Author Archives

by

As primeiras letras teenses


No ano 1988 máis de catro mil persoas participaron en Lampai na “I Festa da Cultura de Teo”. O pregoeiro daquela multitudinaria festividade foi o profesor e arqueólogo Fernando Acuña Castroviejo. Na súa intervención resaltou o importante pasado histórico desta parroquia do suroeste teense, fronteira natural coas Terras de Iria. Os acontecementos presentes fixeron que as entidades asociativas e o tecido cultural teense volvan a unirse para celebrar unha “I Festa virtual das letras teenses” na que “homenaxear e valorizar as letras de Teo”. Queremos aproveitar o convite para reivindicar os “primeiros escritos teenses” e outros vestixios culturais desta parroquia de Santa María de Lampai, tal como antes fixera o desaparecido e admirado profesor vedrés afincado en Teo.

Marco de Porto, Lampai

Dende a súa orixe, as terras que actualmente forman o concello de Teo estiveron ligadas á historia da cidade de Compostela e a súa mitra, sendo protagonistas de antigas crónicas e lendas xacobeas. Foron escenarios de batallas contra os viquingos, acubillo para raíñas e relixiosos e encrucillada de antiquísimos camiños que recollen os trobadores composteláns nas súas cantigas (Cancioneiro de Joan Airas).

Porén, a parroquia de Lampai como a revista “Unión de Teo y Vedra” (UTV) sinalaba hai xa case un século

“es la feligresía de Teo de más tradiciones históricas que pueden contribuir al esclarecimiento del pretérito de Galicia”.

Boa mostra da fonda pegada que deixou o Medievo nesta parroquia son algunhas construcións espalladas polo seu territorio: a fermosa igrexa románica e mosteiro agostiño de Santa María de Lampai, construídos en tempos de Xelmírez; a residencia dos arcebispos composteláns no lugar de “Vilar do Bispo” nomeada nas memorias do Cardenal del Hoyo (1609); ou o desaparecido convento de San Paio na aba do Monte Beitureira, no que os Condes de Altamira recadaron os seus impostos ata ben entrado o século XVIII.

Vista aérea da aldea de Mosteiro en Lampai_AMT_F. UAVGalicia

Entre os primeiros escritos teenses destacamos, con “letras maiúsculas”, os caracteres gravados nos marcos da antiga “villae” de Pedrouso – Lampai, que delimitaban os terreos doados en 1156 polo monarca Afonso VII (1105 – 1157) ao seu vasalo Sancho Eanes en agradecemento aos seus servizos. Esta doazón foi confirmada nun documento do 29 de novembro dese mesmo ano incluído no Tombo B (folio 222) que conserva o Arquivo – Biblioteca da Catedral de Santiago de Compostela.

O marco 1 do Couto de Lampai é o máis representativo deste excepcional acoutamento medieval. É o único dos catro coñecidos que está gravado por tres das súas caras. Foi a principios deste século cando varios investigadores deron a coñecer estes marcos no ámbito académico, mais as “excursións” ás beiras do Rego do Tarrío e dos seus muíños da veciñanza de Lampai para visitar esta pedrafita xa se documentan nos anos vinte e trinta do pasado século. Non coñecían o seu verdadeiro significado pero eran fitos importantes na paisaxe da parroquia

“hay vestigios de que por esta feligresía atravesaba una importante vía romana, en la línea divisoria del ayuntamiento de Teo con el de Padrón existe un miliar con inscripciones al parecer, visigóticas, que dan fe de esta vía” (UTV 1935, núm. 300)

A veciñanza de Lampai nunha excursión ao marco de Lampai, 1935. UTV, núm. 300

O ano pasado o goberno municipal de Teo conectou nunha ruta arqueolóxica os principais elementos patrimoniais das parroquias de Calo e Luou. Agora propoñémoslles a creación dunha nova ruta que conserve, recupere e dea coñecer o importante legado medieval que atesouran estas cinco aldeas de Lampai.

Alédanos poder participar neste programa que recoñece a obra dos escritores teenses e lembrar estes primeiros textos teenses do marco de Lampai, herdanza dun monarca galego (Compostela, 1111) e posterior “imperator totius Hispaniae” (León, 1154).

by

Localizada unha nova mámoa no concello de Teo, a mámoa da Cruz de Angueira


Nestes estraños días que estamos a vivir un dos nosos socios localizou nun dos seus desprazamentos laborais habituais unha mámoa situada no sitio nomeado da Cruz de Angueira, na parroquia de Lucí (concello de Teo), unha vez que os seus propietarios fixeron tarefas de limpeza e roza deste terreo de monte de 24.288 m2

Mámoa da Cruz de Angueira. Plano de situación

Datos de localización da mámoa e descrición somera

Coordenadas UTM:  29 T 535979 4738821 (Datum: WGS 84)

Parcela: R.C. 15083A515017600000KH – Polígono 515 P.1760

Altitude: 169 m.s.n.m.

Descrición

Logo da limpeza deste terreo chairo de monte situado á beira da estrada CP-0205 (Ramallosa – Luou) a visualización da mámoa é sinxela. O túmulo, na zona central e leste da parcela, ten uns 26 m de diámetro, cunha elevación dun metro e medio e con cono de profanación moi colmatado. Non observamos restos de coira visibles nin estruturas pétreas.

Situación mámoa da Cruz de Angueira sobre planos catastrais e datos PBA

Logo de revisar o inventario patrimonial do pxom teense e a planimetría do PBA (Plan Básico Autónomico) comprobamos que este elemento patrimonial non figura catalogado e, aínda que moi próximo, figura tamén fóra da área de protección e amortecemento doutros elementos patrimoniais situados na contorna, concretamente dos xacementos do Monte do Pego 1 e 2 ó leste e do xacemento da mámoa da Lagoa e mámoa do Agro do Muiño ó oeste. A mámoa localizada estaría situada xusto no centro desta área arqueolóxica, mais non consta nas fichas nin nos planos consultados.

É significativa a súa proximidade co xacemento do Monte Pego 1 que foi localizado durante os traballos de sondaxes previos ó inventario patrimonial teense (2006).  Os técnicos da empresa Adobriga localizaron nesta área ata 85 fragmentos de cerámica de clara adscrición prehistórica, probablemente da Idade do Bronce. Este xacemento localizado como consecuencia da apertura dunha pista de concentración parcelaria esténdese a ambas marxes da sinalada pista durante más de 150 metros do punto establecido na actual planimetría do inventario patrimonial do PXOM e PBA (Plan Básico Autonómico). Neste sentido, cremos que podería haber unha relación entre ambos xacementos.

Achegamos este informe urxente á Dirección Xeral de Patrimonio e ó concello de Teo para que procedan a súa pronta valoración para a súa inclusión no inventario patrimonial, o mesmo tempo que ordenen a paralización preventiva das obras de repoboación forestal iniciadas esta semana en canto non se estremen as medidas de cautela necesarias e se garanta o seguimento dos citados traballos por parte dun técnico cualificado.

by

O marco da Potra, novo ben patrimonial do inventario de Bens Culturais de Galicia


Alédanos comunicarvos que esta semana a Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura estimou a nosa solicitude para incluír o Marco da Potra (Teo – Vedra) no Inventario de Bens Culturais de Galicia.

Como sinala o técnico de Patrimonio, Juan Naveiro Seoane, este elemento ten un “notable interese” no só como ben arqueolóxico, un posible miliario romano anepígrafo asociado a unha vía de comunicación romana, senón tamén como elemento vinculado ao patrimonio inmaterial e folclore do concello de Teo.

Entendemos que a catalogación destes bens é esencial para súa preservación pero, en moitas ocasións, estas incoacións de novos bens patrimoniais non son atendidas polas administracións competentes, polo que é esta nova supón un importante incentivo e respaldo ao noso labor. Agardamos poder anunciarvos canto antes a inclusión de novos bens dos que temos solicitado a súa valoración.

De igual xeito, achegamos este informe de Patrimonio ao concello de Teo para que procedan a súa inclusión no inventario patrimonial do seu PXOM conforme aos preceptos legais.

Agradecemos a inestimable colaboración do mestre e investigador teense, Guillermo González Raviña, e a veciñanza da parroquia de Bamonde polos datos achegados sobre este singular ben cultural.

by

Arte rupestre do concello de Negreira. A localización do petróglifo da Pedra Capela


Non é o de Negreira un concello no que se coñezan moitas mostras de arte rupestre prehistórica. Así, no catálogo do Plan Básico Autonómico só atopamos unha referencia na parroquia de Santa María de Portor, no seu límite norte co concello da Baña, o denominado petróglifo de Lagarteiras.

Camiño tradicional de Auga Levada

E ata alí nos achegamos co ánimo de incrementar o noso limitado coñecemento da arte rupestre dos concellos limítrofes coa comarca de Santiago.

Plano de situación dos xacementos arqueolóxicos

Para chegar ata o xacemento podemos empregar o camiño que parte desde Fontemirón en dirección oeste internándose no monte. Pouco antes de chegar ata a mámoa do Agro do Monte desviarémonos á esquerda polo fermoso e ben conservado camiño tradicional de Auga Levada, onde poderemos pararnos un momento a contemplar as profundas rodeiras que o paso dos carros deixaron nas pedras.

Camiño tradicional de Auga Levada. Rodeiras

O petróglifo de Lagarteiras (GA15056083)

Localízase ao oeste da aldea de Fontemirón, parroquia de Santa María de Portor, próxima aos límites coas parroquias de Sanamede do Monte e a de San Pedro de Fiopáns, no veciño concello da Baña (o límite está a uns 200 metros). Sitúase nunha zona chan, no medio dunha mesta plantación de eucalipto. Coordenadas UTM: 29 T X 523.959 Y 4.752.171, altitude: 340 m.s.n.m. (Datum WGS84).

Petróglifo de Lagarteiras. Panel 1

É un afloramento granítico apenas destacado sobre o terreo e no que poucas e pequenas superficies pétreas son actualmente visibles. A presenza de grande cantidade de pequenos cascallos lle da ao lugar a aparencia de pedreira, resultado de antigos traballos de cantaría. A maioría dos gravados concéntranse en dúas superficies algo máis grandes, mais tamén se conservan coviñas illadas nas outras superficies.

O panel que podemos considerar principal (panel 1) (polas dimensións e motivos conservados) sitúase na zona leste do afloramento. Ten unha superficie horizontal bastante regular na que se conservan coviñas de distintas dimensións distribuídas sen orde aparente e, polo menos, unha combinación de círculos concéntricos cunha pequena coviña central. A desgastada combinación semella estar composta por dous círculos concéntricos, mais o mal estado de conservación que presenta impide afirmalo con seguridade.

Petróglifo de Lagarteiras. Panel 1. Detalle da combinación circular

A segunda superficie (panel 2) na que se conservan maior número de motivos ten forma alongada e destaca uns 20 cm sobre o terreo. Distribuídas sobre toda a súa superficie consérvanse coviñas de distintas formas e dimensións.

Como noutras ocasións esta descrición debe entenderse como provisional debido a imposibilidade de visualizar todas as superficies do afloramento susceptibles de conservar gravados.

Petróglifo de Lagarteiras. Panel 2

A área arqueolóxica na que se localiza o xacemento e moi rica en enterramentos megalíticos. A menos de 100 metros ao norte localízase a moi ben conservada  mámoa do Agro do Monte (GA15056062) (a pesares de ter unha boa cantidade de eucaliptos medrando enriba dela), así como a mámoa do Agro do Pouleiro (GA15056081). Un pouco máis afastada, na mesma dirección, a mámoa de Picotos (GA15056059). 750 metros ao oeste sitúase a mámoa de Purrubelo (GA15007025), e a uns 40 metros desta a mámoa de Chamiseiras (GA15007026). A 900 metros ao norte localízase a Pena do Alde (RE15007003), unha interesante estación con gravados rupestres no veciño concello da Baña.

Petróglifo de Lagarteiras. Panel 2. Detalle

O petróglifo da Pedra Capela

Localizamos esta nova estación a escasos 100 metros do catalogado petróglifo de Lagarteiras cando o visitábamos. Para chegar ata el temos que refacer o camiño ata a mámoa do Agro do Monte. Desde alí seguiremos o camiño uns 100 metros en dirección oeste. Unha vez vexamos un pequeno muro á nosa dereita seguirémolo uns 15 metros en dirección norte ata dar coa pedra. Coordenadas UTM: 29 T X 523717 Y 4752327, altitude: 350 m.s.n.m.

Petróglifo da Pedra Capela. Vista xeral

Trátase dun pequeno afloramento granítico, de gran fino, apenas destacado sobre o terreo e situado nunha pequena pendente que descende cara ao sur. Nunha esquina do afloramento (de 166 cm de longo por 120 cm de ancho), a tan só uns 2 metros ao sur dun muro que o cruza, consérvanse un total de 15 coviñas de diferentes formas e dimensións. A forma triangular desta parte da rocha semella que é produto da extracción parcial do afloramento por parte dos canteiros.

A pesares da simplicidade dos motivos representados destaca unha canle que divide en dúas a  superficie gravada. Esta canle mide 28 cm de longo por 4 cm de ancho. O diámetro medio das coviñas é de 2,5 cm e 2 cm de profundidade. Varias coviñas teñen formas alongadas chegando algunha delas a medir ata 13 cm de lonxitude.

Petróglifo da Pedra Capela

O petróglifo de Camporrubín 

Soubemos da súa existencia a través do portal patrimoniogalego.net e do seu catalogador Elixio Vieites. Localízase na parroquia de Santa Baia de Lueiro, no lugar de Forniños, ao pé da estrada de acceso á capela de San Xoán de Carballoso, na súa beira esquerda, a uns 300 metros do templo. Coordenadas UTM: 29 T X 512697 Y 4745079.

Nun penedo granítico que semella fragmentado por labores de cantaría consérvanse un total de 5 coviñas de 5 cm de diámetro aproximado e varios centímetros de profundidade.  Indica Elixio que posiblemente a pedra fose movida de lugar cando se deseñou a actual pista.

Procedemos como de costume a notificar a nova localización á Dirección Xeral de Patrimonio, así como a localización desta estación de Camporrubín e a pedirlles que realicen as accións necesarias para valoralas, catalogalas e conservalas.

A igrexa de Santa María de Portor

Non podemos rematar esta entrada sen recomendar encarecidamente aproveitar a visita a estos petróglifos para achegarse ata a fermosa igrexa románica de Santa María de Portor, unha das mellor conservadas no seu estilo no concello de Negreira.

