Carboeiro, polo que constituíu desde sempre un fito espacial e vivencial para a poboación local.
Bouza Badín. As peneiras do panel 1
Deste xeito, a superficie central da rocha era para os veciños a “peneira”. As grandes combinacións circulares con ducias de coviñas no seu interior lembraban a forma deste instrumento tradicional con furados empregado para cribar certos materiais como sementes, fariña ou area.
As crenzas tradicionais sinalan que os gravados eran obra dos “mouros”, mais tamén hai outras que os relacionan coas lendas xacobeas de fonda pegada na comarca. Neste senso, cómpre sinalar os datos recompilados no proxecto de investigación e inventario do patrimonio etnográfico da parroquia de San Xoán de Laíño realizado entre os anos 1992 e 1993 por un amplo equipo técnico da asociación veciñal baixo a coordinación dos arqueólogos Carlos García Martínez e Fernando Acuña Castroviejo. Na ficha do petróglifo de Bouza Badín recollen:
“… resulta curioso todo o cúmulo de lendas xacobeas que nacen en contacto cos outeiros de Bouzabadín. Unhas falan de que aquí predicaron Santiago e unha caterva de mouros. As pías representan lugares onde o apóstolo desenvolvía as súas necesidades de comer, durmir e defecar. Hai unha lareira, pías da auga, tixolas, a corte do cabalo…”.
Outra lenda conta:
“Un día, Santiago, véndose perseguido, montou no seu cabalo deu un brinco por riba do Ulla e foi dar as laxes de Cordeiro. Os pezuños do cabalo quedaron gravados para sempre na rocha de Bouza Badín”.
Preto do petróglifo existen tamén
“dous asentos de pedra no que estiveron descansando o apóstolo e unha muller”.
Outras crenzas tradicionais fálannos dos gravados como “portas ó averno”. A veciñanza tamén deu testemuño do emprego da rocha como canteira tradicional, feito que aínda evidencian os furados dos “grillos” feitos para cravar as cuñas de madeira, así como os cortes e grandes fendas en moitas laxes produto desta intensa actividade extractora dos canteiros noutrora.
Plano de localización dos xacementos rupestres no concello de Dodro
En relación ó topónimo, este figura referido nos informes e fichas de diversas formas: Bouza Badín / Bouzabadín / Bouza Abadín. Segundo os lingüistas fai relación a un terreo de monte non vexado (non traballado) situado nun predio dependente dun mosteiro (abadía), probablemente de San Martiño Pinario. Na contorna do petróglifo localízase tamén o topónimo de Agro do Crego que poida que teña relación coas antigas propiedades ou xurisdición deste cenobio. Porén, outros investigadores sinalan que o segundo elemento do nome, “Badín”, podería ser un antropónimo, referido a un posesor (Bouza de Badín).
Descrición dos gravados
A peneda de Bouza Badín posúe un amplísimo repertorio de gravados, tanto de tipoloxía xeométrica (combinacións de aneis, coviñas, cazoletas, círculos, sucos lineais) como naturalista (cabalos, cervos e outros cuadrúpedes). A grande maioría dos motivos insculturados pódense adscribir grosso modo á Idade do Bronce.
Tamén existen gravados históricos, fundamentalmente cruciformes, que figuran dentro de paneis prehistóricos ou como elementos illados. Cruciformes coa tradicional función de “cristianizar” o conxunto arqueolóxico, nalgúns casos tallados por riba dos propios deseños antigos. Porén, algúns destes cruciformes, os máis illados, como os dos paneis da parte superior da peneda (13 e 14) poderían ser cruces de termo. Outros, pola contra, non temos tan claro que non se traten realmente de representacións ultraesquemáticas de antropomorfos de estilo esquemático, similares aos localizados polo Instituto de Estudos Miñoráns no sur da comunidade autónoma e no norte de Portugal nos últimos anos. Estes motivos son por iso ben merecentes dun estudo máis profundo que non incluímos neste artigo.
Para facilitar a descrición pormenorizada dos diferentes motivos do petróglifo propoñemos a súa división en 14 paneis:
Bouza Badín. Distribución dos paneis
Panel 1
Na parte central da peneda destaca un panel que integra dúas combinacións circulares. A maior composta por cinco aneis e 78 cm de diámetro, unha ducia de cazoletas no interior do primeiro círculo e 14 coviñas na parte central da combinación. Por cima da diáclase que divide en dous o panel figura a segunda combinación de catro aneis e uns 55 cm de diámetro. Acaroado a outra diáclase podemos ver un círculo incompleto cunhas vinte microcoviñas no seu interior.
Bouza Badín. Panel 1
Completan este panel outros dous círculos simples con coviñas no interior, varios sucos que agrupan varios grupos de coviñas e outras coviñas illadas distribuídas por diferentes zonas do panel.
Panel 2
Nun chanzo inferior e inmediato ó panel anterior conserva unha interesante escena con motivos naturalistas. Ocupan unha superficie cunha certa verticalidade, na que se distribúen nunha disposición triangular ata 6 cuadrúpedes e posibles restos dalgún outro animal incompleto.
Bouza Badín. Panel 2
Podemos distinguir tres cabalos con representación dos seus xinetes de xeito moi esquemático. O mellor conservado figura nun canto do panel, un cabalo de longa cola con xinete representado con dous pequenos trazos paralelos e un pequeno círculo que representan o corpo e a cabeza. Un trazo que parte do corpo podería representar o brazo e algún tipo de arma. Un deseño moi simple o do animal, pois un mesmo trazo horizontal configura o lombo, anca e chega ata a cola do cabalo. As extremidades dianteiras flexionadas cara adiante proporcionan sensación de movemento, representándoo a galopar. É tamén o único dos cuadrúpedes da escena que conserva ben representada a cabeza.
Bouza Badín. Panel 2
O segundo xinete posúe unha representación similar, dous trazos verticais e un pequeno círculo mais a diferenza do anterior non ten brazos. O terceiro xinete, na parte superior esquerda do panel, é o máis esquemático, dous pequenos trazos en forma de cruz semellan representar o cabaleiro situado sobre a cruz do cuadrúpede cun brazo esquerdo con certa flexión cara arriba. Tres zoomorfos moi erosionados e tamén sen cabeza completan o conxunto de motivos de corte naturalista na franxa inferior do panel.
Bouza Badín. Fotogrametría do panel 2
Cabe destacar que tódolos animais camiñan na mesma dirección de E a O, agás o primeiro xinete que marcha en dirección oposta. Os zoomorfos deste excelente panel presentan un deseño e tamaños similares, entre 35 e 30 cm de lonxitude por 14 e 21 de ancho (incluíndo o xinete). Á marxe dos gravados naturalistas podemos observar unha cazoleta na parte inferior do panel e varios cruciformes de sucos profundos, un deles con peaña en forma circular situada sobre un dos cuadrúpedes. É significativa a superposición dunha das cruces sobre a cabeza dunha das montas, sen respectar o gravado prehistórico.
Panel 3
Atópase ó carón do panel 2, a un metro ó oeste, nun chanzo inferior ó panel 1. Conserva dous motivos ben diferenciados, un de tipo naturalista e outro xeométrico. No extremo este, figura outra monta cunha representación moi semellante ás do panel anterior, mais nesta ocasión o cabalo semella estático, a representación non produce sensación de movemento no espectador.
Bouza Badín. Fotogrametría do panel 3
O xinete represéntase tamén con dous pequenos sucos verticais en paralelo e un horizontal e un pequeno óvalo. O dinamismo obsérvase no que semella ser o seu brazo en alto que suxeita o que podería ser algún tipo de fusta ou arma. O cabalo posúe colo longo e inclinado cara adiante, e unha cabeza pequena individualizada mediante un lixeiro engrosamento. As catro extremidades sen torsión proporcionan un marcado carácter estático en contraposición á sinalada monta do panel anterior. O tallista inclúe un trazo horizontal entre as extremidades superiores e inferiores para marcar a posible liña do chan.
Bouza Badín. Panel 3. Xinete a cabalo
Á dereita da escena da monta figura unha combinación circular de 42 cm de diámetro e catro aneis, os tres maiores incompletos, con catro coviñas no interior do primeiro círculo. A figura adáptase a morfoloxía convexa dun petón da rocha.
Bouza Badín. Panel 3. Combinación de círculos concéntricos
Panel 4
Situado nunha zona prominente por encima do panel 1. Varias combinacións de varios aneis (12 e 16 cm de diámetro) con coviñas no interior e cunha combinación de dobre círculo (26 cm de diámetro) con suco de saída que comunica cun círculo simple con coviñas no seu interior. Tamén podemos observar agrupacións de coviñas e microcoviñas e polo menos tres cruciformes/antropoides, un deles cunha peaña triangular incompleta (ou extremidades). Ocupando unha posición central un zoomorfo que mira cara a combinación principal.
Bouza Badín. Panel 4. Fotogrametría
Panel 5
Localízase na parte inferior da rocha ó carón dun grande bloque extraído polos canteiros de máis de 2 metros de lonxitude por 58 cm de ancho.
Bouza Badín. Panel 5
No extremo inferior do panel figura un agrupación dunhas vinte coviñas e, repartidos sen orde aparente polo resto do panel, varios cruciformes e unha forma cadrada divida en catro partes con dous sucos de saída duns 20 cm de lado.
Bouza Badín. Panel 5. Fotogrametría
Panel 6
Tamén situado á beira do sinalado bloque extraído polos pedreiros, rexistramos un curioso e estraño zoomorfo de 35 cm de lonxitude por 38 de ancho. Para o deseño do corpo emprégase o dobre suco, lombo estreito, longas extremidades -as dianteiras flexionadas á altura dos xeonllos-, colo e non ten cabeza. Acaroado ó colo e na parte superior do lombo figura un suco vertical rematado nunha pequena coviña que representan un xinete.
Bouza Badín. Panel 6. Xinete a cabalo
É este un deseño singular que se separa do aspecto xeral do resto de zoomorfos representados no petróglifo.
Bouza Badín. Panel 6. Fotogrametría
Panel 7
Na parte Sur do grande afloramento de Bouza Badín, figura un bloque de pedra illado de forma triangular pousado sobre a rocha de 2,20 m de lonxitude, 1,95 m de ancho e 0,90 m de alto. É probable que fora extraído polos canteiros do propio afloramento mais por algunha razón que descoñecemos non o levaron.
Bouza Badín. Panel 7
Destaca a presenza dunha grande combinación circular de 1,20 m de diámetro, a maior deste conxunto arqueolóxico, formada por 9 aneis que se adaptan a forma da laxe dende a zona máis prominente. Conta con varias coviñas moi erosionadas no interior do primeiro anel e tres sucos que parten da parte central e superior da combinación e percorren boa parte do panel ata chegar ós extremos da pedra. Na parte baixa, zona sur, localízanse outros sucos indefinidos e posibles restos de aneis con coviñas no interior. Completa o panel un cruciforme/antropoide.
Bouza Badín. Panel 7. Fotogrametría
Panel 8
Foi un dos paneis descubertos logo da limpeza do petróglifo en 2011. Atópase nunha zona a rentes do chan na esquina SE do petróglifo.
Bouza Badín. Panel 8
Consta dunha combinación circular de 40 cm de diámetro que integran dous aneis con coviñas no interior, un suco curvo que bordea a combinación por un dos seus laterais e unha pequena agrupación de 9 coviñas no outro extremo da pedra.
Bouza Badín. Panel 8. Fotogrametría
Panel 9
Situado na zona máis occidental do afloramento e a rentes do chan, consta dunha combinación de dous aneis con coviñas no interior de 27 cm de diámetro e radio de saída cara o leste e o seu carón dos cérvidos, un orientado ó norte e outro ó Sur.
Bouza Badín. Panel 9. Fotogrametría
O primeiro deles ten 24 cm de longo por 11 de largo, posúe unha cornamenta en V moi sinxela realizada con dous trazos, unha cabeza pequena pero ben proporcionada con respecto ó colo e lombo do animal deseñado coas habituais dúas liñas paralelas. Carece dos cuartos traseiros e as extremidades superiores están orientadas cara diante proporcionando certo dinamismo. Acaroado ao colo un suco vertical rematado en coviña pode ser representación dun xinete, similar as observadas noutras montas desta estación.
Bouza Badín. Panel 9
O segundo cervo, situado á dereita (segundo o observador) dunha diáclase que divide o panel en dúas partes, ten características semellantes, tamén en base a dobre liña en paralelo para deseñar cabeza, corpo e extremidades. Mide 25 cm de longo por 13 de ancho e posúe unha cornamenta coas hastas en forma de “L” invertida que tenden a unirse e cos candís cara o interior. A diferenza do anterior permanece estático.
Panel 10
Foi unha das últimas descubertas na intervención realizada en 2011, un panel cun único motivo separado dos anteriores e localizado na parte NO do afloramento granítico. Nun espazo vertical, case unha parede, figura o cervo de maior tamaño e mellor representado do xacemento. Un veado macho de 30 cm de longo por 48 de alto situado na parte superior dun panel ó carón dunha fenda da rocha.
Bouza Badín. Panel 10
No seu deseño predomina a liña recta, como é habitual nos cuadrúpedes representados no petróglifo. Presenta certa desproporción no seu deseño pois represéntase cunha grande cornamenta en forma de V pouco proporcionada en relación co tamaño do resto do corpo e cabeza máis equilibrados. Un recurso habitual dos gravadores dos petróglifos galaicos para resaltar o poderío destes grandes cervos machos.
Chama tamén a atención a posición das extremidades superiores flexionadas cara diante dende a altura dos xeonllos para plasmar a sensación de que o cervo está a brincar. Porén as traseiras deséñanse mediante a simple prolongación dos cuartos traseiros cara abaixo, aínda que cunha pequena inclinación cara diante cunha pequena flexión na parte final. Ten tamén unha pequena cola e un pequeno falo case imperceptible a simple vista.
Panel 11
Situado a rentes do chan e ó carón do panel 7. Aprécianse restos dunha combinación de dobre anel moi erosionada e outros motivos moi esvaecidos de difícil interpretación, posiblemente a representación dun cuadrúpede.
Bouza Badín. Panel 10. Fotogrametría
Panel 12
Anel con catro coviñas no seu interior situadas no penúltimo chanzo do afloramento antes de chegar o cume.
Bouza Badín. Panel 12. Fotogrametría
Panel 13
Cruciforme de 18 x 11 cm con brazos rematados en pomos e peaña triangular. Está situada no bico do afloramento coa intención de ser visto a certa distancia.
Bouza Badín. Panel 13
É un gravado histórico, posiblemente unha cruz de termo, deseñada cunha ferramenta metálica.
Bouza Badín. Panel 13. Fotogrametría
Panel 14
Dúas novas cruces de termo situadas nun pequeno chanzo da plataforma superior, encima do panel 2. Cruces latinas de 27 x 12 e 17 x 12 cm. Motivos insculturados nun bordo da parte superior da rocha, mais para poder ser observados cómpre situarse no nivel inferior.
Bouza Badín. Panel 14. Fotogrametría
Riqueza e diversidade das gravuras da Bouza Badín
Resulta significativo o importante número de paneis desta estación de arte rupestre, e aínda máis se temos en conta que a comarca do Sar móstrase, polo momento, como un foco secundario en termos de densidade de petróglifos en relación con outras zonas próximas como pode ser o termo municipal de Rianxo co que linda polo oeste. No inventario patrimonial de Dodro rexístranse nove petróglifos, a maioría laxes con coviñas como único elemento representado, coas únicas excepcións do petróglifo da Bouza Badín e o da Devesa dos Mouchos en Vilachán na parroquia de San Xoán de Laíño cunha combinación de 5 círculos concéntricos. Motivos tallados coa técnica tradicional mediante percusión e abrasión con instrumentos de pedra empregando a técnica do dobre suco habitual na meirande parte dos petróglifos galegos sobre o característico soporte granítico de gran fino.
Bouza Badín. Vista xeral
Por outra banda, a presenza de gravados prehistóricos de diversa tipoloxía e técnica de elaboración e históricos fálanos dunha longa tradición gravadora neste grande penedo que preside a paisaxe da súa contorna. A presenza de varios paneis con cruciformes en varias zonas de boa visibilidade na parte superior desta grande peneda lévanos a pensar en posibles cruces de termo vinculados á demarcación dun antigo couto ou señorío ó que pertenceu este monte.
A elección deste rochedo tamén pode estar vinculada coa presenza dunha grande veta de seixo que percorre de oeste a leste a superficie da rocha e a divide en dúas partes.