Santa María de Portor. Debuxo de Pedro Nolasco Gaite

É unha construcción levantada no século XII que formaba parte dun priorado bieito. Destaca pola súa delicada decoración a cornixa con arquiños apoiados en canzorros xeométricos e figurados.

Santa María de Portor. Canzorros e arquiños

by

Novos taboleiros de xogo composteláns


Xa pasaron 2 anos dende que publicamos a nosa primeira aproximación ao interesante conxunto de taboleiros de xogo de época barroca que se conservan nas rúas e prazas de Compostela.

Durante este tempo organizamos un bo feixe de visitas dirixidas a todos aqueles interesados, que foron moitos, e os difundimos a través dos numerosos medios de comunicación que co seu bo quefacer incrementaron o interese neles. Moitos foron os que se achegaron a eles, en ocasións aportando pequenos datos e algunhas novas localizacións.

Fotogrametría de 3 dos taboleiros da Facultade de Historia

A continuación queremos facer unha pequena descrición destes novos taboleiros de xogo. E é que xunto ao bo recibimento ao noso primeiro artigo, este tamén contou coa habitual apatía das administracións con competencias na xestión do noso patrimonio, e así nestes dous anos non coñecemos de ningunha iniciativa promovida por estas administracións (Concello de Santiago e Xunta de Galicia) encamiñada a conservación ou divulgación destes elementos.

E é polo que apelamos a nosa sociedade como custodio dos vestixios da vida dos nosos devanceiros, que sexa quen de valorar na súa debida medida a singularidade destes taboleiros de xogo composteláns.

Os taboleiros na fachada oriental da Facultade de Historia

Na nosa primeira entrega contabilizáramos 4 taboleiros na fachada occidental á esquerda da porta principal de acceso ao edificio da actual Facultade de Historia. Pouco antes de que o publicásemos Fernando Alonso Romero xa nos advertira da existencia destes taboleiros existentes na fachada oposta, máis un erro noso na interpretación da información recibida levounos a confundilos cos da fachada principal.

Fotogrametría de 2 dos taboleiros da Facultade de Historia

Na soleira ou bancal corrido que recorre toda a fachada que mira cara o leste localízanse outros 7 exemplares. Sobre esta bancada instalouse unha canalización de aluminio, para a condución eléctrica, que está fixada        directamente na pedra e impide visualizar ben os taboleiros. Por iso é que para rexistralos recorremos á fotogrametría fronte á fotografía con luz artificial menos eficiente nesta ocasión.

Fotogrametría dun dos taboleiros da Facultade de Historia

Tódolos taboleiros presentan as tres aliñacións de tres coviñas conformando un cadrado habituais nos taboleiros composteláns, con algúns engadidos ao deseño básico, como sucos rectos de unión entre dúas coviñas. É posible que haxa máis taboleiros nesta bancada, algunhas zonas están moi cubertas pola sucidade e parte da fachada non é accesible pois unha reixa metálica impide o acceso.

Fotogrametría dun dos taboleiros da Facultade de Historia

O taboleiro da rúa de Vite de Abaixo, 34

Agradecemos a Miguel Ángel Trigo Amado a referencia deste fermoso taboleiro. Localízase nun pequeno espazo axardinado en fronte da casa núm. 34 da rúa de Vite de Abaixo. É, sen dúbida, o taboleiro de todo o conxunto compostelán que se localiza nun entorno máis rural. Tamén pode que sexa un dos poucos taboleiros que se poden ver desde a aplicación Google Street.

Localización do taboleiro de Vite de Abaixo, 34. Fonte Google Street

Consérvase na superficie dunha laxa de lousa situada no camiño de acceso á vivenda co habitual deseño de nove coviñas. É a lousa o elemento pétreo presente case de xeito uniforme nas construcións da contorna.

O taboleiro da rúa do Espíritu Santo, 30

O último en ser localizado, nesta ocasión por nós. Sitúase na soleira da ventá da casa número 30. Consérvanse parcialmente só 6 das nove coviñas habituais.

A excesiva substitución de pedra no pavimento desta rúa é un bo exemplo do que xa apuntabamos no artigo anterior, e que estamos convencidos foi o principal factor en contra para que máis taboleiros tivesen chegado ata os nosos días.

Taboleiro da rúa Espíritu Santo, 30

Queremos rematar agradecendo a Miguel e a Fernando a valiosa información que nos proporcionaron. Estamos convencidos de que quedan aínda moitos taboleiros por descubrir na cidade de Compostela. E, por iso, pedímosvos que prestedes atención nos vosos paseos, cando todo isto pase, e compartades con nós as vosas descubertas, seguros de que entre todos podemos ir completando o conxunto.

Consello das pedras, paciencia e resiliencia!!!

by

O Marco da Eira de Mouros no concello ourensán de Cenlle en PERIGO


Non é a comarca do Ribeiro especialmente rica en arte rupestre prehistórica, pero algúns gravados si que son coñecidos desde hai certo tempo.

O primeiro xacemento deste tipo coñecido foi o gravado de Vide cuxo debuxo remite á Real Academia de la Historia o seu correspondente Ramón Barros Sibelo nun comunicado de 11 de maio de 1868.

O autor sitúao no concello de Castrelo de Miño, mais, actualmente ignórase a súa localización exacta e, incluso, se ten chegado ata os nosos días. Se atendemos a este debuxo deducimos que, probablemente, se tratase dun gravado realizado en época histórica, dada a presenza de algúns motivos identificables como alfabetiformes entre os representados.

Ademais desta referencia, na actualidade, na comarca do Ribeiro coñécense xacementos con arte rupestre nos concellos de Melón, O Souto, Cortegada, Monte Picoñas e Coto da Ferradura, Castrelo de Miño, O Reigoso, Prado de Miño e Veiga de Arriba, e Avión, Castro de San Vicenzo, Laxa da Nosa Señora, Porto da Arca e Torre de Mourelle. Os elementos representados neles son, na súa maioría, coviñas.

Entre estes xacementos destacamos os petróglifos do conxunto do Monte Picoñas (GA32027002), na parroquia de Valongo (Cortegada). Foron descubertos no ano 2007 e son un grupo de varias rochas graníticas gravadas con motivos xeométricos, combinacións circulares e coviñas que, en xeral, presentan un bo estado de conservación, o que facilita unha boa visualización a distintas horas do día.

Monte Picoñas, Cortegada

Esperamos que se materialicen axiña as recentes novas de prensa, que falan da intención do concello de acometer a súa sinalización e agardamos que esta iniciativa sirva para facelos visibles e accesibles a todos aqueles interesados en coñecer estes paneis, sen dubida, ben merecentes de seren contemplados.

Arte rupestre no Concello de Cenlle

No concello de Cenlle, ata non hai moito tempo, non se coñecían xacementos de arte rupestre e/ou da Idade do Bronce, pero pouco a pouco foron localizándose algúns exemplos que presentamos a continuación.

Existen referencias do achado de varios machados de talón bifaciais con aneis datados a finais da Idade do Bronce. Foron atopados a principios do século pasado nunha carballeira da parroquia de Vilar de Rei e dos que, na actualidade, só se conserva un único exemplar custodiado no Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. A data de ingreso nos fondos museográficos é de 1913.

Machado de Vilar de Rei, conservado no Museo Arqueolóxico de Ourense (Fotografía: Ana María Veiga Romero)

Outro importante xacemento deste concello, e un dos máis importantes de todo o noroeste na súa tipoloxía, é o do castro do Castelo de Laias (GA32025008). Está situado na beira dereita do río Miño e, a finais do século pasado, a construción da autovía, lamentablemente, destruíuno case na súa totalidade. Trátase dun poboado no que se constata un amplo período de ocupación, que abrangue desde o Bronce Final ata a época romana, na que funcionou como un importante centro mineiro.

Machado de cubo atopado no Castelo de Laias. (Fotografía. Yolanda  Álvarez González)

Para os seus investigadores, a ocupación máis antiga, segundo as datacións de carbono 14, correspondería aos séculos X-VIII a.n.e., polo que ilustraría o remate do Bronce Final e o inicio da Idade do Ferro, a época de formación dos primeiros castros.

Castelo de Laias. Escavacións do ano 1997

Deste primeiro período de ocupación atopouse abondoso material, entre o que destaca un machado de cubo cun anel, unha pequena punta de lanza, unhas pinzas e unha fíbula de cóbado, todos eles elaborados en bronce, ademais dun coitelo de ferro de dorso curvo.

Castelo de Laias. Posible templo. Fotografías: Manuel Chamoso Lamas. Noticiario Arqueológico Hispánico 1954-55

Ao redor destes  lugares de ocupación inicial, documentáronse ata 8 pedras con conxuntos de coviñas gravadas nas súas superficies, todas elas situadas fóra do recinto amurallado. Con respecto á  súa datación Álvarez González estima que poden ser coetáneas á primeira ocupación, indicando que:

Algúns dos paneis con coviñas localizados nas escavacións de 1997 no Castelo de Laias. Fotografías: Yolanda Álvarez González

“En algunos castros de Portugal se piensa que los grabados eran contemporáneos de los primeros poblados en alto, como por ejemplo, los de S. Juliao, también formados por cazoletas y situados al exterior de la puerta de la zona amurallada. Incluso se propone la existencia de un poblamiento jerarquizado en el Bronce Final, en el que los yacimientos en altura funcionarían como sitios de poder a los que estarían asociados los petroglifos” (Álvarez González, . “El poblamiento castreño en la cuenca media del Miño: una visión diacrónica y territorial en la cuenca del Barbantiño”. 2019. pp. 187).

Tamén en Laias, preto do actual balneario, apareceron a finais do século pasado silos, de posible orixe prehistórica, e abondoso material lítico asociado, segundo a información do arqueólogo José Manuel González Carballo.

Felisindo González Iglesias fai outra referencia a incluír nesta relación, son as posibles coviñas na pedra sobre a que se ergue o Cruceiro do Monte do Chao, na parroquia de Vilar de Rei, pero que nós consideramos que son formacións de orixe natural.

Recóllese na Internet a existencia de coviñas e outros gravados nunha pedra situada no lugar da Saínza, no límite entre os concellos de Cenlle e San Amaro.

Un último xacemento a ter en conta, é o do Coto do Castro de Esposende (GA32025001) e a súa cadeira da Raíña Moura, estudada e publicada por Florentino López Cuevillas nos anos 50 do pasado século.

Segundo o catálogo do PXOM do concello é un xacemento fortificado da Idade do Ferro situado nun outeiro

“… nas proximidades do Avia, con organización espacial aterrazada e muros de defensa. Castro en espigón con acceso polo foso. Consta de coroa e recinto inferior. Muros e terrapléns de defensa. Acceso pola vertente norte, as outras vertentes defendidas naturalmente por escarpes rochosos. Domina unha ampla chaira de espacio cultivable. Sofriu expolios constantes de pedra para os muros de peche das fincas próximas pero non hai graves alteracións polo complicado do acceso e por ser terras non aptas para aproveitamento agrícola. Nas proximidades hai foxos de vellas carboeiras (abundancia de uces)”

Nos afloramentos do alto do coto hai unha gran pía rectangular e outras tres pías ovais máis pequenas, con desaugues. Cuevillas considerouno un lugar empregado para a celebración de rituais e/ou sacrificios. Accédese ao lugar a través dunha escaleira de 60 chanzos tallados parcialmente na rocha.

O marco da Eira de Mouros

Do Marco da Eira de Mouros soubemos a través do mestre Clodio González Pérez, que o cita por primeira vez na súa obra “Cenlle, Historia e Patrimonio”.

Marco da Eira de Mouros

Nel Clodio recolle que na doazón da parroquia de Santo André de Camporredondo ao mosteiro compostelán de San Paio Antealtares dos reis de Galicia Sancho Ordóñez e Dona Goto, no primeiro terzo do século X, di que:

… na estrema coa de San Paio de Ventosela que chegaba – inde ad illa mamula ubi iacet petra scripta, et linde in directo ad montem de Rege et inde área de Maurus…. – a mámoa onde está a pedra escrita, e dereito ao Monte do Rei (coto de San Cibrao, antigamente denominado Monterrei) e Eira de Mouros.

Marco da Eira de Mouros. Fotogrametría

Esta “pedra escrita”, sinala Clodio, que debe ser a que aínda se conserva na actualidade, que “ata poido ser un menhir ou pedrafita”. Trátase dunha pedra de xisto, de tamaño medio e forma de cubo irregular, que lle da a aparencia dunha pedra fincada, pero para poder comprobar este extremo sería preciso realizar unha escavación arqueolóxica.

Cruceiro do Alto de Santa Bárbara, Ribadavia

Localízase no lugar da Eira dos Mouros, moi próxima á divisoria entre os concellos de Cenlle e Ribadavia (a escasos 40 metros ao oeste do límite actual), á beira da estrada que comunica Santa María de Cenlle con Valdepereira, na aba sur do Alto de Santa Bárbara, nun terreo en pendente ateigado de mimosas. Coordenadas xeográficas 42.325620, -8.096133. Datum WGS84.

Os elementos patrimoniais máis próximos recollidos no Plan Básico Autonómico son ao norte o cruceiro de Santa Bárbara, no alto (onde, ata non hai moito tempo, se celebraba unha concorrida romaría); a Eira dos Mouros (GA32069014), adxacente polo sur e, finalmente, o Túmulo da Eira dos Mouros (GA32025REF1) a uns 400 metros ao norte.

Marco da Eira de Mouros. Coviñas

As dimensións do marco son 1,60 metros de alto por 1,05 metros de ancho. Na superficie máis regular, a que mira cara o suroeste é onde se localizan todos os gravados. Son un total de ata 9 coviñas e 2 espirais. As coviñas son de dimensións (desde 7 cm de diámetro ata 2,5) e profundidades diferentes e distribúense nas zonas centrais e inferiores da superficie, ao lado contrario, a esquerda das espirais. Dúas das coviñas son máis profundas e de maior tamaño. As dúas espirais son dextroxiras. A de menores dimensións (de 12 cm de diámetro) ten dúas voltas fronte as tres voltas da máis grande, de 18,5 cm de diámetro.

Marco da Eira de Mouros. Detalle

De moitas das coviñas parten sucos irregulares descendentes que son difíciles de apreciar pois se confunden parcialmente coas formas naturais da pedra. É posible que parte destes sucos continúen pola parte inferior soterrada da rocha. Un último motivo é una posible combinación de dous círculos concéntricos situada á esquerda da espiral inferior e que só é visible en parte na fotogrametría e na fotografía con luz artificial. Esta semella comunicarse coa espiral máis próxima.

Marco da Eira de Mouros. Contorna

Son varios os motivos polos que debemos considerar esta pedrafita excepcional:

En primeiro lugar, sitúase nunha comarca con poucos exemplos de arte rupestre e escasa variedade nos motivos representados.

Polo tipo de pedra elixida para gravar o xisto, fronte ao maioritario granito. A causa desta elección pode estar nas características da maior parte dos granitos do concello de Cenlle, que non os fan moi atractivos para gravar. Son granitos de grans grosos e grandes cristais de seixo sometidos a procesos de meteorizacións evidentes, o que fai que teñan superficies moi febles que facilmente se desgastan.

Marco da Eira de Mouros. Fotografía: Megaliticia. 2017

Pola forma da pedra, unha pedra fita, menhir, que sobresae no terreo como se fose  escollida e gravada para ser vista a certa distancia. Outra posibilidade que formulamos é que se trate dun ortostato que formase parte da cámara dolménica dalgún enterramento megalítico desaparecido na actualidade, e reaproveitado como marco en épocas posteriores. Non debemos esquecer que o documento de doazón medieval a cita como a mámoa na que se localiza a pedra escrita. De confirmarse abriría una vía de investigación de moitísimo interese.

Pola localización dos gravados, nunha das caras verticais da rocha fronte as horizontais ou inclinadas, as máis habituais.  Un exemplo semellante témolo preto, no petróglifo do Coto ou da Bouza (GA32054061) na parroquia de Santa Cruz do Arrabaldo, no concello de Ourense, pero nesta ocasión sobre granito, tamén con gravados na súa superficie máis vertical, aínda que, nesta ocasión, non sabemos se esta sería a posición orixinal, xa que a pedra non se atopa no lugar orixinario senón que foi desprazada e acomodada na localización actual.

Petróglifo do Coto. Santa Cruz de Arrabaldo. Ourense

E por último tamén polos motivos escollidos para gravar, as espirais, que son uns motivos presentes no corpus da nosa arte prehistórica, pero minoritarios en relación aos numerosos círculos concéntricos.

Por todas estas razóns consideramos que esta pedra debe ser estudada en profundidade, divulgada e ser obxecto de todas aquelas medidas que garantan a súa boa conservación e accesibilidade. Sabemos do interese do alcalde de Cenlle Gabriel Alén en acondicionar o entorno inmediato da pedra e sinalizala. Esperamos que estas medidas se fagan efectivas nun prazo breve de tempo.

Marco da Eira de Mouros

  • O marco en perigo. O seu  avanzado deterioro

  • Durante as visitas que realizamos ao marco detectamos a existencia dunha fenda nunha esquina da pedra. Esta atravesa a espiral inferior, a de maiores dimensións, e pon en grave perigo a súa conservación. Cremos que é unha delaminación produto da erosión natural e debida ás características propias deste tipo de pedra. Urxe a rápida intervención de especialistas en conservación que estabilicen a fenda e impidan dese xeito a  inminente perda de boa parte do motivo.

    Marco da Eira de Mouros. Detalle da espiral de maiores dimensións e o seu deterioro

  • É, polo que remitimos con celeridade esta información á Dirección Xeral de Patrimonio solicitándolle a súa valoración e catalogación, así como a súa inclusión no Plan Básico Autonómico como primeiro paso necesario para garantir a súa conservación en óptimas condicións, así como para solicitarlles unha pronta intervención eficaz que impida a perda irreparable de parte dos gravados.

    Marco da Eira de Mouros. Detalle da espiral de maiores dimensións e o seu deterioro

    Bibliografía

     

     

by

O camiño tradicional de Santa Clara en Cornide parcialmente arrasado


Ó longo das dúas últimas décadas os camiños tradicionais teenses, e os de boa parte do noso país, foron desaparecendo lentamente por diferentes motivos. Primeiro a concentración de montes que trouxo consigo a substitución dos vellos sendeiros e corredoiras lousadas por pistas. Despois chegou a febre dos anos noventa e da primeira década do século XX por pavimentar canto camiño había, cando en moitas ocasións non era preciso. Arestora a megaindustria forestal comercial vai devagar arrasando con todos os bens que se atopan ó seu paso, e entre eles os camiños tradicionais.

Camiño do Alto de Santa Clara en 2018

Un destes camiños é o chamado “Camiño de Santa Clara” que atravesaba o monte do mesmo nome para enlazar as aldeas de Cornide – Mouromorto coa Casalonga na parroquia de Calo (Teo). Un vieiro documentado xa nos anos corenta como reflicten os planos do IGN e as fotografías do voo americano do 1956.

Situación do restos do camiño de Santa Clara sobre un plano catastral que inclúe a referencia ós bens patrimoniais, áreas de amortecemento do PBA (Plan Básico Autonómico) e cuadrante de concesión mineira

Lamentablemente a deforestación da contorna da canteira no último mes está a levar por diante non só piñeiros e eucaliptos, senón tamén os muros deste vello camiño de carro empregado para trasladar a pedra extraída das primeiras pedreiras deste monte que datan dos anos vinte. Construcións tradicionais integradas no medio natural que empregan materiais exclusivamente da contorna. Valados que foron levantados seguindo a técnica da pedra seca, recente patrimonio inmaterial da humanidade, que testemuñan a pericia dos antigos arguinas teenses.

Camiño tradicional e devasa da maquinaria forestal

Por desgraza, é só un máis dos camiños que vertebraron o territorio galego que están a piques de desaparecer polo abandono e transformación do rural.

1956 – Alto de Santa Clara, camiño

A pesar de localizarse ó carón dun dos sitios arqueolóxicos máis importantes do concello, a área da Costa – Agro Vello – Cabanelas – Cruceiro Vello, con varias mámoas e petróglifos catalogados e non catalogados, ata o de agora non se ten feito ningún tipo de seguimento destas cortas polo que é probable que non só fora danado o vello sendeiro senón tamén  calquera outro elemento localizado na zona.

1940 – Plano do IGN da zona

As nosas institucións públicas competentes na protección do noso patrimonio consideran que estes elementos carecen da suficiente “entidade” para a súa catalogación, e os novos elementos patrimoniais e correspondentes áreas de amortecemento non figuran no inventario patrimonial do pxom teense, outorgando vía libre ós madeireiros.

Restos do trazado do camiño tradicional que transcorre polo monte de Santa Clara

Consideramos que é preciso parar toda actividade na contorna da vella canteira de Casalonga ata cumprir co establecido na propia Lei de Patrimonio Cultural de Galicia que establece a necesaria autorización previa da Dirección Xeral de Patrimonio ante o “posible risco de destrución de zonas ameazadas por actividades de carácter extractivo a ceo aberto con depósitos de cascallos ou instalacións de xestión e tratamentos de residuos”, que precisamente son os posibles usos futuros da antiga canteira, se as cousas non mudan.

Camiño de Santa Clara. Valados

Tanto pola densidade de bens culturais catalogados na contorna coma pola máis que probable aparición de novos elementos patrimoniais na zona é imprescindible afrontar un verdadeiro estudo de impacto arqueolóxico desta área antes de continuar con calquera actividade. De igual xeito é imprescindible a actualización dos inventarios patrimoniais para, no futuro, evitar casos semellantes.

Danos nos muros do camiño

Xa pouco fica do vello sendeiro de Santa Clara pero, se cadra, dando conta destes estragos poidamos evitar novos danos ó noso patrimonio.

Camiño tradicional de Santa Clara

by

A estación do Monte San Lois e o “banco panorámico”. Primeiro petróglifo localizado no concello de Noia


Dedicado ás mulleres da Barquiña, núcleo orixinario de Noia, visible desde este lugar

Diferentes formas de descubrir o Monte San Lois

Nunha visita ao Monte San Lois, emblemático monte na ría de Noia, na procura de conexións visuais entre este monte e o Monte Louro, atopamos uns gravados prehistóricos ata o de agora non catalogados.

Como xa comprobaramos noutras ocasións, a visión do Monte Louro é unha constante desde os grandes complexos de gravados prehistóricos desta ladeira do Barbanza (A Rastra, Pedra da Gurita, Pena Bicuda, etc), e neste lugar, cunha vista tan espectacular da ría de Noia, a visión do Monte Louro tampouco podía faltar.

No monte San Lois xa existían, a principios deste século, referencias da existencia dun petróglifo, que consistía nunha suposta espiral, e que un afeccionado ao sendeirismo, Tucho Villares, retratou nunha fotografía. Non obstante, non se volveu ver máis, xa que, ao parecer, un día foi destruído polas máquinas que traballaban ampliando as marxes da estrada.

O gravado, segundo indicacións dos técnicos municipais que examinaron as fotografías, podería ser de feitura moderna.  Porén, o grupo municipal do BNG de Noia reclamou no seu día que se tomasen medidas para lograr a súa recuperación e a súa inclusión no inventario patrimonial do PXOM noiés. Segundo a prensa, o caso rematou no xulgado sen que coñezamos o sentido da resolución xudicial.

Imaxe do suposto petróglifo atopado e desaparecido no ano 2010 no Monte San Lois. Fonte: Xabier Moure

No mes de marzo do ano pasado (2019), chegou a Noia unha desas “febres colectivas” que capturan as almas dos responsables, paradoxalmente, do medio ambiente dos nosos concellos, a moda de instalar bancos en lugares “con vistas panorámicas”, para “sinalar” o sitio exacto onde a xente poida facerse fotos para subir ás redes sociais, ou aqueloutra de colocar o “o banco máis bonito do mundo” etc, e anunciariono na prensa, cun orgullo que, a pesar de estarmos inmersos na voráxine das redes sociais do século XXI, é un sentimento tan anticuado, que nos fai lembrar aos vellos tempos do NODO.

Monte San Lois 1. Detalle

A instalación do banco con vistas é visible desde unha das curvas de acceso ao cumio do monte. O Concello decidiu limpar a zona e literalmente “cravar” un destes bancos nunha rocha no chan. Lamentablemente situaron o banco xunto enriba dunha pía natural nun afloramento que conserva uns gravados que descubrimos, ironicamente, mentres contemplabamos o Monte Louro.

O banco panorámico sobre o petróglifo

A visión desde este lugar do Monte Louro, marcando o extremo final da ría, fai que o monte pareza xurdir do mar entre a néboa da ría. O impresionante Monte Tremuzo, xusto enfronte de nós, do outro lado da ría, parece que faga de vixía xemelgo da entrada á enseada de Noia, xunto co Monte San Lois.

O monte Tremuzo e Serantes desde o petróglifo no outro lado da ría

O petróglifo do Monte San Lois 1

Os gravados están moi erosionados polo que só son visibles durante o día coa luz rasante do solpor. As Coordenadas xeográficas son: N 42 46.726, W 8 54.823  (datum WGS84)

Monte San Lois 1. Fotogrametría

O afloramento onde se atopa o petróglifo é unha rocha granitoide de, aproximadamente, dous metros de longo por un de ancho, de gran groso, o que dificulta tanto o gravado como a súa conservación, así como a visión actual do petróglifo. A rocha sitúase a ras de chan e posiblemente non sexa o único complexo rupestre nesta ladeira do monte San Lois. Unha limpeza da vexetación da contorna e unha prospección da zona podería axudar no estudo do patrimonio arqueolóxico nas proximidades deste impoñente monte.

Monte San Lois 1. Calco dixital a partir da fotogrametría

Este novo petróglifo convértese no primeiro petróglifo coñecido do Concello de Noia, xa que, ata o de agora, a mostra de arte rupestre prehistórica coñecida situada máis preto da vila de Noia era o petróglifo da Picota, nas inmediacións da poboación de Portosín, xa no termo municipal de Porto do Son.

A Picota

A parte máis visible do petróglifo do Monte San Lois 1 consiste nunha combinación duns 50 cm de diámetro composta por 5 círculos concéntricos, coviña central e dous sucos radiais que saen do circulo interior en direccións NW e S.

Monte San Lois 1. Vista xeral

Un estudo posterior coa axuda da fotogrametría revelou a presenza de dúas combinacións (non visibles a simple vista) case pegadas á combinación de maior tamaño, e outras dúas combinacións máis formadas por coviña e círculo simple  máis afastadas. Completan a composición varias coviñas que aparecen espalladas polo panel, incluíndo una vistosa agrupación en forma de roseta situada a pouca distancia do motivo principal.

Nunha segunda rocha situada uns dous metros cara ao NW consérvanse máis coviñas distribuídas pola superficie sen ningunha orde aparente.

Monte San Lois 1

O petróglifo do Monte San Lois 2

No extremo oposto do monte, unha vez pasada a zona de asadores, existe un segundo banco, situado detrás das enormes antenas de telecomunicacións, e que o concello colocou “para admirar as vistas” cara o extremo oeste da ría.

Uns metros cara ao sur, existe un marco xeodésico, onde atopamos un gravado moderno, Monte San Lois 2, que consiste nunha forma que semella un corazón cunha pequena cruz enriba. Do outro lado aparecen as iniciais “RMB” con letras grandes. Quizais foi que alguén quixo deixar para sempre gravada a súa eterna historia de amor… ou a súa eterna decepción. Coordenadas xeográficas N 42 46.294, W 8 54.874 (datum WGS84)

Monte San Lois 2

A Cova da Moura

 O testemuño mais antigo coñecido da Prehistoria dos arredores de Noia é A Cova da Moura, un dos dolmens máis coñecidos de Galicia. Situado nunha ladeira do Monte Tállara, na zona de tránsito de Noia á serra do Barbanza, posúe os elementos clásicos do dolmen galego: sete ortostatos que conforman a cámara (a lousa de cobertura non está, aínda que dise que “debe estar agochada nos arredores”), un pequeno corredor de acceso, e todo recuberto dunha impoñente mámoa.

Cova de Argalo

Narran as lendas que unha moura habitaba nesta anta, en cuxo interior hai un pozo cun túnel que comunica cos lugares onde aparece un encanto. Como é habitual na literatura popular, tampouco falta a referencia á existencia á trabe de ouro soterrada. Tamén se di que “desde a Cova da Moura á ponte de Argalo, hai os saberes de sete reinados”.

Ídolos da Cova de Argalo, na actualidade no Hospital de San Roque, Santiago de Compostela

Nunha recente visita un domingo deste pasado mes de xaneiro, varios individuos facían motocrós polas inmediacións da mámoa e dentro do recinto dos xardíns do cemiterio, situado a uns metros da zona de protección do monumento. Mesmo algún coche paraba ao lado, con alguén aburrido, para saír a contemplar ese “espectáculo” improvisado coas motos. Sorprende que xusto ao lado exista un antigo camiño sacramental por onde transportaban os defuntos á igrexa de Argalo. Hoxe en día, na idade da información, parece que nada é sagrado e o cinismo continúa a ser unha fácil escusa para todo.