Xacementos próximos a estación de Bouza Badín e áreas de protección
Gravados xeométricos
Son os máis numerosos, aneis simples, sucos lineais, círculos con coviñas no interior, agrupacións de coviñas, cazoletas illadas e combinacións circulares de diferentes tamaños todas elas con coviñas e agrupacións de coviñas no seu interior, feito que lembra a outras estacións da contorna como o petróglifo dos Mouchos en Rianxo ou incluso da comarca de Compostela como é o caso da Peneda Negra.
Outro aspecto significativo son as diferentes combinacións adaptadas ás protuberancias da superficie da rocha, algunhas delas de grande tamaño como acontece no panel 7. Unha perfecta conxunción entre o soporte e o gravado presente tamén noutras estacións da comarca de Compostela como é o caso do petróglifo da Nave de Mourigade en Ames ou na Laxe da Estivada de Mallos en Teo.
Entre os diferentes paneis con motivos xeométricos debemos subliñar a plasticidade do panel 1 situado no centro da peneda. Gravados unidos e entrelazados por diferentes sucos, unha especie de “horror vacui” prehistórico na que os diferentes motivos distribúense pola practica totalidade da superficie do panel. Unha “peneira” prehistórica que presenta un excelente estado de conservación e fácil visualización. A combinación central de cinco aneis con esa aliñación de covas no interior do penúltimo anel recordan a citada laxe da nave de Mourigade e mesmo a un dos motivos principais da famosa Laxe das Rodas en Muros, interpretados por varios especialistas como posibles calendarios.
Gravados naturalistas
A presenza de máis dunha ducia de motivos naturalistas simboliza a primeira grande achega desta temática á arte rupestre na comarca de Sar. Cervos, cabalos e mesmo escenas de monta con deseños que lembran a moitas das estacións da península do Barbanza e algunhas da comarca de Compostela (Pena Bicuda de Loureiro en Teo, Pinal 1, Revolta da Palla e Cortellos 2 en Santiago de Compostela).
Presentan unha homoxeneidade xeral tanto en tamaños como nos deseños, sendo o cervo do panel 10 o de maiores dimensións. Unha tipoloxía de zoomorfos que se definen pola habitual dobre liña recta en paralelo para representar o lombo e a zona ventral do animal, mais tamén acostuma a ser empregada no deseño dos colos e extremidades. Un aspecto formal habitual nas estacións de arte rupestre no norte do Barbanza, con numerosos petróglifos de motivos naturalistas que seguen estas características, afastados dos cuadrúpedes da zona do Lérez, cunha liña dorsal curva e lixeiramente elevada na parte traseira.
Bouza Badín. Panel 10. Zoomorfo
A pesar de certo esquematismo nalgúns pormenores (extremidades, cornamentas) tampouco son deseños ultraesquemáticos, case pectiniformes, como os de certas estacións do Baixo Miño ou Norte de Portugal nos que se emprega unha simple liña para representar cabeza, corpo e cola ós que se suman uns trazos verticais para recrear as extremidades. Esta figuración de cérvidos na provincia da Coruña só a localizamos, polo momento, na comarca de Compostela, entre eles o cérvido que preside o panel central do Petróglifo dos Gorgulliños preto da aldea de Pardaces de Abaixo en Santiago de Compostela.
Escenas de monta
As 6 escenas de monta figuran en tres paneis, tres delas no panel número 2, un cabaleiro illado no panel número 2, unha monta sobre cervo no panel número 9, e a posible monta no estraño zoomorfo representado no panel 6. Os cabalos montados non presentan diferenzas estilísticas notables cos restantes cuadrúpedes e seguen os mesmos parámetros formais. Nalgúns casos, como o cabalo no extremo leste do panel 2, podemos distinguilos ben pola presenza dunha cola longa, algo habitual tamén na representación destas montas noutras laxes da comarca como é o caso do petróglifo dos Cortellos 2 da Portela de Villestro (Santiago de Compostela).
Bouza Badín. Panel 2
A erosión dos diferentes motivos e esquematización na representación dos xinetes, con pequenos trazos e coviñas ou círculos, dificulta enormemente a súa visualización e rexistro. Unha das posibles causas de que ata agora non figuren documentados nas fontes consultadas. Grazas á fotogrametría podemos confirmar arestora a presenza destes équidos de pequenas dimensións, longa cola (en relación co resto do corpo) e con antropomorfos esquemáticos ós lombos dos cabalos. O estilo iconográfico dos xinetes é semellante con representación frontal, ausencia de pernas e brazos abertos que rematan nun trazo que podería reproducir algún tipo de arma.
O panel máis significativo neste senso, é o número 2. Os cuadrúpedes aparecen distribuídos nunha disposición en frecha, cos 3 xinetes na parte superior. Todos seguindo a mesma orientación camiñando cara o poñente, agás o primeiro dos xinetes que marcha en dirección contraria. A forte erosión dos gravados da parte inferior impídenos saber que tipo de animais se tratan polo que é complicado poder conxecturar o significado desta singular composición. A diferenza doutras estacións con escenas de equitación do grupo galaico, os deseños coas montas non forman paneis autónomos senón que se integran nunha composición. Estas escenas de monta / equitación son interpretadas como mostra do prestixio social dunhas elites guerreiras e de grandes cazadores que deixan pegada na arte rupestre.
Bouza Badín, observatorio astronómico-calendárico?
No horizonte do petróglifo de Bouzabadín, aberto ao leste sobre o río Ulla, asómase agochada ó fondo a silueta do Pico Sagro, que se recorta ao lonxe enmarcada polas elevacións do Monte Meda, á esquerda, e o Castro Valente, á dereita, dúas das principais cotas desta vista. Resulta chamativo comprobar que nesta dirección establécense aliñacións xeoastronómicas ben interesantes, pois a posición alcanzada polo sol ao nacer no seu máximo do solsticio de verán prodúcese na valgada da intersección entre as abas do Monte Meda e o Castelo Redondo (a súa esquerda), configurando un marcador do horizonte relativamente rechamante, aínda que por suposto, isto podería ser algo simplemente irrelevante e froito da casualidade.
Non obstante, o que xa resulta máis chamativo é o feito de que 40 días despois deste evento (o solsticio de verán) o Sol vaia saír exactamente no cumio do Pico Sacro, precisamente na data da festividade céltica de media estación do Lugnasad. Aínda que esta “festa das colleitas” (celebrada con grandes asembleas, adicadas ao deus Lug e a súa nai nutricia), resulte tradicionalmente identificada co primeiro de agosto, en realidade o período de corentena que a determina tras o solsticio, cómprese mais exactamente na alborada do 31 de xullo no noso calendario actual. Xunto a isto, compre considerar que a excepcional singularidade desta data refórzase polo feito de que esta posición acadada polo Sol neste día correspóndese coa mesma que a da Lúa cando chega o momento do lunasticio menor, no particular ciclo de oscilación de 18,61 anos nos que o noso satélite acada os seus valores extremos (BOUZAS SIERRA A., 2015).
En resumo, visto desde Bouzabadín o orto solar correspondente ao Lugnasad poderá contemplarse a 65,2º de acimut, 0,8º de elevación e 25.821 m. de distancia, xusto no cumio do Pico Sagro. Do mesmo xeito, nesta mesma posición do petróglifo, poderá contemplarse tamén o nacemento da Lúa no lunasticio menor.
Bouza Badín en xullo de 2012
En definitiva, e pese a que todo isto mereza de estudos más amplos aínda por facer, entre os que prestaría buscar unha explicación convincente a intrigante existencia dun “marcador do horizonte dunha data do calendario tipicamente céltico” nun petróglifo datado na idade de bronce, esta dobre constatación referente ao Sol e a Lúa non debería ser desbotada sen mais, xa que semella en principio demasiado pouco casual. Máxime considerando que outro importante petróglifo da comarca, o do Castriño de Conxo en Santiago, establece tamén outra aliñación de carácter arqueoastronómico co cumio do Pico Sagro, no seu caso marcando o orto do solsticio de inverno (BOUZAS SIERRA A., 2016)
Asuntos este que cumpriría relacionar tamén coas crenzas populares recollidas neste mesmo lugar de Bouzabadín, como as relativas as pegadas dos cascos do cabalo do Apóstolo nas cazoletas do petróglifo, cando Santiago brincou desde aquí ata Cordeiro saltando por riba do río Ulla (LORENZO BALEIRÓN M. 2008), ou as que identifican xunto ao petróglifo
“dous asentos de pedra no que estiveron descansando o apóstolo e unha muller”
(ASOCIACIÓN VECIÑAL SAN XOÁN DE LAÍÑO, 1991), e moitas outras que foron citadas nun apartado anterior.
A falta de todo isto, esperamos que cando menos algún día poidamos realizar observacións “in situ” destes atractivos eventos astronómicos, a fin de poder rexistralos convenientemente.
O futuro de Bouza Badín
Esperamos con estas liñas ter demostrado que a estación de Bouza Badín é un “gran museo ao ar libre” merecente dun aproveitamento e consideración moito maiores das que ten recibido ata o de agora. Desexamos que esta pequena achega a un dos petróglifos máis interesantes da provincia sirva de punto de partida para futuras intervencións que poñan en valor este conxunto arqueolóxico. O traballo realizado nestes últimos meses polo novo goberno municipal e, en especial, pola Concellaría de Cultura e Patrimonio que dirixe Xoán Xosé Vicente, cunha aposta clara pola divulgación dos principais bens culturais do concello, augura a vontade de iniciar un proxecto para acadar a urxente protección deste petróglifo.
A sinalización dos principais recursos turísticos, do seu patrimonio relixioso, etnográfico e de rutas literarias e arqueolóxicas, entre elas esta primeira ruta nocturna ó petróglifo de Bouza Badín, que terá lugar o vindeiro día 18 de setembro, son boa mostra desta nova vontade do goberno dodrense.
Neste mesmo sentido, hai apenas un mes o goberno municipal iniciou conversas coa Deputación Provincial para a financiación dun proxecto “ambicioso” que contemple a limpeza, sinalización e revalorización deste conxunto rupestre esencial no estudo da arte rupestre galaica. Agardemos que as vontades amosadas se materialicen o mais axiña posible e este pequeno artigo do Colectivo A Rula axude.
Finalmente, queremos agradecer a Concellaría de Cultura e Patrimonio de Dodro, en especial ó seu concelleiro Xoán Xosé Vicente, ternos convidado a colaborar neste ilusionante proxecto.
As gravuras de Bouza Badín xa son iconas de Dodro, Animádevosa coñecelas!.
Bibliografía
AA.VV. San Xoán de Laíño.Inventario do patrimonio etnográfico de San Xoán de Laíño. 1991
Carré Aldao, E. Geografía del Reino de Galicia. Provincia de La Coruña, Ayuntamiento de Dodro. P. 786 -791. Ed. Alberto Marín. Barcelona, 1936
Lamas Bertolo, Jorge.Memoria Técnica. Revisión do catálogo de xacementos arqueolóxicos do concello de Dodro para o PXOM (Plan Xeral de Ordeación Municipal). Agosto de 2009
Pereiras Magariños, B. Proxecto de limpeza e acondicionamento do Petróglifo de Bouza Abadín, 2011
Inventario patrimonial da D. X. de Patrimonio. Fichas de 1986, 1991, 1999 (Pilar Prieto Martínez) e 2005
Guía turística do Concello de Dodro, 1995
Ficha do petróglifo de Bouza Badín no Plan Básico Autonómico – catálogo do patrimonio cultural da Consellería de Medio Ambiente, Territorio e Vivenda. (2019).
Referencia na web Patrimonio galego. (04/06/2011).
Anexo. Breve repaso ao catálogo de arte rupestre do concello
As terras do concello de Dodro sitúanse na vertente dereita do río Ulla, preto da súa desembocadura, nunha zona prelitoral da Depresión Meridiana. A súa orografía é unha mestura das terras baixas do val do Ulla e unha zona montañosa, a das estribacións da Serra do Barbanza. Tendo en conta a súa localización presumiríamos a presenza neste concello de arte rupestre en cantidade e calidade salientables.
Lindes parroquiais e xacementos rupestres na zona
Mais isto non se reflicte, coa excepción da magnífica estación de Bouza Badín, no catálogo de xacementos catalogados que recolle un total de 9 xacementos con arte rupestre, mais unha boa parte deles só conservan un tipo de motivos, o máis simple, as cazoletas, un total de 7 (algúns deles incluso posiblemente non sexan petróglifos senón formacións de orixe natural) e só 2 presentan outros tipos de motivos tanto xeométricos como naturalistas.
Débese isto a unha eiva na investigación? Posiblemente.
Os xacementos catalogados son os seguintes:
Petróglifo da Devesa dos Mouchos (GA15033023)
Xacemento situado ao carón dun camiño no Monte das Pinas de Castro, no lugar de Vilachán, parroquia de San Xoán de Laíño. Coordenadas xeográficas: 42.7254323092 -8.73203873634. Datum WGS84.
Foi localizado no ano 2015 durante unha xornada micolóxica. Nunha superficie horizontal regular dun afloramento de granito de gran fino de tamaño medio e pouco destacado sobre o terreo consérvase unha combinación de 5 círculos concéntricos e coviñas no seu interior. Presenta un alto grado de erosión que dificulta a súa visibilidade.
Petróglifo do Padronelo 1 (GA15033018)
Trátase dun xacemento catalogado situado no lugar de Imo, na parroquia de San Xoán de Laíño e a uns 500 metros da estación de Bouza Badín. Coordenadas xeográficas: 42.712855916 -8.74007551544. Datum WGS84.
É unha pedra granítica de pequenas dimensións situada nun terreo de monte con abondosos pequenos afloramentos. De granito de cores moi claras que indican o forte proceso de meteorización activo nela.
Padronelo 1
Está catalogada describindo un conxunto de seis coviñas. Unha vez visitamos o xacemento descartamos sen moitas dúbidas que se trate dun petróglifo, toda vez que a pedra apenas conserva pátina e toda a súa superficie está desfacéndose e conformando pequenas formas cóncavas que poden ser confundidas con coviñas de orixe antrópica. Pode observarse que estas concavidades presentan distintas profundidades e formas irregulares que apoian a máis factible orixe natural das mesmas que defendemos.
Petróglifo de Padronelo 2 (GA15033019)
Segundo o catálogo do PXOM trátase de 2 coviñas situadas nunha rocha no cumio do Monte Carboeiro.
Petróglifo de Lombo das Pozas 1 (GA15033014)
Supostas 3 coviñas segundo os datos do catálogo do PXOM.
Petróglifo de Lombo das Pozas 2 (GA15033015)
Segundo a ficha do Pxom, é un gravado rupestre con forma de ferradura, duns 15 centímetros. O ancho do suco é de 1 cm e a súa fondura de 0,5 cm.
Petróglifo da Carga (GA15033016)
O catálogo do PXOM indica 3 coviñas nunha laxe situada a rentes do chan no medio dun camiño de carro.
Petróglifo do Outeiro dos Corvos (GA15033020)
7 cazoletas nunha laxe situada a rentes do chan segundo indica o catálogo do PXOM.
Petróglifo da Cabaña – Bouza Nova (GA15033017)
Laxe dada por desaparecida, situábase ó carón da vía rápida do Barbanza. Segundo a descrición do catálogo do PXOM conservaba un total de 17 coviñas de diferentes formas.
Hai tan só uns meses, o 13 de marzo, publicamos un artigo no noso blog onde dabamos conta do perigo que entendíamos corría o Marco da Eira de Mouros, xacemento non catalogado situado no concello ourensán de Cenlle, así como das comunicacións que realizabamos tanto ao concello como á Dirección Xeral de Patrimonio pedindo a súa catalogación así como a súa protección.
Estado no que se atopaba o Marco da Eira de Mouros – Cenlle hai 15 días
Hai 15 días recibimos imaxes do marco derrubado, presuntamente durante os traballos de limpeza desa parcela de monte. Unha semana máis tarde procederon a erguela de novo mais no proceso comprobamos a perda definitiva de boa parte da espiral de maiores dimensións.
Fotogrametría do Marco da Eira de Mouros antes e despois do seu derrubo onde se aprecia a perda de boa parte da espiral inferior
O acontecido superou as nosas peores previsións. Nestes últimos días son numerosas as noticias sobre desfeitas patrimoniais e as consecuencias do incumprimento constante da lexislación vixente por parte das administracións públicas.
Marco da Eira de Mouros. Fotografía: Megaliticia. 2017
Ante o silencio destas administracións procedemos a denunciar os feitos ante a Brigada de Patrimonio Histórico da Policia Nacional así como ao Servizo de Protección da Natureza da Guardia Civil.
Castriño de Conxo. Danos en xuño 2020. Foto: María Soledad Pintos Peñaranda
Impotencia!