Idolos da cova de Argalo, na actualidade no Hospital de San Roque, Santiago de Compostela

Reflexión final

Non queremos rematar sen insistir no que pensamos que é obvio, que o uso dun banco neste lugar é absolutamente innecesario, xa que os coches que paran á beira do banco non o fan máis que para admirar a vista (non para volver sentar) e practicamente ninguén fai a subida ao monte a pé (a maioría dos visitantes van directos á zona dos asadores) polo que o ‘descanso’ que proporciona o banco non ten ningún sentido práctico. Por iso pensamos que o seu valor só é propagandístico.

Alertamos con esta entrada ás autoridades da fraxilidade dos motivos gravados e da súa erosión e próxima desaparición, pois o petróglifo Monte San Lois 1 encóntrase xusto na zona da rocha pola que a xente accede ao banco e pisa directamente sobre os motivos.

Petróglifo do Monte San Lois 1

Esperamos que as administración  fagan o necesario para reverter esta situación ilegal que pon en perigo a conservación dun ben que goza da categoría de Ben de Interese Cultural (BIC), e polo tanto da máxima cobertura legal prevista. Procedemos, como adoitamos facer, a comunicar ao Concello de Noia e a Dirección Xeral de Patrimonio a localización e a solicitarlles a súa valoración e que tomen as medidas oportunas para a súa posterior catalogación.

Bibliografía:

  • Nogueira Santiago, Paulo, “Noia y su historia”. Editorial Toxosoutos. 2017
  • Agrafoxo Pérez, Xerardo, “Historia de Noia”. Deputación da Coruña. 2019
  • VVAA, “Do planalto ás terras baixas: novas achegas á ocupación da península do Barbanza dende a Prehistoria ata o Medievo”,  Gallaecia, 37. Universidade de Santiago de Compostela. 2018
by

A mámoa do Porto. Nova localización en Tordoia


No mes de agosto do ano pasado achegámonos ata as terras de Tordoia para botarlle unha ollada á Pedra Longa. O párroco Manuel Chouciño estivera días antes a pescudar nesta impresionante formación xeolóxica na procura de marcas, gravados dos que dan conta antigos escritos e ditos que se conservaron entre os veciños da parroquia de Cabaleiros.

A Pedra Longa

Situada no alto dun pequeno outeiro á beira do río da Pontepedra a Pedra Longa é unha mole granítica conformada por varias pedras de grandes dimensións, a maior das cales ten forma de cono invertido de uns trece metros de alto por sete de diámetro maior. A verticalidade e monumentalidade deste menhir natural ten chamado a atención dos habitantes deste territorio desde tempos inmemoriais:

“Su existencia ya llamó la atención de la Sociedad de Excursionistas de Órdenes, presidida por el notario Florencio Pol, que, según recogía La Voz de Galicia, en 1890 organizó una expedición de más de medio centenar de personas a caballo para llegar a aquel lugar. Decían que la Pedra Longa era para los campesinos de hace casi 130 años «un objeto de gran veneración y hasta de temor sagrado. Para muchos es un encanto». Ya aquel día, el secretario de los excursionistas, un tal Ruano, y otros, lograron subir a lo alto de la roca, tarea nada fácil, y en la cima vieron un grabado que no supieron identificar”.

Chouciño falounos doutra publicación do ano 1926 na que se daba conta da existencia de petróglifos na cima da peneda, mais non puidemos acceder ao seu contido.

No libro Olladas de Tordoia, do ano 2007, recóllese que nos anos cincuenta do pasado século convocaran un reto para ver quen podería subir á cima.  Os dous veciños que lograron a fazaña comentaron despois que viran unhas inscricións no cumio.

Tamén se ten recollido interesante folclore ao redor deste lugar:

Cóntase que o día de San Xoán, antes de raiar o sol, anda unha galiña con pitos de arredor destas pedras. Unha señora da zona comentou o seguinte:

“Para ir ao muíño eu tiña que pasar por estas pedras, e díxenlle a miña nai que o día de San Xoán,  ben cedo, me mandara á aceña  moer o millo,  para poder ver a galiña. Fun, pero non a vin”.

Tendo en conta todo isto puxémonos mans á obra. Por medio dun dron recollemos imaxes da superficie da cima coas que posteriormente elaboramos unha reconstrución fotogramétrica. As imaxes resultantes non foron nada concluíntes. A superficie da cima está tapada en boa parte por liques, musgos e folla seca, o que nos impediu unha boa visualización. A fotogrametría tampouco nos serviu nesta ocasión para aclararnos nada. Queda pois o enigma sen resolver.

A Casa dos Mouros de Cabaleiros. Adolf Mas Ginestà. 1919

A mámoa do Porto

Na mesma visita localizamos nas proximidades unha mámoa non incluída no Plan Básico Autonómico e que denominamos mámoa do Porto. Localízase a un quilómetro ao oeste da aldea de Seixán e a uns 300 metros ao sur da Pedra Longa e do río da Pontepedra, nun pequeno prado, feito que nos permitiu identificar facilmente a súa contorna. As coordenadas xeográficas son 43º 04.814, 08º 32.234. Datum WGS 84.

Mámoa do Porto

Sitúase nunha zona rica en enterramentos megalíticos, mais non coñecemos que se fixesen neles escavacións ou prospeccións arqueolóxicas. A escasos 500 metros ao oeste, localízase a mámoa de Revoltas e, próxima pero un pouco máis ao sur, a mámoa de Calzadiñas; a un quilómetro e medio ao oeste localízase a mámoa de Xenarde, na parroquia de Santaia de Gorgullos, e polo sur, a un quilómetro e medio, atópase a necrópole das Medorras de Guillulfe, composta por ata seis enterramentos na veciña parroquia de Castenda da Torre.

Próxima atópase a Casa dos Mouros ou dolmen de Cabaleiros, un magnífico xacemento megalítico que, a pesares de pertencer á Deputación da Coruña e ter sido declarada Ben de Interese Cultural nos anos 70 do século pasado, ata o de agora non ten sido obxecto de escavación arqueolóxica.

Plano de relevo (LiDAR) onde se aprecia claramente a mámoa

A mámoa do Porto apenas destaca sobre o terreo. Presenta unha altura máxima de 1 metro e un diámetro de aproximadamente 22 metros e conserva boa parte da súa forma e, na parte central, o característico cono de violación. En superficie non apreciamos material pétreo, nin da coiraza nin dunha posible cámara.

Procedemos como corresponde á notificación da súa localización á Dirección Xeral de Patrimonio.

Plano de desniveis onde se aprecia claramente a mámoa no extremo superior dereito

A cruz da Aceña de Estevo

Quixemos aproveitar tamén a nosa visita a Tordoia para visitar a Aceña de Estevo, na parroquia de Gorgullos, a uns centos de metros ao oeste da Pedra Longa, onde nun fermoso meandro do Pontepedra segue a traballar coa forza da auga un vello muiño fariñeiro entre as ruínas das antigas instalacións.

Aceña de Estevo

Ao pé do regato localizamos unha cruz con peaña de boa labra, posiblemente do século XVIII atendendo á súa tipoloxía. Os veciños do casar faláronnos da existencia doutro muiño, xa fai tempo arruinado, cuxa entrada se atopaba inmediata á pedra onde se gravou a cruz.

Cruz na Aceña de Estevo

Cruz na Aceña de Estevo

Probablemente a cruz fose elaborada na entrada dese muíño desaparecido como, protección fronte aos malos espíritus, o mal de ollo ou a mala sorte, e dos que temos multitude de exemplos nos muíños do noso país.

Bibliografía

by

O marco da Potra, un miliario romano entre Teo e Vedra


Unha vez máis, grazas ó mestre e investigador Guillermo Raviña, veciño da parroquia de Bamonde, descubrimos a existencia deste antigo marco situado na aldea de Lamas (Bamonde – Teo).

Segundo as fontes orais recompiladas un marco que existía “dende sempre”, sendo moi coñecido entre a veciñanza máis maior da contorna.

“Contan que levaban as vacas e as bestas ata o marco e rozaban os seus ubres e ventres nel pois existía a crenza de que isto aumentaba as probabilidades de xestación e cría do gando e mesmo aumentaba a produción de leite nas vacas.”

Primeira visita ó Marco da Potra co investigador Guillermo Raviña

O Marco da Potra (pola boa sorte) tamén está asociado a vellos rituais para sacar o “mal de ollo” e o “aire” aos meniños e, incluso, algúns sinalan as súas propiedades sandables fronte as doenzas mentais. Os propios veciños de Lamas sinalan que era habitual atopar ao carón deste antigo fito pequenos exvotos e incluso moedas.

A pesares disto o marco permaneceu oculto baixo unha silveira durante moitos anos. Logo da última concentración parcelaria a finca cambiou de titular e, hai só uns anos, os actuais propietarios limpárona deixando de novo á vista o marco e, posteriormente, desprazárono uns metros (cara un extremo da parcela) para que non entorpecese as tarefas agrícolas.

Marco da Potra. Lamas (Bamonde –Teo) en 2016
Coordenadas UTM: 29 T 0541209 4737139 (Datum: WGS 84)

Consultada a documentación conservada no Arquivo Municipal constatamos que este marco aparece referido nos planos catastrais de 1940 como un dos lindeiros que marcan a división dos concellos de Teo e Vedra. Figura coa referencia 151 = M45 (mojón 45). Na documentación antiga do “Servicio Topográfico Nacional de Madrid” aparece descrito como:

“marco cilíndrico, de 1.10 m de h. e 0,25 m. de diámetro”.

Trala visita que fixemos ao lugar para comprobar o seu estado de conservación podemos indicar que o marco coincide coa descrición e a localización recollidas no expediente do deslinde.

Descoñecemos a data na que foi elaborado pero, sen dúbida, cremos que é anterior ao ano 1940. O marco sinala o linde non só do concello senón tamén de catro parroquias, Santa María de Bamonde en Teo e as de Santo André de Illobre, San Fins de Sales e Santa Eulalia de Vedra no concello de Vedra.

Na súa superficie ten gravadas dúas letras, un T e un V (Teo e Vedra) que probablemente foron feitas polo Servizo Topográfico cando colocaron os outros fitos divisorios con Vedra. No traballo de campo realizado con Guillermo Raviña localizamos ata sete destes pequenos fitos, pequenos marcos de seixo ou granito duns 40 cm. que tamén teñen as iniciais gravadas pero que nada teñen que ver coa forma do marco da Potra. É probable que os fitos lindeiros entre concellos foran colocados no 1940 polo Servizo Topográfico, pero tamén o é que aproveitaran algúns marcos preexistentes dos lindes parroquiais, insculturando os T e os V en todos eles.

Plano do deslinde dos termos municipais de Teo e Vedra do IGN. 1940, Arquivo Municipal de Teo

O marco da Potra está tamén ao pé do antigo Camiño Real, chamado tamén “Camiño do Francés”.

O Arquivo Municipal custodia varios escritos dos anos trinta e corenta sobre varias reparacións feitas polo Concello, a solicitude dos veciños, neste antigo camiño que foi a vía principal de tránsito cara Vedra ata a construción da actual estrada.

Segundo algúns investigadores este camiño seguía o trazado da famosa Vía XIX do Itinerario de Antonino. Non lonxe do lugar atopouse no ano 1867 o miliario romano da Gándara na parroquia de San Fins de Sales, actualmente no Museo da Catedral de Santiago que formaba parte da IV vía militar romana que se cre rematada no ano 40 d.C. Outros achados como os tesouriños de Trobe e de Sarandón, con ducias de moedas romanas semellan confirmar esta hipótese.

Polo tanto, é factible que o marco da potra puidera ser algún miliario anepígrafe relacionado con algunha destas antigas vías romanas, tendo en conta estes vestixios do pasado romano localizados nestas paraxes da súa contorna. Mollóns viarios carentes de calquera tipo de inscrición pois é de supoñer que foran simplemente pintados.

Solicitudes de obras. Marcelino Vázquez no Camino Francés entre Santa María de Teo e Bamonde ó seu paso por Campos. 1940. Sig. AMT_217_17

Conclusión

En resumo, cómpre iniciar un labor de estudo deste marco e tamén doutros pequenos fitos dos lindes parroquiais e municipais co que evitar a súa perda. A realización dun estudo global da zona permitiranos contextualizar os diferentes achados e a súa posible conexión co marco da Potra, precisar a súa cronoloxía e recompilar o conxunto de crenzas de tradición oral ó redor deste interesante elemento patrimonial.

Miliarios anepígrafes da vía XIX no Museo Provincial de Lugo que presentan unha gran similitude co Marco da Potra

É evidente a relevancia histórica deste marco polo que debemos protexelo e solicitar que se adopten as medidas precisas que garantan a protección desta interesante mostra do patrimonio cultural teense aínda pendente de catalogación.

Rematamos esta breve entrada agradecendo a colaboración e datos achegados polos  historiadores Guillermo Gónzalez e Henrique Neira que guiaron as nosas pescudas e nos acompañaron durantes as visitas ó Marco da Potra.

O investigador Henrique Neira acompañounos na última visita ó Marco da Potra, onde permanece nun canto da parcela despois do seu traslado polos propietarios actuais do terreo

by

Os petróglifos da Fonte Matanzas no monte Espiñeira, Compostela


A miúdo ése inxusto por omisión, e non só por acción.
Marco Aurelio

Para a análise das novas estacións de arte rupestre é imprescindible a consulta de diversas fontes cartográficas. Neste senso, a capa WMS do Plan Básico Autonómico da Xunta permítenos analizar, a través de diversos sistemas de información xeográfica (XIG), a xeolocalización dos diferentes bens culturais catalogados, as súas áreas de protección e, asemade, comparalos coas referencias saídas dos traballos de campo realizados nestes últimos anos.

A pesar dos erros detectados, da ausencia de fichas descritivas dos bens patrimoniais e da omisión dos últimos elementos localizados, constitúe a ferramenta inicial de consulta para poder estudar as diferentes áreas antes de saír ao monte.

Plano de localización dos xacementos 1 e 2 coas curvas de nivel

Nestas revisións periódicas  que facemos das actualizacións do PBA, chamou a nosa atención a referencia ao petróglifo da Fonte Matanzas na aba do Monte Espiñeira, situado a uns trescentos metros ao noroeste da aldea de Camouzo.

Trátase dun petróglifo que non constaba na nosa documentación, polo que enseguida nos diriximos ata o lugar para saciar a nosa curiosidade.