Os danos ao patrimonio galego repítense xornada tras xornada, e, case sen decatarnos cada día somos un país máis pobre. O patrimonio galego é, sen dúbida, o activo económico, cultural e social máis importante do país. Moitos países europeos saben ben o valor do seu patrimonio, pois conseguiron saír de fondas crises ao potencialo. Porén, que acontece neste recuncho da vella Europa?. Semella que só unha pequena parte da cidadanía e algúns colectivos sociais son conscientes da importancia de preservar un legado cultural que nos identifica como pobo e nos singulariza co resto da Península e da Europa. A lingua e o patrimonio cultural, alicerces de calquera nación, son inxustamente os máis esquecidos.
Revolta da Palla – Villestro – Compostela. Perda de superficie rochosa presumiblemente sucedido durante a última limpeza da liña eléctrica inmediata
As administracións e entidades públicas responsables do noso patrimonio semellan só lembrar e investir en certos monumentos destinados ao turismo de masas, cando a lóxica actual nos indica que debe primar o contrario, a diversificación, a desestacionalización e a desconcentración do turismo. Pero semella que só o interese económico rexe as políticas de xestión patrimoniais.
E ante isto…impotencia.
Os colectivos sociais denunciamos os feitos, pero pouco máis podemos facer sen medios e sen capacidades legais. A lei que debe “protexer, conservar, acrecentar, difundir e fomentar o patrimonio cultural” incúmprese e non se aplican as disposicións sancionadoras que deberían frear esta situación. É todo un paradoxo o desleixo que amosan as administracións cara ao seu propio ordenamento xurídico e que sexa a propia cidadanía a que solicite e demande o seu cumprimento.
Marco da Eira de Mouros. Detalle dos gravados antes da perda de boa parte da espiral inferior
Xa é hora de erradicar dos titulares da prensa galega os verbos arrasar, danar, “vandalizar”, agredir, lixar, estragar, roubar, etc. Desexamos louvar calquera acción das entidades públicas en prol dos nosos bens patrimoniais que son os piares da nosa cultura e da nosa historia. É bo momento para lembrar ao noso persoal político que o patrimonio de todas as persoas debe prevalecer ao interese económico dunhas poucas.
No termo municipal de Teo existen máis de 75 mámoas catalogadas, destacando a grande necrópole megalítica do Monte Piquiño que integra 33 túmulos, ou mámoas como a de Trasellas que constitúen elementos de referencia na paisaxe emocional teense. Porén, nesta ocasión, imos falarvos dunha mámoa “case urbana”, moito menos coñecida e que segue resistindo á presión urbanística da súa contorna.
Mámoa núm 4 de Montouto
Falamos de “urbana”, pois sitúase nunha rúa e non, como é habitual, no medio dunha parcela de monte, concretamente no que sería o número 6 da rúa do Camiño da Cova da Pereira no lugar da Póboa, parroquia de Cacheiras. Inventariada no catálogo patrimonial municipal como a “Mámoa 4 do Montouto” (GA15082001), está nunha parcela (R.C. 15083A515002830000KY) á beira do Camiño Xacobeo dos Arrieiros, fronte a unha das naves industriais do polígono da Póboa – Montouto e a escasos metros da urbanización de San Sadurniño. Coordenadas UTM: X: 536747 Y: 4742955
Plano de situación da mámoa núm 4
É case un milagre poder ollala no medio dunha pequena carballeira illada entre naves industriais, eucaliptais e parcelas de montes abandonadas.
Plano de situación da necrópole
Esta “mámoa 4” é o último túmulo desta chaira situada na zona alta do Montouto – A Póboa – San Sadurniño que ten continuidade na necrópole do Monte da Busía polo SO, xa pertencente ó lugar de Vilar de Calo composta por 8 mámoas máis.
Recentemente localizamos outro novo túmulo, aínda non catalogado, na zona do Outeiro (xa na parroquia do Castiñeiro no termo municipal de Santiago), bastante alterado polas continuas repoboacións forestais e tamén ó pé do chamado Camiño dos Arrieiros e da Geira. Esta última descuberta permítenos aventurar a expansión da necrópole de Montouto ata esta área ó NE, unha zona aínda máis alterada pola actividade humana.
Mámoa núm 4 de Montouto. Cono de violación
Regresamos ó Montouto, pois preto desta mámoa 4, existiron ata finais da década dos setenta do século pasado outros tres túmulos (GA15082031; GA15082032 e GA15082033) intervidos no ano 1966 polos tres discípulos do académico e xurista Fermín Bouza Brey que coordinaba o traballo que realizaron os daquela investigadores mozos José Manuel González Reboredo, Manuel Carlos García Martínez e Fernando Acuña Castroviejo, integrantes da chamada “Sección de prospecciones antropológicas, etnográficas y prehistóricas” adscrita ó Instituto de Estudios Galegos Padre Sarmiento (IEGPS). Tamén participaron neste proxecto varios alumnos da Universidade.
As primeiras referencias á necrópole do Montouto datan dos anos trinta, L. Pericot (1934) e F. López Cuevillas – F- Bouza Brey (1931), efiguran no plano arqueolóxico da comarca de Compostela realizado por Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza no ano 1953 co gallo do Congreso Nacional de Arqueoloxía (Arquivo Sobrino – Núñez e Arquivo do IEGPS). Hoxe só fica como lembranza de tempos pasados o nome da Rúa “Mámoas de Montouto” no lugar onde estiveron aqueles xacementos megalíticos xa desaparecidos. Lamentablemente tamén desapareceu unha “cruz de pedra” situada ó outro lado da estrada C-541 que constituía un bo fito de referencia para localizar a necrópole do Montouto. Esta cruz perdeuse no ano 1983 segundo recolle unha nova de prensa da Voz de Galicia (10/02/1984).
Segundo o artigo publicado polos citados investigadores no Cuaderno de Estudios Gallegos (1968, t. XXIII) durante as intervencións realizadas na mámoa 1 e 3 do Montouto atopáronse numerosos fragmentos cerámicos que permitiron deducir a presenza de dous “cacharros” na mámoa 1 e outro “maior e máis perfecto” na mámoa 3. Dous “tipos cerámicos diferentes”, o primeiro moi habitual nos enxovais de moitos enterramentos megalíticos (citan como exemplo os restos cerámicos atopados nas mámoas da Mourela nas Pontes de García Rodríguez) e un segundo máis groso, de cor vermella na cara exterior e negro na externa que presentaba o vaso localizado na mámoa 3. Os investigadores destacaban que as tres mámoas foran espoliadas e non localizaron restos do dolmen.
Polas dimensións dos túmulos sinalan a hipótese de que foran enterramentos directos baixo o túmulo ou nunha pequena cista da que non se conservaban os esteos. En canto á súa cronoloxía propoñen unha datación no Bronce final. As 3 mámoas desaparecidas posuían menor tamaño e altura ca única mámoa que conservamos na actualidade, situada a uns 400 m ó NO do grupo anterior. O diámetro deste trío de túmulos oscilaban entre os 11 e 14 m, todos con furado central e apenas chegaban ó metro de altura.
Porén, a mámoa que chegou ata os nosos días mide uns 26 metros de diámetro e supera ós 2 metros de altura. O seu aspecto máis significativo é, sen dúbida, o gran furado central de 1,5 m de fondo e 6 metros de diámetro aberto nunha gabia cara o leste. Imaxinamos que nesta ocasión o túmulo si debeu contar cun dolmen no seu interior. Polas dimensións do túmulo poderiamos encadralo na fase de apoxeo dos grandes túmulos megalíticos do NO peninsular entre o 3500 e 2700 a.C.
O seu estado de conservación é moi bo tendo en conta a súa localización nunha zona intensamente antropizada e coñecendo a sorte que tiveron as outras mámoas.
Na súa contorna, a uns 500 m ó SO, figura tamén outro interesante elemento patrimonial, o petróglifo da Estivada do Vilar (GA15082109) (Coordenadas UTM: X: 536450 – Y: 4742454) localizado en 2007 por Fernando Hermida e catalogado en 2017 durante os traballos de catalogación das localizacións rupestres da comarca recollidas polo colectivo e realizados pola empresa de arqueoloxía Horizonte Norte. Presenta un gran panel de 7,60 m no eixe N-S por 8,90 no eixe E-W con posibles gravados prehistóricos, varias agrupacións de coviñas – cazoletas, e motivos históricos, media ducia de cruciformes de diferentes tamaños que poderían estar relacionados co paso de persoas viaxeiras e peregrinas, pois están a rentes do camiño que conducía á desaparecida Ermida no Alto de San Sadurniño, punto onde divisaban por primeira vez a catedral compostelá.
Estivada do Vilar. Cruciformes
Arestora nin o petróglifo, nin a mámoa, nin o camiño xacobeo están valorizados como merecen, xa que son ao noso entender un dos enclaves patrimoniais de maior interese da zona norte do municipio, totalmente descoñecido pola cidadanía e ignorado polas administracións públicas que o deberían protexer e dar a coñecer.
Estivada do Vilar. Coviñas
Por que non comezar a facelo con esta derradeira mámoa do Montouto? De seguro sería un bo destino para a numerosa veciñanza da zona nos seus “paseos desconfinados”.
O inventario patrimonial do concello de Teo segue a medrar. Nesta ocasión damos nova dun ben especial e singular. Onte visitamos un dos escasos gravados prehistóricos localizados nun perpiaño reaproveitado como aparello construtivo dunha vivenda tradicional na aldea do Vilar de Arriba no núcleo de Vilares de Rúa de Francos da parroquia de Calo (número 69).
Petróglifo do Vilar de Francos
Trátase dunha combinación circular de tres aneis concéntricos, con restos dun cuarto case desaparecido, duns 35 cm de diámetro situado na parte superior do muro exterior da citada vivenda que segundo nos informou a veciñanza data da década de 1910. Salienta o feito que o perpiaño fora repicado agás na parte onde se sitúa o motivo insculturado que foi respectado e mantén a súa pátina orixinal.
Unha peza arqueolóxica nun bloque granítico que imaxinamos foi extraído polos antigos pedreiros nas canteiras dos montes da contorna da aldea na que hai outras importantes mostras de conxuntos con arte rupestre.
A pesar de ser un feito pouco habitual temos constancia dalgúns outros petróglifos exentos reutilizados. Lembramos pola súa proximidade, o petróglifo que figuraba na propia muralla do castro Lupario que hoxe podemos ollar na mostra expositiva do Museo do Pobo Galego.
Queremos agradecer a información achegada pola Concellaría de Deportes que nos facilitou os datos da súa localización e que mañá organizan unha visita guiada pola ruta do túnel do Faramello. Seguro que amosarán ós asistentes este enigmático e curioso gravado que xa constitúe un dos elementos máis interesantes desta ruta.
Nun concello como o de Teo con preto de 80 xacementos megalíticos catalogados é máis que significativo que non exista ningún en condicións de ser visitado. A veciñanza teense e a cidadanía en xeral non pode valorar un legado herdado de xeración en xeración que é totalmente descoñecido a pesares de contar cun valor social e cultural incalculable. É evidente que isto non é xestionar o patrimonio dun municipio. Cada vez é maior esa fenda que racha a simbiose co medio e co sentimento de pertenza dunha comunidade á paisaxe que definiu o seu destino común.
Revolta da Palla, Compostela
Ese equilibrio rómpese porque os gobernantes e institucións que deberían velar pola preservación, conservación e valorización destes bens culturais non exercen o seu cometido. Existen leis e disposicións normativas neste ámbito mais non se aplican por razóns descoñecidas. Cal é o motivo que fai que as administracións incoen con certa celeridade expedientes de infraccións e reposicións urbanísticas a raíz dunha obra manifestamente ilegal pero non fagan nada cando se realizan a diario repoboacións forestais que arrasan co noso patrimonio?
Só nos últimos cinco anos un 7% destes túmulos de Teo foron alterados e danados, en distinto grado, pola acción da humanidade, que saibamos, ningún deles supuxo infraccións ós seus responsables por delitos flagrantes contra un patrimonio que é de todos.
Porén, o caso teense pódese extrapolar a todo o país. A realidade cotián é aínda peor do sinalado por certos colectivos e entidades sociais sensibilizados e preocupados pola situación actual na que priman os valores económicos a medio e curto prazo e un desenvolvemento urbanístico mal entendido, que esquece que esta riqueza cultural aproveitada de forma responsable e sostible é o mellor activo para contribuír á mellora das condicións de vida das persoas, tanto no aspecto material (aproveitamento económico – turístico) como no inmaterial (educación, desfrute, satisfacción, identidade colectiva)
Segundo a UNESCO “o patrimonio cultural e natural son fontes de vida e inspiración insubstituíbeis, (…) reflexo da identidade dun pobo”, máis pouco ou nada facemos ó respecto.
A agresión á mámoa do Agro dos Calvos (GA15082091) , Luou, Teo
Non hai moitos días notificamos a inminente plantación da mámoa do Agro da Cruz, elemento non catalogado. Por desgraza non logramos evitar a plantación sen control dos eucaliptos sobre a mámoa pola inoperancia e deleixo dos que teñen a responsabilidade legal de evitalo.
Hoxe lamentablemente temos que denunciar unha nova plantación noutra mámoa do concello teense. Mais neste ocasión os feitos son aínda máis graves pois a coñecida como “Mámoa do Agro dos Calvos” si é un elemento catalogado coa súa área de protección recollida no PXOM teense e Plan Básico Autonómica. Estes feitos veñen a demostrar, que case non existen diferenzas nas garantías de respecto dos bens culturais, figuren ou non catalogados.
Mámoa do Agro dos Calvos na actualidade
A mámoa do Agro dos Calvos localízase no lugar de Paraxó na parroquia de Luou. Coordenadas UTM 535.086 – 4.739.171 . A descrición da súa ficha no Catálogo de Bens do PXOM de Teo elaborado pola empresa Arkaios é a seguinte:
“Túmulo megalítico de aproximadamente 18 metros de diámetro e 1,5 metros de altura. Presenta un furado de violación central duns 4 metros de diámetro e uns 40 cm de fondo.”
Localización da mámoa do Agro dos Calvos e outros bens catalogados próximos
O subsolado e posterior plantación de eucalipto afectou parcialmente a mámoa. Isto cremos que se debe a que a mámoa localízase en dúas parcelas distintas, como pode observarse no plano do catastro, polo que posiblemente pertenza a dous propietarios distintos.
Plano do Catastro e bens do PBA
A agresión ao petróglifo da Revolta da Palla (GA15078179)
Outra nova agresión a un xacemento catalogado da comarca é a que rexistramos esta semana no petróglifo da Revolta da Palla, en Tras Igrexa, Santa María de Villestro, Compostela. Por desgraza, esta agresión non nos colleu por sorpresa xa que este xacemento forma parte dun grupo de paneis dos que consideramos, por diversos motivos, que a súa conservación está en grave perigo. Un feito do que levamos varios anos informando tanto ao Concello de Santiago como a Dirección Xeral de Patrimonio sen que teñamos coñecemento de teren feito nada para minimizar estes riscos ata o de agora. Son principalmente elementos localizados en franxas de seguridade de liñas eléctricas ou en camiños.
O xacemento localízase nun camiño tradicional en desuso e a carón da zona de servidume dunha liña eléctrica o que fai que nas limpezas periódicas desta franxa o petróglifo corra grave risco de ser danado pola maquinaria pesada que realiza esas tarefas. Deste xeito, o panel vese afectado por dous graves riscos, os derivados das limpezas e a continua erosión producida pola area rica en cuarzos que cobre boa parte do xacemento. Coordenadas UTM 532687 – 4747833.
Este ano confirmáronse os nosos medos e a rocha sufriu perda de parte da súa superficie ocasionado proablemente polo golpeo dos baixos dunha das máquinas empregadas nas tarefas de roza da franxa. Afectou a unha superficie próxima a un dos dous cervos identificados nesta estación, o de maior tamaño. Outro posible dano non analizable é o derivado da fricción das areas que cubren o panel producida polo paso de maquinaria rodada de gran peso. E isto acontece sobre un xacemento con gravados naturalistas e xeométricos de grande interese que non foi estudado en profundidade e cunha boa parte das súas superficies aínda tapadas polo movemento de terras derivadas da realización da liña eléctrica.
Unha nova mámoa na Pena Redonda. Castiñeiriño, Compostela
Tamén esta semana localizamos unha posible mámoa non catalogada no sitio da Pena Redonda, parroquia do Castiñeiriño, moi próxima ao núcleo urbano. A recente plantación de eucalipto que a cubre completamente desluciu a ledicia producida pola localización dunha nova mámoa. Coordenadas 29T 537201 4743860.