Fonte Matanzas 1. Vista xeral con luz natural

O petróglifo de Fonte Matanzas 1

O xacemento localízase ao noroeste da aldea de Camouzo, (N 42 56.905, W 8 35.956, datum WGS84 e a unha altitude de 503 m) na parroquia compostelá de Santa Cristina de Fecha, na aba sueste do monte Espiñeira, desde a que se contempla todo o val do Sarela no seu nacemento na Peregrina, ao norte da cidade de Compostela. Sitúase aos clásicos dous terzos de altura da ladeira, a disposición máis habitual da nosa arte rupestre prehistórica.

Plano coa localización dos xacementos de Fonte Matanzas

Toda a cima do Espiñeira é rica en penedos graníticos. Os gravados foron realizados nun afloramento destacado sobre o terreo. O xacemento ocupa un lugar central na lomba sur do Espiñeira que permite ver un horizonte aberto de leste a oeste. Desde a peneda tamén se ten unha privilexiada vista do Pico Sacro e das máis achegadas cimas do Pedroso e do Fontecova.

O xacemento non está só, hai multitude de pequenos afloramentos pola aba que presentan moitas evidencias de antigos traballos de cantaría.

Horizonte visible desde Fonte Matanzas 1

O afloramento é de grandes dimensións e formas irregulares. As superficies horizontais cimeiras son moi irregulares, con evidentes procesos de meteorización activos e nelas non apreciamos ningún gravado.

Pola contra os motivos concéntranse nunha pequena superficie horizontal triangular situada no bordo suroeste da peneda, a menor altura mais, aínda así, destaca sobre o terreo aproximadamente un metro.  Mide 2,40 m de base por 2 metros de alto e está gravada case na súa totalidade. Todos os motivos pertencen ao grupo xeométrico do Grupo Galaico de Arte Rupestre e, en xeral, presentan un estado de conservación aceptable.

Fonte Matanzas 1. Vista ao atardecer co cumio do Espiñeira ao fondo

Como chegar?

Para achegarnos ata estes xacementos podemos escoller entre dúas vías. A primeira delas parte da aldea de Camouzo onde, por detrás das casas, tomaremos un camiño serpenteante que ascende cara o Espiñeira. Vainos levar ata unha devasa que colleremos a man esquerda e que nos achegará, só uns 30 metros despois, ata os pes do xacemento.

Vista de Fonte Matanzas 1 desde o camiño de Camouzo

A segunda vía de acceso é a que parte desde a pista que leva ao cumio do Espiñeira Na última curva, antes da rampla final que leva a antena de AENA, sae un camiño en bastante bo estado e que é chan, camiñamos uns 500 m e chegamos a onde o cruza a devasa, debemos coller á dereita, descendendo pola devasa uns 260m ata un camiño que, pola esquerda, nos leva en 40m ata o penedo.

Plano coas vías de acceso

Tendo en conta a situación da estación 1 recomendamos a súa visita despois das horas centrais do día, xa que ata o mediodía os motivos permanecen en sombra, o que dificulta moito unha boa visualización. No caso da segunda estación sucede xusto ao contrario, polo que aconsellamos visitalo en horario matinal.

Fonte Matanzas 1. Vista xeral coa superficie mollada

Descrición dos motivos

Nesta complexa estación predominan as combinacións de círculos concéntricos, acompañadas das tradicionais coviñas xunto con outros elementos, canles sinuosas, radios de saída, etc.

Vista cenital de Fonte Matanzas 1

Contamos 13 combinacións de círculos concéntricos distribuídas de xeito que case ocupan a totalidade do triángulo irregular que conforma a superficie do afloramento. Na esquina sur do triángulo hai unha pía natural de forma irregular.

Fonte Matanzas 1. Fotogrametría cos motivos identificados

No panel podemos apreciar facilmente dúas das combinacións circulares (A e B) que están compostas por tres círculos e candasúa con coviña central. En ambas o círculo exterior está incompleto. A ten un diámetro de 36 cm e B de 15 cm. Outras dúas combinacións de grandes dimensións (C e D) formadas por dous círculos concéntricos e coviña central de grandes dimensións. C ten un diámetro de 31 cm e D de 33 cm.

No extremo leste consérvase unha combinación (E) realizada cun suco máis estreito que as demais. Está composta por 4 círculos concéntricos e a pequena coviña central. Ten un diámetro de 24 cm. Elaborada cun suco similar tamén temos outra combinación (F) no bordo suroeste que está formada por dous círculos concéntricos, pequena coviña central e radio de saída. Ten un diámetro de 15 cm.

Fonte Matanzas 1. Combinación circular E da esquina leste

O resto de combinacións circulares son de pequeno tamaño e están feitas cun só círculo e coviña central. (G, H, I, L, M, N, O e P) Teñen uns diámetros de entre 12 e 15 cm.

Os motivos foron feitos con sucos anchos e pouco profundos. Teñen unha sección transversal en U moi aberta. Só dúas combinacións situadas no bordo sur están feitas cun suco máis estreito e menos profundo. Esta diferencia fainos pensar en que posiblemente fosen varias mans as que elaboraron os gravados e, polo tanto, é posible pensar nunha diacronía entre estes dous motivos e o resto.

Fonte Matanzas 1. Reconstrución fotogramétrica

Dúas das combinacións de maiores dimensións e mellor conservadas conforman figuras máis complexas froito da combinación de varios motivos. O conxunto situado máis ao norte está formado por dúas pequenas combinacións (O e P) dun círculo e coviña central, ambas acaroadas a unha combinación (D) de maiores dimensións e composta por dous círculos e coviña central. O conxunto lembra a forma dunha cara que o estudoso italiano Emmanuel Anati denominou face occuli.

Fonte Matanzas 1. Detalle do face occuli

Na situación central do panel temos outro conxunto que está formado por unha combinación (A) de tres círculos e coviña que comparte parte do círculo exterior con outra combinación acaroada a a ela (B) pero máis pequena e con dúas coviñas no seu interior. Da coviña central da combinación A sae outro suco curvo que remata noutra coviña e conforma o terceiro círculo da combinación B.

Completan estas figuras coviñas de distintas dimensións e formas. Teñen uns diámetros que varían desde os 12 cm da maior, ata os 2-3 cm das máis pequenas. Dunha das coviñas de maiores dimensións e forma alongada parte unha canle irregular (Q), ancha e profunda, que descende pola rocha en dirección sur.

Fonte Matanzas 1

Ao carón da pía natural dispóñense catro coviñas conformando un cadrado, motivo que tamén atopamos na estación da Devesa da Rula 4.

Por último destacamos a composición que forma a cazoleta de forma elíptica (R) de 18 cm de longo coas tres coviñas aliñadas lonxitudinalmente ao seu carón. Este motivo ten moitas similitudes cun do panel 1 do petróglifo de Mallos, no concello de Teo.

Horizonte co Fonte Matanzas 1 en primeiro plano

O petróglifo de Fonte Matanzas 2

Nas visitas que fixemos á estación número 1 de Fonte Matanzas non desaproveitamos a oportunidade de pescudar nas laxes da contorna ás que puidemos achegarnos. Nunha delas, situada a uns 100 metros ao sueste da 1, localizamos unha segunda estación con gravados, esta non catalogada.

Próximas a esta localizamos tamén as estacións 3, 4 e 5.

Fonte Matanzas 2. Panel 1. Combinacións de círculos concéntricos

Como chegar?

Para visitar a segunda estación baixaremos pola devasa, situada ao carón da estación 1, ata o camiño que leva á aldea de Camouzo. Viraremos á esquerda en dirección leste e poucos metros despois veremos, a uns 30 metros por debaixo do camiño, a rocha cos gravados. Para aproximarnos a ela teremos que camiñar monte a través a distancia que os separa do camiño.

Fonte Matanzas 2. Panel 2. Combinación e coviñas. O panel 1 ao fondo

Descrición dos motivos

Localízase nunha laxe de medianas dimensións destacada sobre o terreo. N 42 56.860, W 8 35.861, Datum WGS84, e unha altitude de 472 m.

Fonte Matanzas 2. Panel 1. Vista coa rocha mollada

A súa situación ao leste do afloramento fai que os gravados permanezan en sombra a partires do mediodía, a diferenza do que acontece na estación 1.

Dividimos a estación en dous paneis:

Panel 1

Localízase nunha pequena superficie regular situada a ras de chan. Ten forma triangular con 2,20 m de base por 2,20 m de alto.

Fonte Matanzas 2. Panel 1. Reconstrución fotogramétrica

Consérvanse dúas combinacións de círculos concéntricos e coviña central. A de maiores dimensións ten un diámetro de 32 cm e está conformada por catro círculos e coviña central e adáptase á morfoloxía convexa da superficie da pedra. A pequena ten un diámetro de 21 cm e dous círculos con coviña central da que parte un suco irregular de saída.

Fonte Matanzas 2. Vista xeral

Panel 2

Na superficie do cumio da rocha máis sobresaínte, localízase unha pequena combinación de dous círculos concéntricos, coviña central e radio de saída. Ademais, consérvase un conxunto de catro coviñas, dúas delas elípticas.

Fonte Matanzas 2. Panel 2. Combinación circular

O petróglifo de Fonte Matanzas 3

A menos de 20 metros da estación 2 en dirección sur, nunha laxe de medianas dimensións e situada a ras de chan, consérvase unha combinación de dous círculos concéntricos e coviña central.

Fonte Matanzas 3. Vista xeral

O seu estado de conservación é moi malo, o que dificulta unha boa visualización. (N 42 56.865, W 8 35.881).

Fonte Matanzas 3. Combinación circular

O petróglifo de Fonte Matanzas 4

A uns 30 metros ao sur da estación 2 localízase unha pequena rocha apenas destacada sobre o terreo e moi alterada, que contén dúas coviñas. (N 42 56.860, W 8 35.923 Datum WGS84).

Fonte Matanzas 4. Coviñas

O petróglifo de Fonte Matanzas 5

A uns 15 metros da estación 4 localízase unha rocha de pequenas dimensións e pouco destacada sobre o terreo na que se conservan 5 coviñas, dúas delas moi abertas e esvaídas. (N 42 56.841, W 8 35.894).

Fonte Matanzas 5

O petróglifo do Chan de Camouzo.

Ao carón dun camiño de terra, situado a uns 20 metros ao sueste da catalogada mámoa do Chan de Camouzo temos outro afloramento de boas dimensións que conserva nunha pequena superficie horizontal catro coviñas de distintos diámetros. (N 42 56.760, W 8 36.081 Datum WGS84). A rocha está moi alterada por labores extractivas de cantaría.

Petróglifo do Chan de Camouzo

Consideracións finais

Á agradable sorpresa da inclusión no Plan Básico Autonómico deste petróglifo catalogado de Fonte Matanzas, sumáselle agora a localización doutras cinco novas estacións na súa contorna.

Como é habitual procedemos coa súa notificación inmediata á Dirección Xeral de Patrimonio para a súa valoración e catalogación, tal e como levamos facendo dende que xurdiu este colectivo e que permitiu triplicar o número de estacións catalogadas con arte rupestre na nosa comarca.

Notificacións que realizamos cumprindo coas obrigas que establece a lei e agardando que os técnicos procedan coa súa valoración, catalogación e posterior inclusión no Plan Básico Autonómico para tentar garantir a súa protección.

Malia todo, son poucas as esperanzas que temos de obter unha resposta, o silencio administrativo é o habitual neste tipo de comunicacións.

 

by

Á procura dos petróglifos do Monte da Fontecova (Compostela) III. O petróglifo dos Gorgulliños


Hai certas regras informais, non escritas, en ocasións non facilmente demostrables pero que, a forza de repetirse, non deberían tomarse á lixeira. No eido dos petróglifos unha desas regras é a que di que onde hai un petróglifo adoita haber máis. Por iso, unha vez localizamos as estacións da Casa do Frade, non podíamos deixar a zona sen antes darlle unha boa ollada aos afloramentos graníticos máis próximos e accesibles.

Localización xeral dos petróglifos na contorna do Fontecova

Con anterioridade unha peneda xa nos tiña chamado a atención. Facíase apenas visible desde o casal de Pardaces de Abaixo no percorrido habitual ata os petróglifos da Casa do Frade.

Plano catastral coa localización do petróglifo dos Gorgulliños

Sitúase na aba dun outeiro por enriba das casas de Pardaces de Abaixo, a uns 50 metros ao oeste da estrada e a uns 600 metros ao norte do petróglifo de Casa do Frade 1 (Coordenadas UTM. 29 T 535705 4751103 Datum WGS84, e unha altitude de ). Achegámonos ata a peneda. Destaca sobre o terreo, unha costa de forte inclinación que cae en dirección leste cara o val. Ten unhas dimensións de 8 x 5,5 metros. Pero as formas irregulares e o deterioro das súas superficies inicialmente transmitíronnos malas sensacións. Observamos as superficies máis horizontais da cima da peneda e nelas non atopamos nada destacable. Son superficies moi irregulares con varias pías e con procesos de meteorización activos en boa parte delas.

Petróglifo dos Gorgulliños. Vista cenital

Como chegar

Para achegarnos ata este xacemento non dispomos de camiño de acceso propiamente dito, por isto, desde as casas de Pardaces de Abaixo, buscaremos coa mirada o afloramento e procederemos a achegarnos atravesando o monte, máis ou menos en liña recta conforme o permita a vexetación.

Petróglifo dos Gorgulliños. Cervos

O petróglifo dos Gorgulliños

Aplicando unha vez máis o recentemente aprendido, prestamos especial atención aos bordes do afloramento orientados cara o sur e o sueste e ao pouco tempo localizamos no centro dunha superficie inclinada un longo e profundo suco recto. Deseguida decatámonos de que formaba parte da figura dun gran cervo de longos cornos. A continuación, obviamente, procedemos a analizar en detalle a peneda.

Os Gorgulliños. Reconstrución fotogramétrica

Dividimos en tres paneis a estación para facilitar a súa descrición:

Panel 1

Correspóndese coa superficie inclinada orientada cara o sueste e nela consérvanse dous cervos de grandes dimensións. O situado no nivel superior ten o corpo elaborado cun só suco e conserva dous longos cornos. Represéntanse as extremidades con catros sucos simples e remata o seu corpo nunha prominente cola alongada e caída. Mide 31 cm de longo por 45 cm de alto.

Petróglifo dos Gorgulliños. Cervo

O cervo situado no nivel inferior é apenas perceptible con luz natural xa que presenta moi mal estado de conservación. O corpo, moi estreito, foi elaborado con dobre suco e conserva dous longos cornos con seis ramificacións cara o interior. Mide 22 cm de longo por 26 cm de alto.