Mámoa da Pena Redonda
Descrición. Altura aproximada 1, 50 metros. Cono de violación apenas perceptible duns 5 metros de diámetro, cuberto por restos vexetais da limpeza recente. Nun terreo onde a pedra escasea na elevación da mámoa obsérvanse bastantes fragmentos de xisto e algúns seixos que puideran formar parte da coiraza.
Mámoa de Pena Redonda remarcada a contorna
Procedemos a comunicar estas novas tanto á Dirección Xeral de Patrimonio como aos respectivos Concellos.
No ano 1988 máis de catro mil persoas participaron en Lampai na “I Festa da Cultura de Teo”. O pregoeiro daquela multitudinaria festividade foi o profesor e arqueólogo Fernando Acuña Castroviejo. Na súa intervención resaltou o importante pasado histórico desta parroquia do suroeste teense, fronteira natural coas Terras de Iria. Os acontecementos presentes fixeron que as entidades asociativas e o tecido cultural teense volvan a unirse para celebrar unha “I Festa virtual das letras teenses” na que “homenaxear e valorizar as letras de Teo”. Queremos aproveitar o convite para reivindicar os “primeiros escritos teenses” e outros vestixios culturais desta parroquia de Santa María de Lampai, tal como antes fixera o desaparecido e admirado profesor vedrés afincado en Teo.
Marco de Porto, Lampai
Dende a súa orixe, as terras que actualmente forman o concello de Teo estiveron ligadas á historia da cidade de Compostela e a súa mitra, sendo protagonistas de antigas crónicas e lendas xacobeas. Foron escenarios de batallas contra os viquingos, acubillo para raíñas e relixiosos e encrucillada de antiquísimos camiños que recollen os trobadores composteláns nas súas cantigas (Cancioneiro de Joan Airas).
Porén, a parroquia de Lampai como a revista “Unión de Teo y Vedra” (UTV) sinalaba hai xa case un século
“es la feligresía de Teo de más tradiciones históricas que pueden contribuir al esclarecimiento del pretérito de Galicia”.
Boa mostra da fonda pegada que deixou o Medievo nesta parroquia son algunhas construcións espalladas polo seu territorio: a fermosa igrexa románica e mosteiro agostiño de Santa María de Lampai, construídos en tempos de Xelmírez; a residencia dos arcebispos composteláns no lugar de “Vilar do Bispo” nomeada nas memorias do Cardenal del Hoyo (1609); ou o desaparecido convento de San Paio na aba do Monte Beitureira, no que os Condes de Altamira recadaron os seus impostos ata ben entrado o século XVIII.
Vista aérea da aldea de Mosteiro en Lampai_AMT_F. UAVGalicia
Entre os primeiros escritos teenses destacamos, con “letras maiúsculas”, os caracteres gravados nos marcos da antiga “villae” de Pedrouso – Lampai, que delimitaban os terreos doados en 1156 polo monarca Afonso VII (1105 – 1157) ao seu vasalo Sancho Eanes en agradecemento aos seus servizos. Esta doazón foi confirmada nun documento do 29 de novembro dese mesmo ano incluído no Tombo B (folio 222) que conserva o Arquivo – Biblioteca da Catedral de Santiago de Compostela.
O marco 1 do Couto de Lampai é o máis representativo deste excepcional acoutamento medieval. É o único dos catro coñecidos que está gravado por tres das súas caras. Foi a principios deste século cando varios investigadores deron a coñecer estes marcos no ámbito académico, mais as “excursións” ás beiras do Rego do Tarrío e dos seus muíños da veciñanza de Lampai para visitar esta pedrafita xa se documentan nos anos vinte e trinta do pasado século. Non coñecían o seu verdadeiro significado pero eran fitos importantes na paisaxe da parroquia
“hay vestigios de que por esta feligresía atravesaba una importante vía romana, en la línea divisoria del ayuntamiento de Teo con el de Padrón existe un miliar con inscripciones al parecer, visigóticas, que dan fe de esta vía” (UTV 1935, núm. 300)
A veciñanza de Lampai nunha excursión ao marco de Lampai, 1935. UTV, núm. 300
O ano pasado o goberno municipal de Teo conectou nunha ruta arqueolóxica os principais elementos patrimoniais das parroquias de Calo e Luou. Agora propoñémoslles a creación dunha nova ruta que conserve, recupere e dea coñecer o importante legado medieval que atesouran estas cinco aldeas de Lampai.
Alédanos poder participar neste programa que recoñece a obra dos escritores teenses e lembrar estes primeiros textos teenses do marco de Lampai, herdanza dun monarca galego (Compostela, 1111) e posterior “imperator totius Hispaniae” (León, 1154).
Nestes estraños días que estamos a vivir un dos nosos socios localizou nun dos seus desprazamentos laborais habituais unha mámoa situada no sitio nomeado da Cruz de Angueira, na parroquia de Lucí (concello de Teo), unha vez que os seus propietarios fixeron tarefas de limpeza e roza deste terreo de monte de 24.288 m2
Mámoa da Cruz de Angueira. Plano de situación
Datos de localización da mámoa e descrición somera
Coordenadas UTM: 29 T 535979 4738821 (Datum: WGS 84)
Logo da limpeza deste terreo chairo de monte situado á beira da estrada CP-0205 (Ramallosa – Luou) a visualización da mámoa é sinxela. O túmulo, na zona central e leste da parcela, ten uns 26 m de diámetro, cunha elevación dun metro e medio e con cono de profanación moi colmatado. Non observamos restos de coira visibles nin estruturas pétreas.
Situación mámoa da Cruz de Angueira sobre planos catastrais e datos PBA
Logo de revisar o inventario patrimonial do pxom teense e a planimetría do PBA (Plan Básico Autónomico) comprobamos que este elemento patrimonial non figura catalogado e, aínda que moi próximo, figura tamén fóra da área de protección e amortecemento doutros elementos patrimoniais situados na contorna, concretamente dos xacementos do Monte do Pego 1 e 2 ó leste e do xacemento da mámoa da Lagoa e mámoa do Agro do Muiño ó oeste. A mámoa localizada estaría situada xusto no centro desta área arqueolóxica, mais non consta nas fichas nin nos planos consultados.
É significativa a súa proximidade co xacemento do Monte Pego 1 que foi localizado durante os traballos de sondaxes previos ó inventario patrimonial teense (2006). Os técnicos da empresa Adobriga localizaron nesta área ata 85 fragmentos de cerámica de clara adscrición prehistórica, probablemente da Idade do Bronce. Este xacemento localizado como consecuencia da apertura dunha pista de concentración parcelaria esténdese a ambas marxes da sinalada pista durante más de 150 metros do punto establecido na actual planimetría do inventario patrimonial do PXOM e PBA (Plan Básico Autonómico). Neste sentido, cremos que podería haber unha relación entre ambos xacementos.
Achegamos este informe urxente á Dirección Xeral de Patrimonio e ó concello de Teo para que procedan a súa pronta valoración para a súa inclusión no inventario patrimonial, o mesmo tempo que ordenen a paralización preventiva das obras de repoboación forestal iniciadas esta semana en canto non se estremen as medidas de cautela necesarias e se garanta o seguimento dos citados traballos por parte dun técnico cualificado.
Alédanos comunicarvos que esta semana a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura estimou a nosa solicitude para incluír o Marco da Potra (Teo – Vedra) no Inventario de Bens Culturais de Galicia.
Como sinala o técnico de Patrimonio, Juan Naveiro Seoane, este elemento ten un “notable interese” no só como ben arqueolóxico, un posible miliario romano anepígrafo asociado a unha vía de comunicación romana, senón tamén como elemento vinculado ao patrimonio inmaterial e folclore do concello de Teo.
Entendemos que a catalogación destes bens é esencial para súa preservación pero, en moitas ocasións, estas incoacións de novos bens patrimoniais non son atendidas polas administracións competentes, polo que é esta nova supón un importante incentivo e respaldo ao noso labor. Agardamos poder anunciarvos canto antes a inclusión de novos bens dos que temos solicitado a súa valoración.
De igual xeito, achegamos este informe de Patrimonio ao concello de Teo para que procedan a súa inclusión no inventario patrimonial do seu PXOM conforme aos preceptos legais.
Agradecemos a inestimable colaboración do mestre e investigador teense, Guillermo González Raviña, e a veciñanza da parroquia de Bamonde polos datos achegados sobre este singular ben cultural.
Non é o de Negreira un concello no que se coñezan moitas mostras de arte rupestre prehistórica. Así, no catálogo do Plan Básico Autonómico só atopamos unha referencia na parroquia de Santa María de Portor, no seu límite norte co concello da Baña, o denominado petróglifo de Lagarteiras.
Camiño tradicional de Auga Levada
E ata alí nos achegamos co ánimo de incrementar o noso limitado coñecemento da arte rupestre dos concellos limítrofes coa comarca de Santiago.
Plano de situación dos xacementos arqueolóxicos
Para chegar ata o xacemento podemos empregar o camiño que parte desde Fontemirón en dirección oeste internándose no monte. Pouco antes de chegar ata a mámoa do Agro do Monte desviarémonos á esquerda polo fermoso e ben conservado camiño tradicional de Auga Levada, onde poderemos pararnos un momento a contemplar as profundas rodeiras que o paso dos carros deixaron nas pedras.
Camiño tradicional de Auga Levada. Rodeiras
O petróglifo de Lagarteiras (GA15056083)
Localízase ao oeste da aldea de Fontemirón, parroquia de Santa María de Portor, próxima aos límites coas parroquias de Sanamede do Monte e a de San Pedro de Fiopáns, no veciño concello da Baña (o límite está a uns 200 metros). Sitúase nunha zona chan, no medio dunha mesta plantación de eucalipto. Coordenadas UTM: 29 T X 523.959 Y 4.752.171, altitude: 340 m.s.n.m. (Datum WGS84).
Petróglifo de Lagarteiras. Panel 1
É un afloramento granítico apenas destacado sobre o terreo e no que poucas e pequenas superficies pétreas son actualmente visibles. A presenza de grande cantidade de pequenos cascallos lle da ao lugar a aparencia de pedreira, resultado de antigos traballos de cantaría. A maioría dos gravados concéntranse en dúas superficies algo máis grandes, mais tamén se conservan coviñas illadas nas outras superficies.
O panel que podemos considerar principal (panel 1) (polas dimensións e motivos conservados) sitúase na zona leste do afloramento. Ten unha superficie horizontal bastante regular na que se conservan coviñas de distintas dimensións distribuídas sen orde aparente e, polo menos, unha combinación de círculos concéntricos cunha pequena coviña central. A desgastada combinación semella estar composta por dous círculos concéntricos, mais o mal estado de conservación que presenta impide afirmalo con seguridade.
Petróglifo de Lagarteiras. Panel 1. Detalle da combinación circular
A segunda superficie (panel 2) na que se conservan maior número de motivos ten forma alongada e destaca uns 20 cm sobre o terreo. Distribuídas sobre toda a súa superficie consérvanse coviñas de distintas formas e dimensións.
Como noutras ocasións esta descrición debe entenderse como provisional debido a imposibilidade de visualizar todas as superficies do afloramento susceptibles de conservar gravados.
Petróglifo de Lagarteiras. Panel 2
A área arqueolóxica na que se localiza o xacemento e moi rica en enterramentos megalíticos. A menos de 100 metros ao norte localízase a moi ben conservada mámoa doAgro do Monte (GA15056062) (a pesares de ter unha boa cantidade de eucaliptos medrando enriba dela), así como a mámoa doAgro do Pouleiro (GA15056081). Un pouco máis afastada, na mesma dirección, a mámoa de Picotos (GA15056059). 750 metros ao oeste sitúase a mámoa de Purrubelo (GA15007025), e a uns 40 metros desta a mámoa de Chamiseiras (GA15007026). A 900 metros ao norte localízase a Pena do Alde (RE15007003), unha interesante estación con gravados rupestres no veciño concello da Baña.
Petróglifo de Lagarteiras. Panel 2. Detalle
O petróglifo da Pedra Capela
Localizamos esta nova estación a escasos 100 metros do catalogado petróglifo de Lagarteiras cando o visitábamos. Para chegar ata el temos que refacer o camiño ata a mámoa do Agro do Monte. Desde alí seguiremos o camiño uns 100 metros en dirección oeste. Unha vez vexamos un pequeno muro á nosa dereita seguirémolo uns 15 metros en dirección norte ata dar coa pedra. Coordenadas UTM: 29 T X 523717 Y 4752327, altitude: 350 m.s.n.m.
Petróglifo da Pedra Capela. Vista xeral
Trátase dun pequeno afloramento granítico, de gran fino, apenas destacado sobre o terreo e situado nunha pequena pendente que descende cara ao sur. Nunha esquina do afloramento (de 166 cm de longo por 120 cm de ancho), a tan só uns 2 metros ao sur dun muro que o cruza, consérvanse un total de 15 coviñas de diferentes formas e dimensións. A forma triangular desta parte da rocha semella que é produto da extracción parcial do afloramento por parte dos canteiros.
A pesares da simplicidade dos motivos representados destaca unha canle que divide en dúas a superficie gravada. Esta canle mide 28 cm de longo por 4 cm de ancho. O diámetro medio das coviñas é de 2,5 cm e 2 cm de profundidade. Varias coviñas teñen formas alongadas chegando algunha delas a medir ata 13 cm de lonxitude.
Petróglifo da Pedra Capela
O petróglifo de Camporrubín
Soubemos da súa existencia a través do portal patrimoniogalego.net e do seu catalogador Elixio Vieites. Localízase na parroquia de Santa Baia de Lueiro, no lugar de Forniños, ao pé da estrada de acceso á capela de San Xoán de Carballoso, na súa beira esquerda, a uns 300 metros do templo. Coordenadas UTM: 29 T X 512697 Y 4745079.
Nun penedo granítico que semella fragmentado por labores de cantaría consérvanse un total de 5 coviñas de 5 cm de diámetro aproximado e varios centímetros de profundidade. Indica Elixio que posiblemente a pedra fose movida de lugar cando se deseñou a actual pista.
Procedemos como de costume a notificar a nova localización á Dirección Xeral de Patrimonio, así como a localización desta estación de Camporrubín e a pedirlles que realicen as accións necesarias para valoralas, catalogalas e conservalas.
A igrexa de Santa María de Portor
Non podemos rematar esta entrada sen recomendar encarecidamente aproveitar a visita a estos petróglifos para achegarse ata a fermosa igrexa románica de Santa María de Portor, unha das mellor conservadas no seu estilo no concello de Negreira.
Santa María de Portor. Debuxo de Pedro Nolasco Gaite
É unha construcción levantada no século XII que formaba parte dun priorado bieito. Destaca pola súa delicada decoración a cornixa con arquiños apoiados en canzorros xeométricos e figurados.
Xa pasaron 2 anos dende que publicamos a nosa primeira aproximación ao interesante conxunto de taboleiros de xogo de época barroca que se conservan nas rúas e prazas de Compostela.
Durante este tempo organizamos un bo feixe de visitas dirixidas a todos aqueles interesados, que foron moitos, e os difundimos a través dos numerosos medios de comunicación que co seu bo quefacer incrementaron o interese neles. Moitos foron os que se achegaron a eles, en ocasións aportando pequenos datos e algunhas novas localizacións.
Fotogrametría de 3 dos taboleiros da Facultade de Historia
A continuación queremos facer unha pequena descrición destes novos taboleiros de xogo. E é que xunto ao bo recibimento ao noso primeiro artigo, este tamén contou coa habitual apatía das administracións con competencias na xestión do noso patrimonio, e así nestes dous anos non coñecemos de ningunha iniciativa promovida por estas administracións (Concello de Santiago e Xunta de Galicia) encamiñada a conservación ou divulgación destes elementos.
E é polo que apelamos a nosa sociedade como custodio dos vestixios da vida dos nosos devanceiros, que sexa quen de valorar na súa debida medida a singularidade destes taboleiros de xogo composteláns.
Os taboleiros na fachada oriental da Facultade de Historia
Na nosa primeira entrega contabilizáramos 4 taboleiros na fachada occidental á esquerda da porta principal de acceso ao edificio da actual Facultade de Historia. Pouco antes de que o publicásemos Fernando Alonso Romero xa nos advertira da existencia destes taboleiros existentes na fachada oposta, máis un erro noso na interpretación da información recibida levounos a confundilos cos da fachada principal.
Fotogrametría de 2 dos taboleiros da Facultade de Historia
Na soleira ou bancal corrido que recorre toda a fachada que mira cara o leste localízanse outros 7 exemplares. Sobre esta bancada instalouse unha canalización de aluminio, para a condución eléctrica, que está fixada directamente na pedra e impide visualizar ben os taboleiros. Por iso é que para rexistralos recorremos á fotogrametría fronte á fotografía con luz artificial menos eficiente nesta ocasión.
Fotogrametría dun dos taboleiros da Facultade de Historia
Tódolos taboleiros presentan as tres aliñacións de tres coviñas conformando un cadrado habituais nos taboleiros composteláns, con algúns engadidos ao deseño básico, como sucos rectos de unión entre dúas coviñas. É posible que haxa máis taboleiros nesta bancada, algunhas zonas están moi cubertas pola sucidade e parte da fachada non é accesible pois unha reixa metálica impide o acceso.
Fotogrametría dun dos taboleiros da Facultade de Historia
O taboleiro da rúa de Vite de Abaixo, 34
Agradecemos a Miguel Ángel Trigo Amado a referencia deste fermoso taboleiro. Localízase nun pequeno espazo axardinado en fronte da casa núm. 34 da rúa de Vite de Abaixo. É, sen dúbida, o taboleiro de todo o conxunto compostelán que se localiza nun entorno máis rural. Tamén pode que sexa un dos poucos taboleiros que se poden ver desde a aplicación Google Street.
Localización do taboleiro de Vite de Abaixo, 34. Fonte Google Street
Consérvase na superficie dunha laxa de lousa situada no camiño de acceso á vivenda co habitual deseño de nove coviñas. É a lousa o elemento pétreo presente case de xeito uniforme nas construcións da contorna.
O taboleiro da rúa do Espíritu Santo, 30
O último en ser localizado, nesta ocasión por nós. Sitúase na soleira da ventá da casa número 30. Consérvanse parcialmente só 6 das nove coviñas habituais.
A excesiva substitución de pedra no pavimento desta rúa é un bo exemplo do que xa apuntabamos no artigo anterior, e que estamos convencidos foi o principal factor en contra para que máis taboleiros tivesen chegado ata os nosos días.
Taboleiro da rúa Espíritu Santo, 30
Queremos rematar agradecendo a Miguel e a Fernando a valiosa información que nos proporcionaron. Estamos convencidos de que quedan aínda moitos taboleiros por descubrir na cidade de Compostela. E, por iso, pedímosvos que prestedes atención nos vosos paseos, cando todo isto pase, e compartades con nós as vosas descubertas, seguros de que entre todos podemos ir completando o conxunto.
Non é a comarca do Ribeiro especialmente rica en arte rupestre prehistórica, pero algúns gravados si que son coñecidos desde hai certo tempo.
O primeiro xacemento deste tipo coñecido foi o gravado de Vide cuxo debuxo remite á Real Academia de la Historia o seu correspondente Ramón Barros Sibelo nun comunicado de 11 de maio de 1868.
O autor sitúao no concello de Castrelo de Miño, mais, actualmente ignórase a súa localización exacta e, incluso, se ten chegado ata os nosos días. Se atendemos a este debuxo deducimos que, probablemente, se tratase dun gravado realizado en época histórica, dada a presenza de algúns motivos identificables como alfabetiformes entre os representados.
Ademais desta referencia, na actualidade, na comarca do Ribeiro coñécense xacementos con arte rupestre nos concellos de Melón,O Souto, Cortegada,Monte Picoñas e Coto da Ferradura, Castrelo de Miño,O Reigoso, Prado de Miño e Veiga de Arriba, e Avión,Castro de San Vicenzo, Laxa da Nosa Señora, Porto da Arca e Torre de Mourelle. Os elementos representados neles son, na súa maioría, coviñas.
Entre estes xacementos destacamos os petróglifos do conxunto do Monte Picoñas (GA32027002), na parroquia de Valongo (Cortegada). Foron descubertos no ano 2007 e son un grupo de varias rochas graníticas gravadas con motivos xeométricos, combinacións circulares e coviñas que, en xeral, presentan un bo estado de conservación, o que facilita unha boa visualización a distintas horas do día.
No concello de Cenlle, ata non hai moito tempo, non se coñecían xacementos de arte rupestre e/ou da Idade do Bronce, pero pouco a pouco foron localizándose algúns exemplos que presentamos a continuación.
Machado de Vilar de Rei, conservado no Museo Arqueolóxico de Ourense (Fotografía: Ana María Veiga Romero)
Outro importante xacemento deste concello, e un dos máis importantes de todo o noroeste na súa tipoloxía, é o do castro do Castelo de Laias (GA32025008). Está situado na beira dereita do río Miño e, a finais do século pasado, a construción da autovía, lamentablemente, destruíuno case na súa totalidade. Trátase dun poboado no que se constata un amplo período de ocupación, que abrangue desde o Bronce Final ata a época romana, na que funcionou como un importante centro mineiro.
Machadode cubo atopado no Castelo de Laias. (Fotografía. Yolanda Álvarez González)
Para os seus investigadores, a ocupación máis antiga, segundo as datacións de carbono 14, correspondería aos séculos X-VIII a.n.e., polo que ilustraría o remate do Bronce Final e o inicio da Idade do Ferro, a época de formación dos primeiros castros.
Castelo de Laias. Escavacións do ano 1997
Deste primeiro período de ocupación atopouse abondoso material, entre o que destaca un machado de cubo cun anel, unha pequena punta de lanza, unhas pinzas e unha fíbula de cóbado, todos eles elaborados en bronce, ademais dun coitelo de ferro de dorso curvo.
Castelo de Laias. Posible templo. Fotografías: Manuel Chamoso Lamas. Noticiario Arqueológico Hispánico 1954-55
Ao redor destes lugares de ocupación inicial, documentáronse ata 8 pedras con conxuntos de coviñas gravadas nas súas superficies, todas elas situadas fóra do recinto amurallado. Con respecto á súa datación Álvarez González estima que poden ser coetáneas á primeira ocupación, indicando que:
Algúns dos paneis con coviñas localizados nas escavacións de 1997 no Castelo de Laias. Fotografías: Yolanda Álvarez González
“En algunos castros de Portugal se piensa que los grabados eran contemporáneos de los primeros poblados en alto, como por ejemplo, los de S. Juliao, también formados por cazoletas y situados al exterior de la puerta de la zona amurallada. Incluso se propone la existencia de un poblamiento jerarquizado en el Bronce Final, en el que los yacimientos en altura funcionarían como sitios de poder a los que estarían asociados los petroglifos” (Álvarez González, . “El poblamiento castreño en la cuenca media del Miño: una visión diacrónica y territorial en la cuenca del Barbantiño”. 2019. pp. 187).
Tamén en Laias, preto do actual balneario, apareceron a finais do século pasado silos, de posible orixe prehistórica, e abondoso material lítico asociado, segundo a información do arqueólogo José Manuel González Carballo.
Felisindo González Iglesias fai outra referencia a incluír nesta relación, son as posibles coviñas na pedra sobre a que se ergue oCruceiro do Monte do Chao, na parroquia de Vilar de Rei, pero que nós consideramos que son formacións de orixe natural.
Un último xacemento a ter en conta, é o do Coto do Castro de Esposende (GA32025001) e a súa cadeira da Raíña Moura, estudada e publicada por Florentino López Cuevillas nos anos 50 do pasado século.
Segundo o catálogo do PXOM do concello é un xacemento fortificado da Idade do Ferro situado nun outeiro
“… nas proximidades do Avia, con organización espacial aterrazada e muros de defensa. Castro en espigón con acceso polo foso. Consta de coroa e recinto inferior. Muros e terrapléns de defensa. Acceso pola vertente norte, as outras vertentes defendidas naturalmente por escarpes rochosos. Domina unha ampla chaira de espacio cultivable. Sofriu expolios constantes de pedra para os muros de peche das fincas próximas pero non hai graves alteracións polo complicado do acceso e por ser terras non aptas para aproveitamento agrícola. Nas proximidades hai foxos de vellas carboeiras (abundancia de uces)”
Nos afloramentos do alto do coto hai unha gran pía rectangular e outras tres pías ovais máis pequenas, con desaugues. Cuevillas considerouno un lugar empregado para a celebración de rituais e/ou sacrificios. Accédese ao lugar a través dunha escaleira de 60 chanzos tallados parcialmente na rocha.
O marco da Eira de Mouros
Do Marco da Eira de Mouros soubemos a través do mestre Clodio González Pérez, que o cita por primeira vez na súa obra “Cenlle, Historia e Patrimonio”.
… na estrema coa de San Paio de Ventosela que chegaba – inde ad illa mamula ubi iacet petra scripta, et linde in directo ad montem de Rege et inde área de Maurus…. – a mámoa onde está a pedra escrita, e dereito ao Monte do Rei (coto de San Cibrao, antigamente denominado Monterrei) e Eira de Mouros.
Marco da Eira de Mouros. Fotogrametría
Esta “pedra escrita”, sinala Clodio, que debe ser a que aínda se conserva na actualidade, que “ata poido ser un menhir ou pedrafita”. Trátase dunha pedra de xisto, de tamaño medio e forma de cubo irregular, que lle da a aparencia dunha pedra fincada, pero para poder comprobar este extremo sería preciso realizar unha escavación arqueolóxica.
Cruceiro do Alto de Santa Bárbara, Ribadavia
Localízase no lugar da Eira dos Mouros, moi próxima á divisoria entre os concellos de Cenlle e Ribadavia (a escasos 40 metros ao oeste do límite actual), á beira da estrada que comunica Santa María de Cenlle con Valdepereira, na aba sur do Alto de Santa Bárbara, nun terreo en pendente ateigado de mimosas. Coordenadas xeográficas 42.325620, -8.096133. Datum WGS84.
Os elementos patrimoniais máis próximos recollidos no Plan Básico Autonómico son ao norte o cruceiro de Santa Bárbara, no alto (onde, ata non hai moito tempo, se celebraba unha concorrida romaría); a Eira dos Mouros (GA32069014), adxacente polo sur e, finalmente, o Túmulo da Eira dos Mouros (GA32025REF1) a uns 400 metros ao norte.
Marco da Eira de Mouros. Coviñas
As dimensións do marco son 1,60 metros de alto por 1,05 metros de ancho. Na superficie máis regular, a que mira cara o suroeste é onde se localizan todos os gravados. Son un total de ata 9 coviñas e 2 espirais. As coviñas son de dimensións (desde 7 cm de diámetro ata 2,5) e profundidades diferentes e distribúense nas zonas centrais e inferiores da superficie, ao lado contrario, a esquerda das espirais. Dúas das coviñas son máis profundas e de maior tamaño. As dúas espirais son dextroxiras. A de menores dimensións (de 12 cm de diámetro) ten dúas voltas fronte as tres voltas da máis grande, de 18,5 cm de diámetro.
Marco da Eira de Mouros. Detalle
De moitas das coviñas parten sucos irregulares descendentes que son difíciles de apreciar pois se confunden parcialmente coas formas naturais da pedra. É posible que parte destes sucos continúen pola parte inferior soterrada da rocha. Un último motivo é una posible combinación de dous círculos concéntricos situada á esquerda da espiral inferior e que só é visible en parte na fotogrametría e na fotografía con luz artificial. Esta semella comunicarse coa espiral máis próxima.
Marco da Eira de Mouros. Contorna
Son varios os motivos polos que debemos considerar esta pedrafita excepcional:
En primeiro lugar, sitúase nunha comarca con poucos exemplos de arte rupestre e escasa variedade nos motivos representados.
Polo tipo de pedra elixida para gravar o xisto, fronte ao maioritario granito. A causa desta elección pode estar nas características da maior parte dos granitos do concello de Cenlle, que non os fan moi atractivos para gravar. Son granitos de grans grosos e grandes cristais de seixo sometidos a procesos de meteorizacións evidentes, o que fai que teñan superficies moi febles que facilmente se desgastan.
Marco da Eira de Mouros. Fotografía: Megaliticia. 2017
Pola forma da pedra, unha pedra fita, menhir, que sobresae no terreo como se fose escollida e gravada para ser vista a certa distancia. Outra posibilidade que formulamos é que se trate dun ortostato que formase parte da cámara dolménica dalgún enterramento megalítico desaparecido na actualidade, e reaproveitado como marco en épocas posteriores. Non debemos esquecer que o documento de doazón medieval a cita como a mámoa na que se localiza a pedra escrita. De confirmarse abriría una vía de investigación de moitísimo interese.
Pola localización dos gravados, nunha das caras verticais da rocha fronte as horizontais ou inclinadas, as máis habituais. Un exemplo semellante témolo preto, no petróglifo do Coto ou da Bouza (GA32054061) na parroquia de Santa Cruz do Arrabaldo, no concello de Ourense, pero nesta ocasión sobre granito, tamén con gravados na súa superficie máis vertical, aínda que, nesta ocasión, non sabemos se esta sería a posición orixinal, xa que a pedra non se atopa no lugar orixinario senón que foi desprazada e acomodada na localización actual.
Petróglifo do Coto. Santa Cruz de Arrabaldo. Ourense
E por último tamén polos motivos escollidos para gravar, as espirais, que son uns motivos presentes no corpus da nosa arte prehistórica, pero minoritarios en relación aos numerosos círculos concéntricos.
Por todas estas razóns consideramos que esta pedra debe ser estudada en profundidade, divulgada e ser obxecto de todas aquelas medidas que garantan a súa boa conservación e accesibilidade. Sabemos do interese do alcalde de Cenlle Gabriel Alén en acondicionar o entorno inmediato da pedra e sinalizala. Esperamos que estas medidas se fagan efectivas nun prazo breve de tempo.
Marco da Eira de Mouros
O marco en perigo. O seu avanzado deterioro
Durante as visitas que realizamos ao marco detectamos a existencia dunha fenda nunha esquina da pedra. Esta atravesa a espiral inferior, a de maiores dimensións, e pon en grave perigo a súa conservación. Cremos que é unha delaminación produto da erosión natural e debida ás características propias deste tipo de pedra. Urxe a rápida intervención de especialistas en conservación que estabilicen a fenda e impidan dese xeito a inminente perda de boa parte do motivo.
Marco da Eira de Mouros. Detalle da espiral de maiores dimensións e o seu deterioro
É, polo que remitimos con celeridade esta información á Dirección Xeral de Patrimonio solicitándolle a súa valoración e catalogación, así como a súa inclusión no Plan Básico Autonómico como primeiro paso necesario para garantir a súa conservación en óptimas condicións, así como para solicitarlles unha pronta intervención eficaz que impida a perda irreparable de parte dos gravados.
Marco da Eira de Mouros. Detalle da espiral de maiores dimensións e o seu deterioro
Chamoso Lamas, M.“Excavaciones arqueológicas en la citania de San Cibrán das Las y en el poblado y explotación minera de oro de época romana de Barbantes (Orense)” en Noticiario Arqueológico Hispánico, III y IV, Cuadernos 1-3 (1954-1955). Ministerio de Educación Nacional. Dirección General de Bellas Artes. Madrid, 1956 (páginas 122-123).
González Pérez, C. “Cenlle, historia e patrimonio”. 2017.
López Cuevillas, F. “La silla de la Reina Mora en el Coto do Castro de Esposende”. –Bol. C. M. Ourense, XVIII – 1956.
“Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Ourense, IV, nº 89“. Noticias. 1913. p. 320.
Ó longo das dúas últimas décadas os camiños tradicionais teenses, e os de boa parte do noso país, foron desaparecendo lentamente por diferentes motivos. Primeiro a concentración de montes que trouxo consigo a substitución dos vellos sendeiros e corredoiras lousadas por pistas. Despois chegou a febre dos anos noventa e da primeira década do século XX por pavimentar canto camiño había, cando en moitas ocasións non era preciso. Arestora a megaindustria forestal comercial vai devagar arrasando con todos os bens que se atopan ó seu paso, e entre eles os camiños tradicionais.
Camiño do Alto de Santa Clara en 2018
Un destes camiños é o chamado “Camiño de Santa Clara” que atravesaba o monte do mesmo nome para enlazar as aldeas de Cornide – Mouromorto coa Casalonga e Os Vilares de Francos na parroquia de Calo (Teo). Un vieiro documentado xa nos anos corenta como reflicten os planos do IGN e as fotografías do voo americano do 1956.
Situación do restos do camiño de Santa Clara sobre un plano catastral que inclúe a referencia ós bens patrimoniais, áreas de amortecemento do PBA (Plan Básico Autonómico) e cuadrante de concesión mineira
Lamentablemente a deforestación da contorna da canteira no último mes está a levar por diante non só piñeiros e eucaliptos, senón tamén os muros deste vello camiño de carro empregado para trasladar a pedra extraída das primeiras pedreiras deste monte que datan dos anos vinte. Construcións tradicionais integradas no medio natural que empregan materiais exclusivamente da contorna. Valados que foron levantados seguindo a técnica da pedra seca, recente patrimonio inmaterial da humanidade, que testemuñan a pericia dos antigos arguinas teenses.