Os Gorgulliños. Panel 1. Reconstrución fotogramétrica

A esquerda deste cervo consérvanse tres coviñas moi erosionadas que se atopan no borde do panel. A dereita do cervo visualízase unha pequena coviña cun suco recto.

Petróglifo dos Gorgulliños. Cervos

Panel 2

Nunha superficie moi irregular situada por enriba do panel 1, no borde sur do afloramento, consérvanse gran cantidade de motivos. Coviñas e cruces. Coviñas de moita profundidade e bo diámetro ocupan boa parte das estreitas superficies máis horizontais deste borde irregular. Inseridas entre elas e ao redor vense varias cruces de sucos profundos e sección transversal en V. A maioría das coviñas distribúense conformando unha aliñación irregular. Contabilizamos un total de 15 coviñas e ata 6 cruces. As coviñas oscilan entre os 5 e os 9 cm de diámetro e teñen unha profundidade media de 3 cm.

Petróglifo dos Gorgulliños. Coviñas e cruces

Panel 3

Nunha superficie inclinada orientada cara o sueste e situada acaroada á dereita do panel 1 localizamos 2 coviñas

Pouco despois de que localizásemos esta estación soubemos, por Fernando Alonso Romero, de referencias orais dos veciños de Pardaces de Abaixo que relataban que cando eran nenos empregaban esta peneda como escorregadoiro para os seus xogos.

Outros bens patrimoniais próximos

Antes da localización destes novos xacementos nesta zona, os elementos arqueolóxicos que destacaban polo seu número as mámoas. As importantes necrópoles como a das Laxas, a das Chans de Figueiras, a da Peregrina ou a da Canteira en Miramontes súmanselle outras mámoas que se distribúen por toda a contorna como as de Fontenla 1 e 2, as de Pardaces de Abaixo 1 e 2 (moi próximas aos xacementos apenas perceptibles dado o mal estado de conservación e situárense na beira dun camiño agrícola), a do Queiroal, a medorra de Penas Negras ou a mámoa do Chan de Camouzo. Entre os xacementos da Idade do Ferro os castros de Chan do Castro e o Castro de Fontoade son bos exemplos.

Por último destacan dous xacementos de especial interese para nós pola posible sincronía cos petróglifos. Son os xacementos  de Portabrins e o de Volta do Carballo, nas aforas do Mercuto, na parroquia amiense da Ameixenda. Neste último, a 1,5 km do petróglifo de Fonte Matanza, localizouse un depósito de dez machados de tope de bronce xunto con cerámica asociada, hoxe en día conservados no Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón. Trátase de machados de talón, dous aneis e folla lisa. O peso total do depósito é de 10,9 kg. Son machados dunha tipoloxía denominada por Monteagudo como “tipo Coruña” e adscribibles cronoloxicamente ao Bronce Final (1100-700 a.C.).

Depósito de machados de bronce do Xacemento do Carballo. O Mercuto. Ameixenda. Ames

O de Portabríns localízase nas abas do monte Pedroso, foi localizado na última década do século pasado durante os traballos de seguimento e control arqueolóxico para a construción da Rede de Gasificación de Galicia. Sitúase  a 1 km dos petróglifos de Casa do Frade 1 e os Gorgulliños. Trátase dun xacemento doméstico, dun conxunto de habitación aberto, non visible en superficie e composto orixinalmente por estruturas non permanentes, elaboradas con materiais perecedoiros do que só se conservan aqueles elementos escavados no xabre e na rocha. Así, os elementos documentados son os habituais neste tipo de xacementos, fosas globulares e pseudoglobulares (7 exemplares), buracos de poste (4) e estruturas liñais (3) que se distribúen dispersas ao longo de 350 metros liñais da gabia aberta para a canalización do gas. Recolléronse un total de 18 pezas líticas e 191 fragmentos cerámicos, presentando tres deles decoración de tradición campaniforme (composición en bandas horizontais).

Os autores do estudo conclúen que se trata dun poboado máis ou menos estable situado ao carón dunha bacía húmida, con chans lixeiros e ben drenados e nunha zona próxima a un lugar de recollida de augas, conformada neste caso polo rego de Figueiras. Un xacemento prototípico da Idade do Bronce.

Materiais do xacemento de Portabríns. Fonte C. Parcero e I. Cobas

A modo de conclusión. O novo conxunto rupestre do Fontecova – Pardaces

Chegou o momento de que fagamos, cando menos, un pequeno balance de resultados. O máis obvio é que sumamos, ao catálogo do concello de Santiago e da comarca, catro novas estacións de arte rupestre prehistórica e unha estación con gravados históricos.

Ademais o valor destes xacementos tamén reside na luz que aportan sobre o baleiro que había en canto aos rexistros da arte rupestre ao norte da cidade de Compostela, pois, ata o de agora non se coñecían manifestacións de arte rupestre na área comprendida entre o petróglifo do Pedroso e o petróglifo da Pedra que Fala, xa na parroquia de San Xoán de Fecha.

Un dos aspectos que comparten os xacementos de Casa do Frade, Os Gorgulliños e Fonte Matanza é o de estar situados nas proximidades de fontes, mananciais ou recollidas de augas. Os penedos gravados de Casa do Frade dominan a bacía do rego de Fontecova. No de Pardaces de Abaixo o microtopónimo inmediato ao sur da peneda é o de Gorgulliños. No de Fonte Matanza recóllese na súa denominación o microtopónimo do manancial de augas situado ao seu carón.

Outra das características que comparten case a totalidade das estacións con petróglifos descubertas é a elección das marxes de afloramentos de grandes dimensións, aqueles bordos orientados ao sur e ao sueste para gravar os motivos. Ao tempo, elixen superficies pouco destacadas, situadas ao carón de grandes afloramentos sobresaíntes no terreo. Esta disposición é similar á doutras estacións da comarca, comezando pola máis próxima, o petróglifo do Pedroso, ou aos tamén próximos petróglifos de Fonte Matanza aos que dedicaremos unha próxima entrada no noso blog.

En resumo, catro novas estacións nas que se conservan motivos do grupo abstracto e motivos do grupo naturalista destacándose as catro representacións de cervos con cornos desenvolvidos.

Os Gorgulliños. Panel 2. Reconstrución fotogramétrica

Ao mesmo tempo, podemos afirmar que son estes cervos do petróglifo dos Gorgulliños os situados máis ao leste cando menos da comarca e posiblemente tamén o estean entre os de toda Galicia. Ademais tamén son os situados máis ao norte entre os da comarca, e tamén de toda Galicia se exceptuamos a excepcional Pedra Xestosa no concello de Laxe que supón un caso único.

Fronteira oriental e norte da arte rupestre figurativa

Tamén destacables son as dimensións do gran cervo do petróglifo dos Gorgulliños, que o sitúan entre os de maiores dimensións da comarca xunto cos da Pena Bicuda de Loureiro na área arqueolóxica do Monte Piquiño no concello de Teo, e algúns exemplares da Pedra da Loba na Devesa da Rula. Outra curiosidade desta estación é que desde ela pódese contemplar o Pico Sacro.

Petróglifo dos Gorgulliños. Cervos

Outro dos aspectos que máis chaman a atención deste cervo é ter sido elaborado cun estilo ultra esquemático non moi habitual, aínda que os cervos da Casa do Frade 1 e un dos 4 exemplares da Peneda Negra tamén foron elaborados no mesmo estilo.

A estación de Casa do Frade 2 constitúe o conxunto máis destacado tanto se temos en conta a calidade dos motivos así como o seu estado de conservación, como se atendemos á plasticidade das súas combinacións de grandes dimensións adaptadas á morfoloxía do afloramento.

A combinación de círculos concéntricos gravada na superficie vertical desta estación tamén espertou en nós gran interese e pon en relación esta estación co petróglifo da Peneda Branca.

Bibliografía

  • Parcero Oubiña, C. e Cobas Fernández, I. “La arqueología en la gasificacion de Galicia 17: Actuaciones en asentamientos prehistóricos en el entorno de Santiago de Compostela”. 2005. TAPA 35. Traballos de Arqueoloxía e Patrimonio. CSIC.

  • Monteagudo, L. “Die Beile auf der Iberischen Halbinsel”. 1977. C.H. Beck’sche Werlagsbuchhandlung

by

Á procura dos petróglifos do Monte da Fontecova (Compostela) II. Os cervos do Fontecova


“A imaxinación non sabería inventar tantas e tan variadas contradicións como existen naturalmente no corazón de cada un”. François de la Rochefocauld

Recuperadas as nosas forzas, días despois continuamos na procura dos gravados que hai máis de 25 anos visitaran Fernando Alonso en compaña de Luís Monteagudo, descubridor da laxe principal da área arqueolóxica de Fontecova e que nunca chegou a publicar.

Proseguimos as pescudas dende o inmenso penedo granítico que tan só unhas semanas antes denomináramos provisionalmente como Fontecova 2 e que despois de consultar os datos catastrais pasamos a denominar petróglifo da Casa do Frade 1.

Localización xeral dos petróglifos da contorna do Fontecova

Para poder acceder á laxe primeiro tivemos que despexar boa parte do camiño ata chegar á superficie oculta polo bravo toxo que a rodea. O certo é que se Fernando Alonso Romero non nos informara da posición dos motivos nunha das paredes verticais, na marxe dun afloramento da zona, non teriamos prestado tanta atención aos bordos desta peneda.

E é que na primeira observación que fixemos das superficies máis horizontais do afloramento, as escollidas habitualmente polas comunidades da nosa prehistoria recente para gravar, só identificamos a presenza dun par de coviñas ao carón de varias pías. Foi a información facilitada polo ilustre intelectual a que nos levou a insistir e, finalmente, permitiunos dar cos motivos gravados nas paredes da beira sur do afloramento.

Horizonte visible desde Casa do Frade 1

Como chegar

Para achegarnos aos petróglifos da Casa do Frade no Fontecova debemos coller o camiño que parte desde Pardaces de Abaixo en dirección sur, cara o popular pequeno santuario da Virxe de Fátima. Na primeira bifurcación tomaremos o camiño da dereita que percorreremos uns metros ata xirar de novo á dereita para subir pola devasa en forte pendente cara o cume do Fontecova,  un cento de metros máis adiante o sendeiro vira noventa graos á esquerda.

Despois de andar outros 50 metros vemos á esquerda un carreiro irregular que aproveita os pequenos claros abertos entre o toxo, adentrámonos e imos ao carón dos pequenos afloramentos ata chegar á primeira estación. Coordenadas UTM 29T 535584 4750535 e unha altitude de 402 m. Datum WGS84.

Muro tradicional no Fontecova

Para chegar á segunda estación empregaremos outro carreiro que parte desde a esquina suroeste da estación 1. Poucos metros despois chegaremos ata un alongado afloramento granítico. Por debaixo deste, a escasos 10 metros, atoparemos a segunda estación.

Tendo en conta o estado de total abandono destes montes, boa parte destes carreiros volverán a pecharse en pouco tempo e dificultará aínda máis o acceso a estas estacións, por isto recomendamos a aqueles interesados en coñecelos que non apracen moito a visita.

Plano catastral coa localización dos petróglifos

Os motivos do petróglifo da Casa do Frade 1

Xa na estación observamos que o extremo sur do afloramento remata formando dúas paredes verticais separadas por unha superficie horizontal pequena e estreita disposta a modo de escano.

Casa do Frade 1. Esquina suroeste onde se localizan os gravados

Nesta superficie intermedia foi na que localizamos a maior parte dos gravados, a pesares de que, en xeral, a maioría dos motivos deste xacemento son dificilmente perceptibles a causa da forte erosión que presentan.

Casa do Frade 1. Vista cenital do afloramento da Estación nº 1

A peneda ten unhas dimensións de 16,70 m. en dirección N-S por 11,80 m. en dirección W-E. En altura destaca ata 8 metros no seu punto máis alto porque está na pendente da aba.

Casa do Frade 1. Reconstrución fotogramétrica

Esta estación componse dos seguintes motivos:

Panel 1

Na superficie horizontal da cima da peneda, no sector nordés, nunha posición central e no interior dunha pía natural hemisférica consérvase unha coviña (A) de posible orixe antrópica.

Casa do Frade 1. Panel 1. Coviña (A) no interior dunha pía de pequenas dimensións

Na mesma superficie horizontal, no seu extremo sur, ao carón dunha pequena pía natural posiblemente “antropizada”, localizamos outra coviña, que comunica coa pía por medio dun pequeno desaugadoiro.

Casa do Frade 1. Panel 1. Coviña ao carón dunha pequena pía

A menos dun metro desta en dirección sur localízase outra pía pequena que comunica a través dunha pequena canle descendente cunha segunda de maiores dimensións e situada a menor altura.

Casa do Frade 1. Panel 1. Reconstitución fotogramétrica. Canles longas descendentes (H)

Esta segunda pía sitúase na marxe do afloramento e dela parte unha longa canle (H) (1,35 m.) que descende sinuosamente polas paredes verticais da beira e percorre a superficie horizontal intermedia, comunicando varias coviñas que se distribúen ao longo do seu percorrido. Unha segunda canle nace á dereita da pía de maiores dimensións e comunica coa primeira canle despois de dividirse en dúas.

Este é un elemento difícil de ver en condicións de luminosidade “normais” a pesares da súa evidente plasticidade e dimensións.

Casa do Frade 1. Panel 1. Longas canles (H) e pías

No estreito escano horizontal intermedio situado no borde sueste consérvanse, como xa dixemos, o maior número de motivos e de maior interese:

Casa do Frade 1. Panel 1. Reconstrución fotogramétrica. Combinacións circulares

Unha primeira pequena combinación  (D) de 15 cm. de diámetro composta por dous círculos concéntricos e coviña central. É a situada máis ao sur e presenta os sucos anchos e moi esvaecidos.

Casa do Frade 1. Panel 1. Combinación de dous círculos e coviña central (D)

A menos dun metro, ao leste desta, consérvase unha figura conformada por unha pequena combinación (E) dun só círculo con coviña central, cun diámetro de 12 cm., desta saen dous sucos, un deles en dirección a outra combinación (F) un pouco máis pequena, 9 cm. de diámetro, tamén dun só círculo e coviña central con radio de saída e un segundo radio que parte do círculo exterior.

Casa do Frade 1. Panel 1. Combinacións circulares D, E e F

Por encima destas na parede vertical localízanse dúas aliñacións de ata 8 coviñas irregulares (G) posiblemente de orixe antrópica.