Camiño tradicional e devasa da maquinaria forestal
Por desgraza, é só un máis dos camiños que vertebraron o territorio galego que están a piques de desaparecer polo abandono e transformación do rural.
1956 – Alto de Santa Clara, camiño
A pesar de localizarse ó carón dun dos sitios arqueolóxicos máis importantes do concello, a área da Costa – Agro Vello – Cabanelas – Cruceiro Vello, con varias mámoas e petróglifos catalogados e non catalogados, ata o de agora non se ten feito ningún tipo de seguimento destas cortas polo que é probable que non só fora danado o vello sendeiro senón tamén calquera outro elemento localizado na zona.
1940 – Plano do IGN da zona
As nosas institucións públicas competentes na protección do noso patrimonio consideran que estes elementos carecen da suficiente “entidade” para a súa catalogación, e os novos elementos patrimoniais e correspondentes áreas de amortecemento non figuran no inventario patrimonial do pxom teense, outorgando vía libre ós madeireiros.
Restos do trazado do camiño tradicional que transcorre polo monte de Santa Clara
Consideramos que é preciso parar toda actividade na contorna da vella canteira de Casalonga ata cumprir co establecido na propia Lei de Patrimonio Cultural de Galicia que establece a necesaria autorización previa da Dirección Xeral de Patrimonio ante o “posible risco de destrución de zonas ameazadas por actividades de carácter extractivo a ceo aberto con depósitos de cascallos ou instalacións de xestión e tratamentos de residuos”, que precisamente son os posibles usos futuros da antiga canteira, se as cousas non mudan.
Camiño de Santa Clara. Valados
Tanto pola densidade de bens culturais catalogados na contorna coma pola máis que probable aparición de novos elementos patrimoniais na zona é imprescindible afrontar un verdadeiro estudo de impacto arqueolóxico desta área antes de continuar con calquera actividade. De igual xeito é imprescindible a actualización dos inventarios patrimoniais para, no futuro, evitar casos semellantes.
Danos nos muros do camiño
Xa pouco fica do vello sendeiro de Santa Clara pero, se cadra, dando conta destes estragos poidamos evitar novos danos ó noso patrimonio.
Dedicado ás mulleres da Barquiña, núcleo orixinario de Noia, visible desde este lugar
Diferentes formas de descubrir o Monte San Lois
Nunha visita ao Monte San Lois, emblemático monte na ría de Noia, na procura de conexións visuais entre este monte e o Monte Louro, atopamos uns gravados prehistóricos ata o de agora non catalogados.
Como xa comprobaramos noutras ocasións, a visión do Monte Louro é unha constante desde os grandes complexos de gravados prehistóricos desta ladeira do Barbanza (A Rastra, Pedra da Gurita, Pena Bicuda, etc), e neste lugar, cunha vista tan espectacular da ría de Noia, a visión do Monte Louro tampouco podía faltar.
No monte San Lois xa existían, a principios deste século, referencias da existencia dun petróglifo, que consistía nunha suposta espiral, e que un afeccionado ao sendeirismo, Tucho Villares, retratou nunha fotografía. Non obstante, non se volveu ver máis, xa que, ao parecer, un día foi destruído polas máquinas que traballaban ampliando as marxes da estrada.
O gravado, segundo indicacións dos técnicos municipais que examinaron as fotografías, podería ser de feitura moderna. Porén, o grupo municipal do BNG de Noia reclamou no seu día que se tomasen medidas para lograr a súa recuperación e a súa inclusión no inventario patrimonial do PXOM noiés. Segundo a prensa, o caso rematou no xulgado sen que coñezamos o sentido da resolución xudicial.
Imaxe do suposto petróglifo atopado e desaparecido no ano 2010 no Monte San Lois. Fonte: Xabier Moure
No mes de marzo do ano pasado (2019), chegou a Noia unha desas “febres colectivas” que capturan as almas dos responsables, paradoxalmente, do medio ambiente dos nosos concellos, a moda de instalar bancos en lugares “con vistas panorámicas”, para “sinalar” o sitio exacto onde a xente poida facerse fotos para subir ás redes sociais, ou aqueloutra de colocar o “o banco máis bonito do mundo” etc, e anunciariono na prensa, cun orgullo que, a pesar de estarmos inmersos na voráxine das redes sociais do século XXI, é un sentimento tan anticuado, que nos fai lembrar aos vellos tempos do NODO.
Monte San Lois 1. Detalle
A instalación do banco con vistas é visible desde unha das curvas de acceso ao cumio do monte. O Concello decidiu limpar a zona e literalmente “cravar” un destes bancos nunha rocha no chan. Lamentablemente situaron o banco xunto enriba dunha pía natural nun afloramento que conserva uns gravados que descubrimos, ironicamente, mentres contemplabamos o Monte Louro.
O banco panorámico sobre o petróglifo
A visión desde este lugar do Monte Louro, marcando o extremo final da ría, fai que o monte pareza xurdir do mar entre a néboa da ría. O impresionante Monte Tremuzo, xusto enfronte de nós, do outro lado da ría, parece que faga de vixía xemelgo da entrada á enseada de Noia, xunto co Monte San Lois.
O monte Tremuzo e Serantes desde o petróglifo no outro lado da ría
O petróglifo do Monte San Lois 1
Os gravados están moi erosionados polo que só son visibles durante o día coa luz rasante do solpor. As Coordenadas xeográficas son: N 42 46.726, W 8 54.823 (datum WGS84)
Monte San Lois 1. Fotogrametría
O afloramento onde se atopa o petróglifo é unha rocha granitoide de, aproximadamente, dous metros de longo por un de ancho, de gran groso, o que dificulta tanto o gravado como a súa conservación, así como a visión actual do petróglifo. A rocha sitúase a ras de chan e posiblemente non sexa o único complexo rupestre nesta ladeira do monte San Lois. Unha limpeza da vexetación da contorna e unha prospección da zona podería axudar no estudo do patrimonio arqueolóxico nas proximidades deste impoñente monte.
Monte San Lois 1. Calco dixital a partir da fotogrametría
Este novo petróglifo convértese no primeiro petróglifo coñecido do Concello de Noia, xa que, ata o de agora, a mostra de arte rupestre prehistórica coñecida situada máis preto da vila de Noia era o petróglifo da Picota, nas inmediacións da poboación de Portosín, xa no termo municipal de Porto do Son.
A Picota
A parte máis visible do petróglifo do Monte San Lois 1 consiste nunha combinación duns 50 cm de diámetro composta por 5 círculos concéntricos, coviña central e dous sucos radiais que saen do circulo interior en direccións NW e S.
Monte San Lois 1. Vista xeral
Un estudo posterior coa axuda da fotogrametría revelou a presenza de dúas combinacións (non visibles a simple vista) case pegadas á combinación de maior tamaño, e outras dúas combinacións máis formadas por coviña e círculo simple máis afastadas. Completan a composición varias coviñas que aparecen espalladas polo panel, incluíndo una vistosa agrupación en forma de roseta situada a pouca distancia do motivo principal.
Nunha segunda rocha situada uns dous metros cara ao NW consérvanse máis coviñas distribuídas pola superficie sen ningunha orde aparente.
Monte San Lois 1
O petróglifo do Monte San Lois 2
No extremo oposto do monte, unha vez pasada a zona de asadores, existe un segundo banco, situado detrás das enormes antenas de telecomunicacións, e que o concello colocou “para admirar as vistas” cara o extremo oeste da ría.
Uns metros cara ao sur, existe un marco xeodésico, onde atopamos un gravado moderno, Monte San Lois 2, que consiste nunha forma que semella un corazón cunha pequena cruz enriba. Do outro lado aparecen as iniciais “RMB” con letras grandes. Quizais foi que alguén quixo deixar para sempre gravada a súa eterna historia de amor… ou a súa eterna decepción. Coordenadas xeográficas N 42 46.294, W 8 54.874 (datum WGS84)
Monte San Lois 2
A Cova da Moura
O testemuño mais antigo coñecido da Prehistoria dos arredores de Noia é A Cova da Moura, un dos dolmens máis coñecidos de Galicia. Situado nunha ladeira do Monte Tállara, na zona de tránsito de Noia á serra do Barbanza, posúe os elementos clásicos do dolmen galego: sete ortostatos que conforman a cámara (a lousa de cobertura non está, aínda que dise que “debe estar agochada nos arredores”), un pequeno corredor de acceso, e todo recuberto dunha impoñente mámoa.
Cova de Argalo
Narran as lendas que unha moura habitaba nesta anta, en cuxo interior hai un pozo cun túnel que comunica cos lugares onde aparece un encanto. Como é habitual na literatura popular, tampouco falta a referencia á existencia á trabe de ouro soterrada. Tamén se di que “desde a Cova da Moura á ponte de Argalo, hai os saberes de sete reinados”.
Ídolos da Cova de Argalo, na actualidade no Hospital de San Roque, Santiago de Compostela
Nunha recente visita un domingo deste pasado mes de xaneiro, varios individuos facían motocrós polas inmediacións da mámoa e dentro do recinto dos xardíns do cemiterio, situado a uns metros da zona de protección do monumento. Mesmo algún coche paraba ao lado, con alguén aburrido, para saír a contemplar ese “espectáculo” improvisado coas motos. Sorprende que xusto ao lado exista un antigo camiño sacramental por onde transportaban os defuntos á igrexa de Argalo. Hoxe en día, na idade da información, parece que nada é sagrado e o cinismo continúa a ser unha fácil escusa para todo.
Idolos da cova de Argalo, na actualidade no Hospital de San Roque, Santiago de Compostela
Reflexión final
Non queremos rematar sen insistir no que pensamos que é obvio, que o uso dun banco neste lugar é absolutamente innecesario, xa que os coches que paran á beira do banco non o fan máis que para admirar a vista (non para volver sentar) e practicamente ninguén fai a subida ao monte a pé (a maioría dos visitantes van directos á zona dos asadores) polo que o ‘descanso’ que proporciona o banco non ten ningún sentido práctico. Por iso pensamos que o seu valor só é propagandístico.
Alertamos con esta entrada ás autoridades da fraxilidade dos motivos gravados e da súa erosión e próxima desaparición, pois o petróglifo Monte San Lois 1 encóntrase xusto na zona da rocha pola que a xente accede ao banco e pisa directamente sobre os motivos.
Petróglifo do Monte San Lois 1
Esperamos que as administración fagan o necesario para reverter esta situación ilegal que pon en perigo a conservación dun ben que goza da categoría de Ben de Interese Cultural (BIC), e polo tanto da máxima cobertura legal prevista. Procedemos, como adoitamos facer, a comunicar ao Concello de Noia e a Dirección Xeral de Patrimonio a localización e a solicitarlles a súa valoración e que tomen as medidas oportunas para a súa posterior catalogación.
Bibliografía:
Nogueira Santiago, Paulo, “Noia y su historia”. Editorial Toxosoutos. 2017
Agrafoxo Pérez, Xerardo, “Historia de Noia”. Deputación da Coruña. 2019
VVAA, “Do planalto ás terras baixas: novas achegas á ocupación da península do Barbanza dende a Prehistoria ata o Medievo”, Gallaecia, 37. Universidade de Santiago de Compostela. 2018
No mes de agosto do ano pasado achegámonos ata as terras de Tordoia para botarlle unha ollada á Pedra Longa. O párroco Manuel Chouciño estivera días antes a pescudar nesta impresionante formación xeolóxica na procura de marcas, gravados dos que dan conta antigos escritos e ditos que se conservaron entre os veciños da parroquia de Cabaleiros.
A Pedra Longa
Situada no alto dun pequeno outeiro á beira do río da Pontepedra a Pedra Longa é unha mole granítica conformada por varias pedras de grandes dimensións, a maior das cales ten forma de cono invertido de uns trece metros de alto por sete de diámetro maior. A verticalidade e monumentalidade deste menhir natural ten chamado a atención dos habitantes deste territorio desde tempos inmemoriais:
Chouciño falounos doutra publicación do ano 1926 na que se daba conta da existencia de petróglifos na cima da peneda, mais non puidemos acceder ao seu contido.
No libro Olladas de Tordoia, do ano 2007, recóllese que nos anos cincuenta do pasado século convocaran un reto para ver quen podería subir á cima. Os dous veciños que lograron a fazaña comentaron despois que viran unhas inscricións no cumio.
Cóntase que o día de San Xoán, antes de raiar o sol, anda unha galiña con pitos de arredor destas pedras. Unha señora da zona comentou o seguinte:
“Para ir ao muíño eu tiña que pasar por estas pedras, e díxenlle a miña nai que o día de San Xoán, ben cedo, me mandara á aceña moer o millo, para poder ver a galiña. Fun, pero non a vin”.
Tendo en conta todo isto puxémonos mans á obra. Por medio dun dron recollemos imaxes da superficie da cima coas que posteriormente elaboramos unha reconstrución fotogramétrica. As imaxes resultantes non foron nada concluíntes. A superficie da cima está tapada en boa parte por liques, musgos e folla seca, o que nos impediu unha boa visualización. A fotogrametría tampouco nos serviu nesta ocasión para aclararnos nada. Queda pois o enigma sen resolver.
Na mesma visita localizamos nas proximidades unha mámoa non incluída no Plan Básico Autonómico e que denominamos mámoa do Porto. Localízase a un quilómetro ao oeste da aldea de Seixán e a uns 300 metros ao sur da Pedra Longa e do río da Pontepedra, nun pequeno prado, feito que nos permitiu identificar facilmente a súa contorna. As coordenadas xeográficas son 43º 04.814, 08º 32.234. Datum WGS 84.
Mámoa do Porto
Sitúase nunha zona rica en enterramentos megalíticos, mais non coñecemos que se fixesen neles escavacións ou prospeccións arqueolóxicas. A escasos 500 metros ao oeste, localízase a mámoa de Revoltas e, próxima pero un pouco máis ao sur, a mámoa de Calzadiñas; a un quilómetro e medio ao oeste localízase a mámoa de Xenarde, na parroquia de Santaia de Gorgullos, e polo sur, a un quilómetro e medio, atópase a necrópole das Medorras de Guillulfe, composta por ata seis enterramentos na veciña parroquia de Castenda da Torre.
Plano de relevo (LiDAR) onde se aprecia claramente a mámoa
A mámoa do Porto apenas destaca sobre o terreo. Presenta unha altura máxima de 1 metro e un diámetro de aproximadamente 22 metros e conserva boa parte da súa forma e, na parte central, o característico cono de violación. En superficie non apreciamos material pétreo, nin da coiraza nin dunha posible cámara.
Procedemos como corresponde á notificación da súa localización á Dirección Xeral de Patrimonio.
Plano de desniveis onde se aprecia claramente a mámoa no extremo superior dereito
A cruz da Aceña de Estevo
Quixemos aproveitar tamén a nosa visita a Tordoia para visitar a Aceña de Estevo, na parroquia de Gorgullos, a uns centos de metros ao oeste da Pedra Longa, onde nun fermoso meandro do Pontepedra segue a traballar coa forza da auga un vello muiño fariñeiro entre as ruínas das antigas instalacións.
Aceña de Estevo
Ao pé do regato localizamos unha cruz con peaña de boa labra, posiblemente do século XVIII atendendo á súa tipoloxía. Os veciños do casar faláronnos da existencia doutro muiño, xa fai tempo arruinado, cuxa entrada se atopaba inmediata á pedra onde se gravou a cruz.
Cruz na Aceña de Estevo
Probablemente a cruz fose elaborada na entrada dese muíño desaparecido como, protección fronte aos malos espíritus, o mal de ollo ou a mala sorte, e dos que temos multitude de exemplos nos muíños do noso país.
Unha vez máis, grazas ó mestre e investigador Guillermo Raviña, veciño da parroquia de Bamonde, descubrimos a existencia deste antigo marco situado na aldea de Lamas (Bamonde – Teo).
Segundo as fontes orais recompiladas un marco que existía “dende sempre”, sendo moi coñecido entre a veciñanza máis maior da contorna.
“Contan que levaban as vacas e as bestas ata o marco e rozaban os seus ubres e ventres nel pois existía a crenza de que isto aumentaba as probabilidades de xestación e cría do gando e mesmo aumentaba a produción de leite nas vacas.”
Primeira visita ó Marco da Potra co investigador Guillermo Raviña
O Marco da Potra (pola boa sorte) tamén está asociado a vellos rituais para sacar o “mal de ollo” e o “aire” aos meniños e, incluso, algúns sinalan as súas propiedades sandables fronte as doenzas mentais. Os propios veciños de Lamas sinalan que era habitual atopar ao carón deste antigo fito pequenos exvotos e incluso moedas.
A pesares disto o marco permaneceu oculto baixo unha silveira durante moitos anos. Logo da última concentración parcelaria a finca cambiou de titular e, hai só uns anos, os actuais propietarios limpárona deixando de novo á vista o marco e, posteriormente, desprazárono uns metros (cara un extremo da parcela) para que non entorpecese as tarefas agrícolas.
Marco da Potra. Lamas (Bamonde –Teo) en 2016 Coordenadas UTM: 29 T 0541209 4737139 (Datum: WGS 84)
Consultada a documentación conservada no Arquivo Municipal constatamos que este marco aparece referido nos planos catastrais de 1940 como un dos lindeiros que marcan a división dos concellos de Teo e Vedra. Figura coa referencia 151 = M45 (mojón 45). Na documentación antiga do “Servicio Topográfico Nacional de Madrid” aparece descrito como:
“marco cilíndrico, de 1.10 m de h. e 0,25 m. de diámetro”.
Trala visita que fixemos ao lugar para comprobar o seu estado de conservación podemos indicar que o marco coincide coa descrición e a localización recollidas no expediente do deslinde.
Descoñecemos a data na que foi elaborado pero, sen dúbida, cremos que é anterior ao ano 1940. O marco sinala o linde non só do concello senón tamén de catro parroquias, Santa María de Bamonde en Teo e as de Santo André de Illobre, San Fins de Sales e Santa Eulalia de Vedra no concello de Vedra.
Na súa superficie ten gravadas dúas letras, un T e un V (Teo e Vedra) que probablemente foron feitas polo Servizo Topográfico cando colocaron os outros fitos divisorios con Vedra. No traballo de campo realizado con Guillermo Raviña localizamos ata sete destes pequenos fitos, pequenos marcos de seixo ou granito duns 40 cm. que tamén teñen as iniciais gravadas pero que nada teñen que ver coa forma do marco da Potra. É probable que os fitos lindeiros entre concellos foran colocados no 1940 polo Servizo Topográfico, pero tamén o é que aproveitaran algúns marcos preexistentes dos lindes parroquiais, insculturando os T e os V en todos eles.
Plano do deslinde dos termos municipais de Teo e Vedra do IGN. 1940, Arquivo Municipal de Teo
O marco da Potra está tamén ao pé do antigo Camiño Real, chamado tamén “Camiño do Francés”.
O Arquivo Municipal custodia varios escritos dos anos trinta e corenta sobre varias reparacións feitas polo Concello, a solicitude dos veciños, neste antigo camiño que foi a vía principal de tránsito cara Vedra ata a construción da actual estrada.
Segundo algúns investigadores este camiño seguía o trazado da famosa Vía XIX do Itinerario de Antonino. Non lonxe do lugar atopouse no ano 1867 o miliario romano da Gándara na parroquia de San Fins de Sales, actualmente no Museo da Catedral de Santiago que formaba parte da IV vía militar romana que se cre rematada no ano 40 d.C. Outros achados como os tesouriños de Trobee de Sarandón, con ducias de moedas romanas semellan confirmar esta hipótese.
Polo tanto, é factible que o marco da potra puidera ser algún miliario anepígrafe relacionado con algunha destas antigas vías romanas, tendo en conta estes vestixios do pasado romano localizados nestas paraxes da súa contorna. Mollóns viarios carentes de calquera tipo de inscrición pois é de supoñer que foran simplemente pintados.
Solicitudes de obras. Marcelino Vázquez no Camino Francés entre Santa María de Teo e Bamonde ó seu paso por Campos. 1940. Sig. AMT_217_17
Conclusión
En resumo, cómpre iniciar un labor de estudo deste marco e tamén doutros pequenos fitos dos lindes parroquiais e municipais co que evitar a súa perda. A realización dun estudo global da zona permitiranos contextualizar os diferentes achados e a súa posible conexión co marco da Potra, precisar a súa cronoloxía e recompilar o conxunto de crenzas de tradición oral ó redor deste interesante elemento patrimonial.
Miliarios anepígrafes da vía XIX no Museo Provincial de Lugo que presentan unha gran similitude co Marco da Potra
É evidente a relevancia histórica deste marco polo que debemos protexelo e solicitar que se adopten as medidas precisas que garantan a protección desta interesante mostra do patrimonio cultural teense aínda pendente de catalogación.
Rematamos esta breve entrada agradecendo a colaboración e datos achegados polos historiadores Guillermo Gónzalez e Henrique Neira que guiaron as nosas pescudas e nos acompañaron durantes as visitas ó Marco da Potra.
O investigador Henrique Neira acompañounos na última visita ó Marco da Potra, onde permanece nun canto da parcela despois do seu traslado polos propietarios actuais do terreo
A miúdo ése inxusto por omisión, e non só por acción. Marco Aurelio
Para a análise das novas estacións de arte rupestre é imprescindible a consulta de diversas fontes cartográficas. Neste senso, a capa WMS do Plan Básico Autonómico da Xunta permítenos analizar, a través de diversos sistemas de información xeográfica (XIG), a xeolocalización dos diferentes bens culturais catalogados, as súas áreas de protección e, asemade, comparalos coas referencias saídas dos traballos de campo realizados nestes últimos anos.
A pesar dos erros detectados, da ausencia de fichas descritivas dos bens patrimoniais e da omisión dos últimos elementos localizados, constitúe a ferramenta inicial de consulta para poder estudar as diferentes áreas antes de saír ao monte.
Plano de localización dos xacementos 1 e 2 coas curvas de nivel
Nestas revisións periódicas que facemos das actualizacións do PBA, chamou a nosa atención a referencia ao petróglifo da Fonte Matanzas na aba do Monte Espiñeira, situado a uns trescentos metros ao noroeste da aldea de Camouzo.
Trátase dun petróglifo que non constaba na nosa documentación, polo que enseguida nos diriximos ata o lugar para saciar a nosa curiosidade.
Fonte Matanzas 1. Vista xeral con luz natural
O petróglifo de Fonte Matanzas 1
O xacemento localízase ao noroeste da aldea de Camouzo, (N 42 56.905, W 8 35.956, datum WGS84 e a unha altitude de 503 m) na parroquia compostelá de Santa Cristina de Fecha, na aba sueste do monte Espiñeira, desde a que se contempla todo o val do Sarela no seu nacemento na Peregrina, ao norte da cidade de Compostela. Sitúase aos clásicos dous terzos de altura da ladeira, a disposición máis habitual da nosa arte rupestre prehistórica.
Plano coa localización dos xacementos de Fonte Matanzas
Toda a cima do Espiñeira é rica en penedos graníticos. Os gravados foron realizados nun afloramento destacado sobre o terreo. O xacemento ocupa un lugar central na lomba sur do Espiñeira que permite ver un horizonte aberto de leste a oeste. Desde a peneda tamén se ten unha privilexiada vista do Pico Sacro e das máis achegadas cimas do Pedroso e do Fontecova.
O xacemento non está só, hai multitude de pequenos afloramentos pola aba que presentan moitas evidencias de antigos traballos de cantaría.
Horizonte visible desde Fonte Matanzas 1
O afloramento é de grandes dimensións e formas irregulares. As superficies horizontais cimeiras son moi irregulares, con evidentes procesos de meteorización activos e nelas non apreciamos ningún gravado.
Pola contra os motivos concéntranse nunha pequena superficie horizontal triangular situada no bordo suroeste da peneda, a menor altura mais, aínda así, destaca sobre o terreo aproximadamente un metro. Mide 2,40 m de base por 2 metros de alto e está gravada case na súa totalidade. Todos os motivos pertencen ao grupo xeométrico do Grupo Galaico de Arte Rupestre e, en xeral, presentan un estado de conservación aceptable.
Fonte Matanzas 1. Vista ao atardecer co cumio do Espiñeira ao fondo
Como chegar?
Para achegarnos ata estes xacementos podemos escoller entre dúas vías. A primeira delas parte da aldea de Camouzo onde, por detrás das casas, tomaremos un camiño serpenteante que ascende cara o Espiñeira. Vainos levar ata unha devasa que colleremos a man esquerda e que nos achegará, só uns 30 metros despois, ata os pes do xacemento.
Vista de Fonte Matanzas 1 desde o camiño de Camouzo
A segunda vía de acceso é a que parte desde a pista que leva ao cumio do Espiñeira Na última curva, antes da rampla final que leva a antena de AENA, sae un camiño en bastante bo estado e que é chan, camiñamos uns 500 m e chegamos a onde o cruza a devasa, debemos coller á dereita, descendendo pola devasa uns 260m ata un camiño que, pola esquerda, nos leva en 40m ata o penedo.
Plano coas vías de acceso
Tendo en conta a situación da estación 1 recomendamos a súa visita despois das horas centrais do día, xa que ata o mediodía os motivos permanecen en sombra, o que dificulta moito unha boa visualización. No caso da segunda estación sucede xusto ao contrario, polo que aconsellamos visitalo en horario matinal.
Fonte Matanzas 1. Vista xeral coa superficie mollada
Descrición dos motivos
Nesta complexa estación predominan as combinacións de círculos concéntricos, acompañadas das tradicionais coviñas xunto con outros elementos, canles sinuosas, radios de saída, etc.
Vista cenital de Fonte Matanzas 1
Contamos 13 combinacións de círculos concéntricos distribuídas de xeito que case ocupan a totalidade do triángulo irregular que conforma a superficie do afloramento. Na esquina sur do triángulo hai unha pía natural de forma irregular.
Fonte Matanzas 1. Fotogrametría cos motivos identificados
No panel podemos apreciar facilmente dúas das combinacións circulares (A e B) que están compostas por tres círculos e candasúa con coviña central. En ambas o círculo exterior está incompleto. A ten un diámetro de 36 cm e B de 15 cm. Outras dúas combinacións de grandes dimensións (C e D) formadas por dous círculos concéntricos e coviña central de grandes dimensións. C ten un diámetro de 31 cm e D de 33 cm.
No extremo leste consérvase unha combinación (E) realizada cun suco máis estreito que as demais. Está composta por 4 círculos concéntricos e a pequena coviña central. Ten un diámetro de 24 cm. Elaborada cun suco similar tamén temos outra combinación (F) no bordo suroeste que está formada por dous círculos concéntricos, pequena coviña central e radio de saída. Ten un diámetro de 15 cm.
Fonte Matanzas 1. Combinación circular E da esquina leste
O resto de combinacións circulares son de pequeno tamaño e están feitas cun só círculo e coviña central. (G, H, I, L, M, N, O e P) Teñen uns diámetros de entre 12 e 15 cm.
Os motivos foron feitos con sucos anchos e pouco profundos. Teñen unha sección transversal en U moi aberta. Só dúas combinacións situadas no bordo sur están feitas cun suco máis estreito e menos profundo. Esta diferencia fainos pensar en que posiblemente fosen varias mans as que elaboraron os gravados e, polo tanto, é posible pensar nunha diacronía entre estes dous motivos e o resto.
Fonte Matanzas 1. Reconstrución fotogramétrica
Dúas das combinacións de maiores dimensións e mellor conservadas conforman figuras máis complexas froito da combinación de varios motivos. O conxunto situado máis ao norte está formado por dúas pequenas combinacións (O e P) dun círculo e coviña central, ambas acaroadas a unha combinación (D) de maiores dimensións e composta por dous círculos e coviña central. O conxunto lembra a forma dunha cara que o estudoso italiano Emmanuel Anati denominou face occuli.
Fonte Matanzas 1. Detalle do face occuli
Na situación central do panel temos outro conxunto que está formado por unha combinación (A) de tres círculos e coviña que comparte parte do círculo exterior con outra combinación acaroada a a ela (B) pero máis pequena e con dúas coviñas no seu interior. Da coviña central da combinación A sae outro suco curvo que remata noutra coviña e conforma o terceiro círculo da combinación B.
Completan estas figuras coviñas de distintas dimensións e formas. Teñen uns diámetros que varían desde os 12 cm da maior, ata os 2-3 cm das máis pequenas. Dunha das coviñas de maiores dimensións e forma alongada parte unha canle irregular (Q), ancha e profunda, que descende pola rocha en dirección sur.
Fonte Matanzas 1
Ao carón da pía natural dispóñense catro coviñas conformando un cadrado, motivo que tamén atopamos na estación da Devesa da Rula 4.
Por último destacamos a composición que forma a cazoleta de forma elíptica (R) de 18 cm de longo coas tres coviñas aliñadas lonxitudinalmente ao seu carón. Este motivo ten moitas similitudes cun do panel 1 do petróglifo de Mallos, no concello de Teo.
Horizonte co Fonte Matanzas 1 en primeiro plano
O petróglifo de Fonte Matanzas 2
Nas visitas que fixemos á estación número 1 de Fonte Matanzas non desaproveitamos a oportunidade de pescudar nas laxes da contorna ás que puidemos achegarnos. Nunha delas, situada a uns 100 metros ao sueste da 1, localizamos unha segunda estación con gravados, esta non catalogada.
Próximas a esta localizamos tamén as estacións 3, 4 e 5.
Fonte Matanzas 2. Panel 1. Combinacións de círculos concéntricos
Como chegar?
Para visitar a segunda estación baixaremos pola devasa, situada ao carón da estación 1, ata o camiño que leva á aldea de Camouzo. Viraremos á esquerda en dirección leste e poucos metros despois veremos, a uns 30 metros por debaixo do camiño, a rocha cos gravados. Para aproximarnos a ela teremos que camiñar monte a través a distancia que os separa do camiño.
Fonte Matanzas 2.Panel 2. Combinación e coviñas. O panel 1 ao fondo
Descrición dos motivos
Localízase nunha laxe de medianas dimensións destacada sobre o terreo. N 42 56.860, W 8 35.861, Datum WGS84, e unha altitude de 472 m.
Fonte Matanzas 2. Panel 1. Vista coa rocha mollada
A súa situación ao leste do afloramento fai que os gravados permanezan en sombra a partires do mediodía, a diferenza do que acontece na estación 1.
Dividimos a estación en dous paneis:
Panel 1
Localízase nunha pequena superficie regular situada a ras de chan. Ten forma triangular con 2,20 m de base por 2,20 m de alto.
Consérvanse dúas combinacións de círculos concéntricos e coviña central. A de maiores dimensións ten un diámetro de 32 cm e está conformada por catro círculos e coviña central e adáptase á morfoloxía convexa da superficie da pedra. A pequena ten un diámetro de 21 cm e dous círculos con coviña central da que parte un suco irregular de saída.
Fonte Matanzas 2. Vista xeral
Panel 2
Na superficie do cumio da rocha máis sobresaínte, localízase unha pequena combinación de dous círculos concéntricos, coviña central e radio de saída. Ademais, consérvase un conxunto de catro coviñas, dúas delas elípticas.
Fonte Matanzas 2. Panel 2. Combinación circular
O petróglifo de Fonte Matanzas 3
A menos de 20 metros da estación 2 en dirección sur, nunha laxe de medianas dimensións e situada a ras de chan, consérvase unha combinación de dous círculos concéntricos e coviña central.
Fonte Matanzas 3. Vista xeral
O seu estado de conservación é moi malo, o que dificulta unha boa visualización. (N 42 56.865, W 8 35.881).
Fonte Matanzas 3. Combinación circular
O petróglifo de Fonte Matanzas 4
A uns 30 metros ao sur da estación 2 localízase unha pequena rocha apenas destacada sobre o terreo e moi alterada, que contén dúas coviñas. (N 42 56.860, W 8 35.923 Datum WGS84).
Fonte Matanzas 4. Coviñas
O petróglifo de Fonte Matanzas 5
A uns 15 metros da estación 4 localízase unha rocha de pequenas dimensións e pouco destacada sobre o terreo na que se conservan 5 coviñas, dúas delas moi abertas e esvaídas. (N 42 56.841, W 8 35.894).
Fonte Matanzas 5
O petróglifo do Chan de Camouzo.
Ao carón dun camiño de terra, situado a uns 20 metros ao sueste da catalogada mámoa do Chan de Camouzo temos outro afloramento de boas dimensións que conserva nunha pequena superficie horizontal catro coviñas de distintos diámetros. (N 42 56.760, W 8 36.081 Datum WGS84). A rocha está moi alterada por labores extractivas de cantaría.
Petróglifo do Chan de Camouzo
Consideracións finais
Á agradable sorpresa da inclusión no Plan Básico Autonómico deste petróglifo catalogado de Fonte Matanzas, sumáselle agora a localización doutras cinco novas estacións na súa contorna.
Como é habitual procedemos coa súa notificación inmediata á Dirección Xeral de Patrimonio para a súa valoración e catalogación, tal e como levamos facendo dende que xurdiu este colectivo e que permitiu triplicar o número de estacións catalogadas con arte rupestre na nosa comarca.