Casa do Frade 1. Panel 1. Dúas pequenas combinacións circulares E e F

No canto leste desta superficie intermedia consérvase unha pequena combinación de 14 cm. de diámetro (I) que adapta a súa forma á convexidade natural da pedra nese extremo e presenta mal estado de conservación. Está formada por ata dous círculos concéntricos e unha coviña central.

Casa do Frade 1. Panel 1.  Combinación circular (I)

Despois de varias visitas e visualizacións en distintas condicións e empregando varios medios puidemos confirmar dous motivos ben interesantes que aumentan o interese nesta estación, xa de por si atractiva, porque estes motivos son representacións de zoomorfos.

O seu grado de conservación é regular o que fai bastante complicada a súa visualización en condicións lumínicas normais.

Casa do Frade 1. Panel 1. Os dous zoomorfos da esquina sueste. (B) (C)

Os cervos localízanse na esquina suroeste do afloramento. Represéntase un animal  (C) dirixindo a súa cabeza cara o sur coincidindo coa dirección na que se localiza, a escasos 100 metros, o rego que recolle a auga de chuvia desde a cima do Fontecova e que descende en dirección leste para desaugar no río Sarela, que a súa vez nace moi preto deste lugar en dirección sueste. O cervo foi elaborado cun só suco e, a pesares do mal estado de conservación, aprécianse as catro extremidades e os cornos. Ten unas dimensións de 21 cm. de longo por 16 cm. de alto.

Casa do Frade 1. Panel 1. Zoomorfo. (C)

No bordo suroeste consérvase unha segunda figura difícil de interpretar, aparentemente semella un círculo simple irregular e unido a unha coviña por medio dun pequeno suco recto. Despois de varias visualizacións pensamos que se trata doutro cervo con cornos (B) que ten diante súa un círculo simple e mira en sentido contrario ao primeiro, cara o norte. Mide 26 cm. de longo por 11 cm. de alto.

Casa do Frade 1. Panel 1. Reconstrución fotogramétrica. Cervos B e C

Ambos cuadrúpedes foron elaborados cun só trazo e rematan cunha cola grosa representada cunha pequena coviña.

Casa do Frade 1. Panel 1. Zoomorfo e círculo simple (B)

Panel 2

Inmediatamente ao sur desta peneda atopamos unha laxe máis pequena, de superficie bastante homoxénea e horizontal que apenas destaca sobre o terreo. Mide 3,10 m. x 2,20 m. A superficie da rocha atópase moi alterada e apenas conserva a pátina orixinal na zona superior.

Casa do Frade 1. Panel 2. “Inscrición AÑO 1956″

Nela localizamos dúas inscricións nas que se le: AÑO 1956 (na superior) e o mesmo na inferior pero en escritura especular (como para ser lida no reflexo dun espello).

Casa do Frade 1. Panel 2. Inscrición

No extremo superior desta laxe consérvanse polo menos tres combinacións de círculos concéntricos moi erosionadas e de difícil identificación. A primeira combinación é de 12 cm. de diámetro, componse dunha coviña central de bo diámetro e profundidade e con un ou dous círculos concéntricos. Da coviña central parte un radio de saída cara o leste.

Casa do Frade 1. Panel 2. Combinacións circulares

Acaroada á primeira figura e compartindo parte dos sucos hai unha segunda combinación de un só círculo de forma irregular, coviña central e partindo desta un pequeno suco. Este segundo motivo comunica por medio dun suco irregular coa terceira combinación composta por tres círculos concéntricos e coviña central.

No extremo inferior norte consérvase un último motivo, trátase dunha pequena cruz irregular de basta factura.

Casa do Frade 1. Panel 2. Cruciforme

Debido á erosión e mala conservación da superficie desta laxe non identificamos con claridade máis motivos.

Casa do Frade 1. Panel 2. Vista cenital

O petróglifo da Casa do Frade 2

Damos por rematada esta valoración inicial do petróglifo da Casa do Frade 1 coa xa recorrente sospeita de estar a ver só unha parte dos gravados conservados neste afloramento, mais a comprobación disto requiriría duns traballos que superan as nosas posibilidades.

Vista aérea coa estación 2 de Casa do Frade no centro da imaxe

Coa confirmación de Fernando de que este non era o xacemento obxectivo das nosas procuras decidimos realizar unha segunda busca nos afloramentos máis próximos, aplicando desta vez os coñecementos recentemente adquiridos, concentrando os nosos esforzos na comprobación das superficies máis verticais e orientadas cara o sur das penedas visitadas.

Casa do Frade 2. Paneis 3 e 4

E así foi como localizamos a uns 50 metros ao sueste da estación anterior un afloramento cunha boa cantidade de gravados conservados, todos eles no extremo sur da peneda (Coordenadas UTM. 29 T 535630 4750487 e unha altitude de 398 m. Datum WGS84). A rocha mide 11, 30 m. en dirección W-E por 7,30 m. na N-S e unha altura máxima de 3 metros.

Casa do Frade 2. Vista cenital do afloramento

Os motivos distribúense polo extremo das superficies horizontais da cima da peneda, pero o maior número de motivos, os mellor conservados e de maiores dimensións, concéntranse en dúas superficies inferiores en altura respecto das anteriores pero cunha forma similar de bolo e presenta unha fenda en dirección norte-sur que divide a superficie en dúas zonas.

Dividimos a laxe en catro paneis para facilitar a descrición. Os dous primeiros corresponden cos extremos das superficies horizontais máis altas divididas por unha fenda.

Casa do Frade 2. Panel 1. Vista xeral

Panel 1. É a superficie situada a maior altura, no extremo suroeste. Nunha superficie bastante regular consérvanse na parte superior dúas coviñas de 6 cm. de diámetro e na inferior unha combinación de 21 cm. de diámetro (B), composta por 3 círculos concéntricos completos, coviña central, radio de saída e un círculo incompleto que se interrompe no radio de saída e no círculo exterior.

Casa do Frade 2. Panel 1. Combinación de círculos concéntricos B

Por encima deste motivo vese unha coviña de boas dimensións  e profundidade (8 cm. de diámetro) (A).

Casa do Frade 2. Panel 1. Coviña A

Panel 2. Nunha superficie irregular cruzada por varias diáclases destaca unha gran combinación composta por catro círculos concéntricos e coviña central, con varios sucos de saída e un diámetro de 47 cm (C). Esta combinación sitúase na parte máis alta da superficie e adapta a súa forma á convexidade desta. Acaroada a esta apréciase unha combinación de menor tamaño e composta por dous círculos concéntricos (D).

Casa do Frade 2. Paneis 1 e 2. Fotogrametría

Un dos sucos que parten da combinación de maiores dimensións é de boa anchura e conforma varias figuras circulares irregulares de grandes dimensións, a primeira delas está parcialmente superposta á gran combinación (E). Completa o panel unha coviña situada no parte inferior da superficie. (F)

Casa do Frade 2. Panel 2. Combinacións circulares C e D

Os paneis 3 e 4 sitúanse a menor altura dos primeiros e teñen unhas formas similares a estes, divídense en dúas superficies horizontais separadas por unha greta.

Panel 3. É a superficie de menores dimensións e nela consérvase unha combinación circular de pequenas dimensións (19 cm. de diámetro) e boa factura, formada por 3 círculos concéntricos, coviña central, e dous radios de saída, un deles interrómpese no primeiro círculo (G).

Casa do Frade 2. Panel 3. Combinacións de círculos concéntricos G e H

Acaroada a esta vese outra pequena combinación incompleta de 7 cm. de diámetro, ten coviña e dous círculos concéntricos que se interrompen no círculo exterior da combinación máis grande (H).

Por encima destes motivos unha coviña illada. (I)

Casa do Frade 2. Panel 3. Motivos G e H

Panel 4.  Nesta superficie horizontal dividida en 2 por unha diáclase consérvase o maior número de motivos da estación.

Sector A. Destaca unha gran combinación de 8 círculos concéntricos con unha gran coviña central. Ten dous radios de saída e foi elaborada adaptándose á morfoloxía convexa da superficie onde foi gravada polo que presenta un bo volume. Mide 57 cm. de diámetro. (J)

Casa do Frade 2. Panel 4. Grandes combinacións J e N

Pegada a esta, coa que comparte parte do trazo do último círculo, na esquina noroeste do afloramento, apréciase unha combinación de pequenas dimensións composta por 3 círculos concéntricos e coviña central. Ten un diámetro de 18 cm. (K)

Fontecova 3. Paneis 3 e 4. Reconstrución fotogramétrica

Cerca da gran combinación consérvase na esquina nordeste outra combinación de 18 cm. de diámetro, formada por un círculo concéntrico con coviña central e radio de saída. (L)

Casa do Frade 2. Panel 4. Combinación K no extremo noroeste

No extremo sur da gran combinación vese outro motivo formado por 3 sucos curvos en forma de U e coviña central que rematan no círculo exterior da gran combinación (M). Ten un diámetro de 11 cm. Dela parte un suco irregular.

Casa do Frade 2. Panel 4. Pequena combinación L na esquina nordeste

Sector B. A parte inferior do panel tamén conserva unha cantidade importante de motivos, pero en peor estado de conservación o que dificulta realizar a súa descrición, xa que boa parte dos motivos están moi fragmentados.

Ocupa o lugar central deste sector do panel unha figura de grandes dimensións composta por dúas figuras circulares concéntricas, incompletas nalgúns tramos e que se interrompen, rematan en dous círculos irregulares, candaseu con unha coviña no interior. Ten un diámetro de 36 cm. (N)

Casa do Frade 2. Panel 4. Combinación N

Casa do Frade 2. Panel 4. Combinación N

Desta gran combinación parte un suco irregular que a comunica con outro dos motivos mellor conservados, unha combinación de boa factura (O), de 11 cm. de diámetro, composta por tres círculos concéntricos, coviña central e suco de saída que a une con outro motivo, un círculo irregular (P) que aproveita parcialmente a propia diáclase. Ao carón deste aprécianse coviñas e restos doutros motivos apenas perceptibles polo seu mal estado de conservación.

Casa do Frade 2. Panel 4. Combinacións O e P

Varios sucos e ata 3 combinacións de pequenas dimensións e difícilmente distinguibles comunican este conxunto coa gran combinación do sector A. (Q)

Neste sector B atopamos, na superficie máis vertical do extremo leste, o motivo que nos levou a esta busca polas empinadas abas do Fontecova, unha combinación de factura moi irregular composta por 3 círculos concéntricos, coviña central e radio de saída. Ten un diámetro de 24 cm. (R)

Por debaixo desta, nunha pequena superficie horizontal dúas pequenas combinacións de dous círculos de 11 cm. de diámetro e coviña central. (S) (T)

Casa do Frade 2. Panel 4. Combinación R en superficie vertical e S e T no nivel inferior

Como é habitual queremos advertir que esta é unha descrición provisional, debido á limitada visibilidade que temos na actualidade das superficies deste afloramento.

A Fonte dos paxaros

Nunha das visitas que realizamos aos petróglifos localizamos preto do camiño de acceso unha curiosa mostra de “enxeño popular”. Ao carón dun depósito de auga localízase un afloramento granítico alongado, de medianas dimensións e que sobresae máis dun metro sobre o terreo.

Fonte dos paxaros. Cruz na cima do penedo

Chantada na súa cima unha elaborada cruz de ferro co crucificado. No lateral inferior un cano de auga. Un suco percorre parte da superficie da laxe como o recordo dunha tentativa fallada de introducir na pedra unha canalización para a auga. Nese lateral inferior destaca unha gran inscrición gravada e resaltada con pintura vermella.

Acompañan ás inscricións unha gran cruz da Orde de Santiago, e a ambos lados da cruz as letras S, á esquerda, e A, á dereita. Debaixo desta vese a figura dun ave na parte superior da rocha obsérvase un complexo gravado, sucos a modo de lazos que se entrelazan conformando unha imaxe unitaria.

Fonte dos paxaros. Detalle da inscrición

Os caracteres da inscrición son desiguais en tamaño e forma e parece que foron elaboradas dun xeito descoidado, sen un deseño previo ou por alguén sen moitos coñecementos técnicos nos traballos con pedra. Pódese ler:

MBL y MFP

¡18.11-1944!

FONTE DOS PAXAROS

Completan esta inscrición principal, á dereita do grupo de iniciais MFP, unha pequena cruz e un ano 2007.

Foi realizado en conmemoración dun casamento? Recolle tamén a data de falecemento dun dos cónxuxes? Esperamos poder chegar a coñecer algún día a particular historia que garda esta pedra.

Consideracións finais

A localización desta estación, tras varias décadas en paradoiro descoñecido, supón para nós un importante paso nos estudos da arte rupestre galaica e nomeadamente deste importante foco de arte rupestre da bisbarra compostelá que se estende de sur a norte entre o val do Ulla e do río Tambre.

Como acontecera no seu día coa redescuberta do petróglifo do Monte das Pedras ou Monte Castelo na area arqueolóxica de Ventosa (Ames), despois de máis de 60 anos desaparecido, a  recuperación desta nova área arqueolóxica de Fontecova debe ser un estímulo para seguir traballando na valorización da arte rupestre compostelá, ben no marco do Parque de Compostela Rupestre ou ben dende outros eidos tanto administrativos como académicos.

Trátase dunha zona que no seu día foi obxecto da atención de dous grandes investigadores Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza e Luís Monteagudo que constitúen, para o colectivo A Rula, dous grandes referentes, non só da arqueoloxía galega senón mesmo da nosa cultura xeral.

Fernando Alonso Romero e o noso compañeiro Antón na estación da Casa do Frade 2

Agradecemos o desafío que no seu día nos propuxo Fernando Alonso Romero, bo amigo de Luís Monteagudo e co que tivo a honra de visitar estas xoias patrimoniais esquecidas. As lembranzas de Fernando desas xornadas polos montes de Fontecova co seu antigo mestre, permitíronnos dar coa súa localización e achegarvos esta primeira análise das insculturas da estación redescuberta de Casa do Frade 2 e da nova estación de Casa do Frade 1. Agardemos que sexa só un primeiro paso para garantir a súa necesaria conservación e posterior valorización.

Grazas Fernando por confiar en nós, as xornadas de loita contra os toxos non son nada se finalmente acadas este enorme premio. Quen procura as cousas con ilusión sempre ten máis posibilidades de acadar o éxito, nesta ocasión sen as túas indicacións iniciais sería imposible reencontrarnos con este excepcional conxunto patrimonial oculto entre o mato, outra evidencia máis do lamentable estado de abandono no que se atopan os nosos montes.