Notificacións que realizamos cumprindo coas obrigas que establece a lei e agardando que os técnicos procedan coa súa valoración, catalogación e posterior inclusión no Plan Básico Autonómico para tentar garantir a súa protección.
Malia todo, son poucas as esperanzas que temos de obter unha resposta, o silencio administrativo é o habitual neste tipo de comunicacións.
Hai certas regras informais, non escritas, en ocasións non facilmente demostrables pero que, a forza de repetirse, non deberían tomarse á lixeira. No eido dos petróglifos unha desas regras é a que di que onde hai un petróglifo adoita haber máis. Por iso, unha vez localizamos as estacións da Casa do Frade, non podíamos deixar a zona sen antes darlle unha boa ollada aos afloramentos graníticos máis próximos e accesibles.
Localización xeral dos petróglifos na contorna do Fontecova
Con anterioridade unha peneda xa nos tiña chamado a atención. Facíase apenas visible desde o casal de Pardaces de Abaixo no percorrido habitual ata os petróglifos da Casa do Frade.
Plano catastral coa localización do petróglifo dos Gorgulliños
Sitúase na aba dun outeiro por enriba das casas de Pardaces de Abaixo, a uns 50 metros ao oeste da estrada e a uns 600 metros ao norte do petróglifo de Casa do Frade 1 (Coordenadas UTM. 29 T 535705 4751103 Datum WGS84, e unha altitude de ). Achegámonos ata a peneda. Destaca sobre o terreo, unha costa de forte inclinación que cae en dirección leste cara o val. Ten unhas dimensións de 8 x 5,5 metros. Pero as formas irregulares e o deterioro das súas superficies inicialmente transmitíronnos malas sensacións. Observamos as superficies máis horizontais da cima da peneda e nelas non atopamos nada destacable. Son superficies moi irregulares con varias pías e con procesos de meteorización activos en boa parte delas.
Petróglifo dos Gorgulliños. Vista cenital
Como chegar
Para achegarnos ata este xacemento non dispomos de camiño de acceso propiamente dito, por isto, desde as casas de Pardaces de Abaixo, buscaremos coa mirada o afloramento e procederemos a achegarnos atravesando o monte, máis ou menos en liña recta conforme o permita a vexetación.
Petróglifo dos Gorgulliños. Cervos
O petróglifo dos Gorgulliños
Aplicando unha vez máis o recentemente aprendido, prestamos especial atención aos bordes do afloramento orientados cara o sur e o sueste e ao pouco tempo localizamos no centro dunha superficie inclinada un longo e profundo suco recto. Deseguida decatámonos de que formaba parte da figura dun gran cervo de longos cornos. A continuación, obviamente, procedemos a analizar en detalle a peneda.
Os Gorgulliños. Reconstrución fotogramétrica
Dividimos en tres paneis a estación para facilitar a súa descrición:
Panel 1
Correspóndese coa superficie inclinada orientada cara o sueste e nela consérvanse dous cervos de grandes dimensións. O situado no nivel superior ten o corpo elaborado cun só suco e conserva dous longos cornos. Represéntanse as extremidades con catros sucos simples e remata o seu corpo nunha prominente cola alongada e caída. Mide 31 cm de longo por 45 cm de alto.
Petróglifo dos Gorgulliños. Cervo
O cervo situado no nivel inferior é apenas perceptible con luz natural xa que presenta moi mal estado de conservación. O corpo, moi estreito, foi elaborado con dobre suco e conserva dous longos cornos con seis ramificacións cara o interior. Mide 22 cm de longo por 26 cm de alto.
Os Gorgulliños. Panel 1. Reconstrución fotogramétrica
A esquerda deste cervo consérvanse tres coviñas moi erosionadas que se atopan no borde do panel. A dereita do cervo visualízase unha pequena coviña cun suco recto.
Petróglifo dos Gorgulliños. Cervos
Panel 2
Nunha superficie moi irregular situada por enriba do panel 1, no borde sur do afloramento, consérvanse gran cantidade de motivos. Coviñas e cruces. Coviñas de moita profundidade e bo diámetro ocupan boa parte das estreitas superficies máis horizontais deste borde irregular. Inseridas entre elas e ao redor vense varias cruces de sucos profundos e sección transversal en V. A maioría das coviñas distribúense conformando unha aliñación irregular. Contabilizamos un total de 15 coviñas e ata 6 cruces. As coviñas oscilan entre os 5 e os 9 cm de diámetro e teñen unha profundidade media de 3 cm.
Petróglifo dos Gorgulliños. Coviñas e cruces
Panel 3
Nunha superficie inclinada orientada cara o sueste e situada acaroada á dereita do panel 1 localizamos 2 coviñas
Pouco despois de que localizásemos esta estación soubemos, por Fernando Alonso Romero, de referencias orais dos veciños de Pardaces de Abaixo que relataban que cando eran nenos empregaban esta peneda como escorregadoiro para os seus xogos.
Outros bens patrimoniais próximos
Antes da localización destes novos xacementos nesta zona, os elementos arqueolóxicos que destacaban polo seu número as mámoas. As importantes necrópoles como a das Laxas, a dasChans de Figueiras, a da Peregrina ou a daCanteira en Miramontes súmanselle outras mámoas que se distribúen por toda a contorna como as de Fontenla 1 e 2, as de Pardaces de Abaixo 1 e 2 (moi próximas aos xacementos apenas perceptibles dado o mal estado de conservación e situárense na beira dun camiño agrícola), a do Queiroal, a medorra de Penas Negras ou a mámoa do Chan de Camouzo. Entre os xacementos da Idade do Ferro os castros de Chan do Castro e o Castro de Fontoade son bos exemplos.
Por último destacan dous xacementos de especial interese para nós pola posible sincronía cos petróglifos. Son os xacementos de Portabrins e o de Volta doCarballo, nas aforas do Mercuto, na parroquia amiense da Ameixenda. Neste último, a 1,5 km do petróglifo de Fonte Matanza, localizouse un depósito de dez machados de tope de bronce xunto con cerámica asociada, hoxe en día conservados no Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón. Trátase de machados de talón, dous aneis e folla lisa. O peso total do depósito é de 10,9 kg. Son machados dunha tipoloxía denominada por Monteagudo como “tipo Coruña” e adscribibles cronoloxicamente ao Bronce Final (1100-700 a.C.).
Depósito de machados de bronce do Xacemento do Carballo. O Mercuto. Ameixenda. Ames
O de Portabríns localízase nas abas do monte Pedroso, foi localizado na última década do século pasado durante os traballos de seguimento e control arqueolóxico para a construción da Rede de Gasificación de Galicia. Sitúase a 1 km dos petróglifos de Casa do Frade 1 e os Gorgulliños. Trátase dun xacemento doméstico, dun conxunto de habitación aberto, non visible en superficie e composto orixinalmente por estruturas non permanentes, elaboradas con materiais perecedoiros do que só se conservan aqueles elementos escavados no xabre e na rocha. Así, os elementos documentados son os habituais neste tipo de xacementos, fosas globulares e pseudoglobulares (7 exemplares), buracos de poste (4) e estruturas liñais (3) que se distribúen dispersas ao longo de 350 metros liñais da gabia aberta para a canalización do gas. Recolléronse un total de 18 pezas líticas e 191 fragmentos cerámicos, presentando tres deles decoración de tradición campaniforme (composición en bandas horizontais).
Os autores do estudo conclúen que se trata dun poboado máis ou menos estable situado ao carón dunha bacía húmida, con chans lixeiros e ben drenados e nunha zona próxima a un lugar de recollida de augas, conformada neste caso polo rego de Figueiras. Un xacemento prototípico da Idade do Bronce.
Materiais do xacemento de Portabríns. Fonte C. Parcero e I. Cobas
A modo de conclusión. O novo conxunto rupestre do Fontecova – Pardaces
Chegou o momento de que fagamos, cando menos, un pequeno balance de resultados. O máis obvio é que sumamos, ao catálogo do concello de Santiago e da comarca, catro novas estacións de arte rupestre prehistórica e unha estación con gravados históricos.
Ademais o valor destes xacementos tamén reside na luz que aportan sobre o baleiro que había en canto aos rexistros da arte rupestre ao norte da cidade de Compostela, pois, ata o de agora non se coñecían manifestacións de arte rupestre na área comprendida entre o petróglifo do Pedroso e o petróglifo da Pedra que Fala, xa na parroquia de San Xoán de Fecha.
Un dos aspectos que comparten os xacementos de Casa do Frade, Os Gorgulliños e Fonte Matanza é o de estar situados nas proximidades de fontes, mananciais ou recollidas de augas. Os penedos gravados de Casa do Frade dominan a bacía do rego de Fontecova. No de Pardaces de Abaixo o microtopónimo inmediato ao sur da peneda é o de Gorgulliños. No de Fonte Matanza recóllese na súa denominación o microtopónimo do manancial de augas situado ao seu carón.
Outra das características que comparten case a totalidade das estacións con petróglifos descubertas é a elección das marxes de afloramentos de grandes dimensións, aqueles bordos orientados ao sur e ao sueste para gravar os motivos. Ao tempo, elixen superficies pouco destacadas, situadas ao carón de grandes afloramentos sobresaíntes no terreo. Esta disposición é similar á doutras estacións da comarca, comezando pola máis próxima, o petróglifo do Pedroso, ou aos tamén próximos petróglifos de Fonte Matanza aos que dedicaremos unha próxima entrada no noso blog.
En resumo, catro novas estacións nas que se conservan motivos do grupo abstracto e motivos do grupo naturalista destacándose as catro representacións de cervos con cornos desenvolvidos.
Os Gorgulliños. Panel 2. Reconstrución fotogramétrica
Ao mesmo tempo, podemos afirmar que son estes cervos do petróglifo dos Gorgulliños os situados máis ao leste cando menos da comarca e posiblemente tamén o estean entre os de toda Galicia. Ademais tamén son os situados máis ao norte entre os da comarca, e tamén de toda Galicia se exceptuamos a excepcional Pedra Xestosa no concello de Laxe que supón un caso único.
Fronteira oriental e norte da arte rupestre figurativa
Tamén destacables son as dimensións do gran cervo do petróglifo dos Gorgulliños, que o sitúan entre os de maiores dimensións da comarca xunto cos da Pena Bicuda de Loureiro na área arqueolóxica do Monte Piquiño no concello de Teo, e algúns exemplares da Pedra da Loba na Devesa da Rula. Outra curiosidade desta estación é que desde ela pódese contemplar o Pico Sacro.
Petróglifo dos Gorgulliños. Cervos
Outro dos aspectos que máis chaman a atención deste cervo é ter sido elaborado cun estilo ultra esquemático non moi habitual, aínda que os cervos da Casa do Frade 1 e un dos 4 exemplares da Peneda Negra tamén foron elaborados no mesmo estilo.
A estación de Casa do Frade 2 constitúe o conxunto máis destacado tanto se temos en conta a calidade dos motivos así como o seu estado de conservación, como se atendemos á plasticidade das súas combinacións de grandes dimensións adaptadas á morfoloxía do afloramento.
A combinación de círculos concéntricos gravada na superficie vertical desta estación tamén espertou en nós gran interese e pon en relación esta estación co petróglifo da Peneda Branca.
Bibliografía
Parcero Oubiña, C. e Cobas Fernández, I.“La arqueología en la gasificacion de Galicia 17: Actuaciones en asentamientos prehistóricos en el entorno de Santiago de Compostela”. 2005. TAPA 35. Traballos de Arqueoloxía e Patrimonio. CSIC.
Monteagudo, L.“Die Beile auf der Iberischen Halbinsel”. 1977. C.H. Beck’sche Werlagsbuchhandlung
“A imaxinación non sabería inventar tantas e tan variadas contradicións como existen naturalmente no corazón de cada un”. François de la Rochefocauld
Recuperadas as nosas forzas, días despois continuamos na procura dos gravados que hai máis de 25 anos visitaran Fernando Alonso en compaña de Luís Monteagudo, descubridor da laxe principal da área arqueolóxica de Fontecova e que nunca chegou a publicar.
Proseguimos as pescudas dende o inmenso penedo granítico que tan só unhas semanas antes denomináramos provisionalmente como Fontecova 2 e que despois de consultar os datos catastrais pasamos a denominar petróglifo da Casa do Frade 1.
Localización xeral dos petróglifos da contorna do Fontecova
Para poder acceder á laxe primeiro tivemos que despexar boa parte do camiño ata chegar á superficie oculta polo bravo toxo que a rodea. O certo é que se Fernando Alonso Romero non nos informara da posición dos motivos nunha das paredes verticais, na marxe dun afloramento da zona, non teriamos prestado tanta atención aos bordos desta peneda.
E é que na primeira observación que fixemos das superficies máis horizontais do afloramento, as escollidas habitualmente polas comunidades da nosa prehistoria recente para gravar, só identificamos a presenza dun par de coviñas ao carón de varias pías. Foi a información facilitada polo ilustre intelectual a que nos levou a insistir e, finalmente, permitiunos dar cos motivos gravados nas paredes da beira sur do afloramento.
Horizonte visible desde Casa do Frade 1
Como chegar
Para achegarnos aos petróglifos da Casa do Frade no Fontecova debemos coller o camiño que parte desde Pardaces de Abaixo en dirección sur, cara o popular pequeno santuario da Virxe de Fátima. Na primeira bifurcación tomaremos o camiño da dereita que percorreremos uns metros ata xirar de novo á dereita para subir pola devasa en forte pendente cara o cume do Fontecova, un cento de metros máis adiante o sendeiro vira noventa graos á esquerda.
Despois de andar outros 50 metros vemos á esquerda un carreiro irregular que aproveita os pequenos claros abertos entre o toxo, adentrámonos e imos ao carón dos pequenos afloramentos ata chegar á primeira estación. Coordenadas UTM 29T 535584 4750535 e unha altitude de 402 m. Datum WGS84.
Muro tradicional no Fontecova
Para chegar á segunda estación empregaremos outro carreiro que parte desde a esquina suroeste da estación 1. Poucos metros despois chegaremos ata un alongado afloramento granítico. Por debaixo deste, a escasos 10 metros, atoparemos a segunda estación.
Tendo en conta o estado de total abandono destes montes, boa parte destes carreiros volverán a pecharse en pouco tempo e dificultará aínda máis o acceso a estas estacións, por isto recomendamos a aqueles interesados en coñecelos que non apracen moito a visita.
Plano catastral coa localización dos petróglifos
Os motivos do petróglifo da Casa do Frade 1
Xa na estación observamos que o extremo sur do afloramento remata formando dúas paredes verticais separadas por unha superficie horizontal pequena e estreita disposta a modo de escano.
Casa do Frade 1. Esquina suroeste onde se localizan os gravados
Nesta superficie intermedia foi na que localizamos a maior parte dos gravados, a pesares de que, en xeral, a maioría dos motivos deste xacemento son dificilmente perceptibles a causa da forte erosión que presentan.
Casa do Frade 1. Vista cenital do afloramento da Estación nº 1
A peneda ten unhas dimensións de 16,70 m. en dirección N-S por 11,80 m. en dirección W-E. En altura destaca ata 8 metros no seu punto máis alto porque está na pendente da aba.
Casa do Frade 1. Reconstrución fotogramétrica
Esta estación componse dos seguintes motivos:
Panel 1
Na superficie horizontal da cima da peneda, no sector nordés, nunha posición central e no interior dunha pía natural hemisférica consérvase unha coviña (A) de posible orixe antrópica.
Casa do Frade 1. Panel 1. Coviña (A) no interior dunha pía de pequenas dimensións
Na mesma superficie horizontal, no seu extremo sur, ao carón dunha pequena pía natural posiblemente “antropizada”, localizamos outra coviña, que comunica coa pía por medio dun pequeno desaugadoiro.
Casa do Frade 1. Panel 1. Coviña ao carón dunha pequena pía
A menos dun metro desta en dirección sur localízase outra pía pequena que comunica a través dunha pequena canle descendente cunha segunda de maiores dimensións e situada a menor altura.
Casa do Frade 1. Panel 1. Reconstitución fotogramétrica. Canles longas descendentes (H)
Esta segunda pía sitúase na marxe do afloramento e dela parte unha longa canle (H) (1,35 m.) que descende sinuosamente polas paredes verticais da beira e percorre a superficie horizontal intermedia, comunicando varias coviñas que se distribúen ao longo do seu percorrido. Unha segunda canle nace á dereita da pía de maiores dimensións e comunica coa primeira canle despois de dividirse en dúas.
Este é un elemento difícil de ver en condicións de luminosidade “normais” a pesares da súa evidente plasticidade e dimensións.