(continuará…)

 

 

by

A Devesa Real de Coto e os seus marcos


Os Plantíos Reais e a localización da Devesa de Coto

Dentro dos lindes do lugar de Coto, na parroquia teense de Santa María de Bamonde, sitúase unha ampla parcela de monte rodeada por un muro e varias gabias que a delimitan. Este predio limita polo norte cos montes de Reboredo e a Camposa, polo leste co monte do Castelo, ao oeste co Agro do Coto e ao sur co chamado monte dos Pobres.

Localización da antiga “Dehesa Real” de Coto coa situación dos dous marcos que se conservan “in situ”

Foi o mestre, historiador e veciño do lugar, Guillermo González Raviña quen na súa publicación (1) sobre a  historia da parroquia de Santa María de Bamonde deu a coñecer este antigo acoutamento real, ao que lle dedica un epígrafe especial, identificando esta zona de monte coa antiga “Dehesa Real de Coto”. Nel analiza polo miúdo a historia desta ”Dehesa” que durante o século XVIII estivo baixo a xurisdición da Mariña, representada polo intendente do Departamento de Ferrol.

Segundo o citado autor, dende principios do século XVIII, este plantío, de algo máis de 3 hectáreas de superficie, permaneceu acoutado e baixo unha administración especial (2). A Mariña mercaba, a precio tasado previamente, madeira para a construción naval, da venta das árbores unha terceira parte destinábase a repoboación e outra parte beneficiaba economicamente á propia veciñanza.

Esta política forestal dos Borbóns, iniciada en 1716 por Felipe V, encamiñouse ao fomento da plantación e conservación de carballos e piñeiros en montes comúns e baldíos, incluso en terreos privados de xeito forzoso (3), e tiña como obxectivo o subministro de madeira en beneficio da Mariña.

Este feito explica a Real Ordenanza “para a conservación e aumento dos montes da Mariña”, ditada por Fernando VI o 31 de xaneiro de 1748 (4), que confiaba aos intendentes da Mariña o coidado destes montes próximos ao mar e aos ríos navegables situados a menos de 25 leguas da costa (uns 138 km). Documéntanse en Galicia ata 729 Dehesas e Coutos Reais (301 só na provincia de Santiago), ao marxe dos montes comúns das vilas e freguesías situadas naquelas xurisdicións con doada saída ao mar, como acontece na de Vea, pola súa proximidade e fácil acceso ao río Ulla.

Pazo de Astaríz. Vista xeral.

Pazo de Astaríz. Vista xeral.

Ao leste da “Dehesa” discorre un importante camiño histórico, o chamado “Camiño do Francés”, quizais en alusión ao paso das tropas napoleónicas logo de cruzar o Ulla en 1809 en retirada dende a Ponte Ledesma onde sufriron numerosas baixas. Este antigo Camiño Real foi substituído pola actual pista (5) que comunica os lugares de Campos na parroquia de Teo e de Lamas en Bamonde. Algúns autores tamén sinalan a posible relación deste camiño coa antiga Vía XIX do antigo Itinerario de Antonino (6).  Vía que tamén fai de linde co chamado Monte da Condesa, antigas posesións dos Marqueses de Astariz (7), cuxo pazo localízase ao oeste, na aldea de Noceda. Na actualidade atópase en ruínas pero segue a ser un dos edificios barrocos máis sobranceiros do concello teense. O seu deseño evidencia a súa influencia compostelá e o sitúa na liña dos grandes pazos da beira do Ulla do Concello de Vedra.

Cómpre subliñar tamén a presenza na zona de dous interesantes microtopónimos, “Castelo de Coto” e “Castelo de Paizás”, posibles referencias a algún tipo de fortificación para a defensa desta antiga vía durante a Idade Media. Esta zona tamén é a estrema das parroquias de Santa María de Bamonde e Santo André de Illobre dende o Medievo, actualmente pertencentes aos concellos de Teo e Vedra respectivamente.

De feito, aínda se conservan ocultos entre os toxos e matogueiras os fitos de pedra que deslindan ambos concellos, colocados a finais dos anos vinte. Posteriormente, no ano 1939, o topógrafo Joaquín Pastor Sánchez, do Servizo Topográfico Nacional, acompañado de varios concelleiros teenses, fixaron oficialmente esta liña divisoria que sinalaron con estes fitos, que levan gravados as iniciais de ambos concellos (T e V) e figuran descritos polo miúdo na acta (8) do 24 de agosto de 1940 do “Instituto Geográfico y Catastral”.

No percorrido que realizamos co profesor González Raviña puidemos ver e marcar co gps varios destes “mojones”, moitos deles pequenos fitos de cuarzo, que milagrosamente chegaron ata os nosos días sen gozar de ningún tipo de protección.

Mámoa de Paizás

A uns metros desta fronteira municipal, no lado de Vedra, atópase a mámoa de Paizás. É este un túmulo de bo tamaño moi afectado pola colocación dun poste do tendido eléctrico sobre o cono de violación da mámoa. Lembremos que estes monumentos funerarios en moitas ocasións adoitan servir de linde entre parroquias do noso país.

A relevancia da Devesa Real de Coto

A “Dehesa Real” de Coto era, por tanto, unha das moitas “Dehesas” e Coutos Reais da antiga provincia de Santiago. Non obstante, dous feitos fan relevante este antigo plantío nos nosos días.

Por unha banda, os historiadores Guillermo González Raviña e Eugenio Estévez Cepeda lograron documentar esta antiga Dehesa a través do Catastro de Ensenada e dun documento notarial no que figura o nomeamento dun mordomo pedáneo encargado do seu coidado.

No Catastro figura esta Dehesa Real cunha superficie de 54 ferrados e un “vivero de SM” de 4 ferrados, na aldea de Coto lindando con monte común.

No documento de 1746 (9) do nomeamento de Gregorio Sobredo (veciño da aldea de Lamas na mesma parroquia de Bamonde) como mordomo pedáneo figuran as súas obrigas en relación co mantemento e conservación desta Dehesa, cuestións de carácter técnico como a plantación de novas árbores, evitar a corta de madeira, o peche dos terreos, arranxo dos camiños, pontes e fontes, pero tamén asuntos máis mundanos e de orde civil. Estes mordomos eran nomeados polo xuíz da xurisdición de Vea, á que pertencía a parroquia de Bamonde. O mordomo representaba a freguesía, especialmente á hora de distribuír as cotas dos soldados recrutados por quintas e levas, así como nos impostos que lle correspondían á parroquia e no tocante á reparación de pequenas obras públicas, auxilio da xustiza, mantemento da orde pública, etc.

Muro lindeiro da Devesa

Aínda máis excepcional é o feito da delimitación da “dehesa” a través dun muro lindeiro, gabias exteriores e varios marcos ou pedrafitas chantadas nos extremos da parcela, das que se conservan catro, dúas delas aínda no seu emprazamento orixinal. Estos marcos figuran ao carón do muro que rodea a parcela. O muro non se conserva na súa totalidade debido a que moitos propietarios o derrubaron parcialmente para facilitar o acceso ás súas fincas. Non obstante, consérvanse treitos dos seus lenzos dun metro de alto e ata 70 cm de ancho.

Na zona do val do Ulla só temos referencia doutros “Plantíos Reais” que conservan os seus marcos lindeiros no concello da Estrada. Segundo recolle o ilustre Manuel Reimóndez, na súa obra “A Estrada Rural”, existen dous plantíos reais na Estrada que aínda conservan algún dos seus marcos,

“pedras importantes son as das chamadas Carballeiras do Rei, ou sexa Plantío Real con Devesa de Viveiro”.

Trátase do marco da Carballeira do Rei, en Pardellas na parroquia de Loimil preto da N-525, e dos marcos da Carballeira do Rei, do lugar de Baltar na parroquia de Santa María de Ribeira,

“nela atópanse marcos con R e un deles coa data 1796 que levou para a súa casa a familia Otero desta parroquia, donos do monte”.

Os tres marcos da Devesa Real

No extremo sureste do plantío sitúase un marco, duns 70 cm de alto por 30 de ancho, cun gran “R” que identificamos como sinal da “Dehesa Real”. A letra está gravada no lado do marco que daba cara o camiño que bordea polo sur a parcela. Este marco sinalaba o linde nordeste da Devesa. Arestora atópase en perigo por unha importante fractura na súa base.

Marco da Dehesa Real no extremo sureste

O segundo marco figura no linde noreste da Devesa, é moi semellante o anterior. Ten un tamaño de 85 x 25 cm, está pegado ao muro lindeiro e tamén ten a letra “R”  gravada na zona central, no lateral do marco orientado cara o camiño. 

Marco da Dehesa Real no extremo noreste

Outras dúas pedrafitas atópanse descontextualizadas no interior de propiedades privadas da veciñanza da aldea de Coto. A primeira delas fica deitada nunha parcela na aldea de Coto fóra da súa posición orixinal. É algo máis grande cas anteriores (sobre un metro de altura) e tamén conserva o “R”. Segundo os datos achegados pola veciñanza este delimitaba a zona noroeste do couto.

Marco da Dehesa Real no linde noroeste

O último dos marcos localizados está no interior dunha vivenda, tamén na aldea do Coto, e foi reutilizado como elemento constructivo nunha lareira.

Os marcos, que permanecían inéditos, foron inventariados a comezos do ano 2017 aproveitando o traballo realizado en colaboración coa empresa de arqueoloxía “Horizonte Norte” e financiado pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia, polo que xa figuran no Plan Básico Autonómico da Xunta  e só resta a súa inclusión na relación de bens patrimoniais do Concello de Teo.

Na actualidade, aínda fican neste monte bos exemplares de piñeiros e carballos adultos pero nada comparable coa situación deste antigo plantío, como sinala o propio Guillermo González Raviña na súa obra:

“este terreno a monte, desde los años cincuenta del siglo pasado, en que lo conocemos, era un vergel de producción de pinares y otros árboles. En su parte alta y casi lindando con el paraje de “La Camposa”, tenía un buen manantial de agua que regaba un prado de su interior, hoy sólo queda de aquello el agua que entre derrumbes, fluye escasamente. La finca desde principios del siglo XX (alrededor de 1912), perteneció al cantero del Coto, José Fernández Guldrís, que se la compro a los herederos de Dª Joaquina Otaño, viuda de D. Miguel Sobrino. En 1752 era propiedad del Conde D. Francisco Calderón”.

Agradecementos

Rematamos esta entrada agradecendo a Guillermo González Raviña que nos teña achegado esta e outras historias da súa pequena aldea natal, por exercer de extraordinario guía polos montes de Coto, e, en xeral, por todo o labor que leva realizando nestes últimos anos na recuperación da historia e memoria da súa parroquia. Agardamos que este pequeno apuntamento contribúa a recoñecer o seu valioso traballo e sirva para animalo a continuar con novos proxectos.

Notas

(1) González Raviña, Guillermo & Estévez Cepeda, Eugenio: “Baamonde, Vaamonde: Historia, Genealogía y Relatos”. Bamonde, 2013. Unha obra que ilustra o bo traballo de combinar o baleirado de fontes tradicionais nos arquivos coa historia oral e a memoria colectiva para rexistrar o pasado desta pequena parroquia teense.

(2) A propia palabra “dehesa” procede do latín “defensa”, un terreo acoutado ou defendido, cercado para delimitar una zona de montes, pastos ou outros usos.

(3) Os propietarios aceptaban as imposicións da xurisdición da Mariña relativas ao aumento e conservación do plantío e obtiñan a cambio o aproveitamento de leña e monte baixo, landras e pasto para o gando así como un real de vellón por cada cúbico de madeira de carballo cortado.

(4) Esta ordenanza completouse coa Instrucción do 18/05/1971 sobre a conservación e aumento dos montes da Marina. Novísima Recopilación, T.III, libros IV e VII, páxs. 543-546.

(5) Camiño de Viño Grande a Campos por Bamonde. 1963. AMT 663

(6) Vía que comunicaba Braga e Lugo e pasaba ao pé do Pico Sacro. Unha vía que procedente de Cuntis entraba nas terras teenses pola Pons Vellegia (Pontevea).

(7) D. Jacobo Llorente de Araujo obtivo o título de Marqués de Astariz en 1752.

(8) “Acta de la operación practicada para reconocer la línea de término y señalar los mojones comunes a los términos municipales de Teo y de Vedra”. AMT. Fondos dixitais. Colección doazóns 2013.

(9) Documento notarial de nomeamento do “mayordomo pedáneo” da Dehesa Real de Coto do ano 1746. Arquivo privado da familia de Claudio Casal, veciño de Lamas

Bibliografía

  • ARTIGA REGO, A. “Montes públicos y desamortización en Galicia. En: Revista Agricultura y Sociedad”. ISSN 0211-8394, Núm. 57 (outubro – decembro 1990), páxs. 157-199.
  • BALBOA LÓPEZ, X.L. “O monte en Galicia, 1855-1925: intervencionismo administrativo e privatización campesina”. En: R. Villares (Ed.) “Donos de seu. Estudios de historia agraria de Galicia”. Santiago, 1988
  • BALBOA LÓPEZ, X.L.“O monte en Galicia”, Edicións Xerais, Vigo, 1990.
  • GONZÁLEZ RAVIÑA, GUILLERMO & ESTÉVEZ CEPEDA, EUGENIO. “Baamonde, Vaamonde: Historia, Genealogía y Relatos”. Bamonde, 2013.
  • “Inventario, catalogación e proposta de delimitación planimétrica dos petróglifos inéditos na comarca de Compostela”, realizado pola empresa Horizonte Norte entre novembro e decembro de 2016 baixo a dirección do arqueólogo Mario César Vila co financiamento da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia.
  • REIMÓNDEZ PORTELA, M. “A Estrada Rural”. Diputación Provincial de Pontevedra. Pontevedra. (2ª ed. 2007).

Apéndice gráfico e documental

Documento notarial de nomeamento do “mayordomo pedáneo” da Dehesa Real de Coto do ano 1746. Arquivo privado da familia de Claudio Casal, veciño de Lamas.

Plano do deslinde de Teo e Vedra na zona do Camiño Francés. Ano 1939, realizado polo topógrafo D. Joaquín Pastor Sánchez do Servizo Topográfico Nacional. Arquivo Municipal de Teo

by

Á procura dos petróglifos do Monte da Fontecova (Compostela) I


Hai propostas que non se poden rexeitar, e máis se quen a fai é alguén como o profesor Fernando Alonso Romero. E si ademais, a proposta consiste na visita dun petróglifo compostelán descoñecido para nós, a obriga de atender á demanda é, si cabe, maior.

Compostela desde o Monte da Fontecova

Así, aceptamos sen pensalo moito e presentámonos puntuais á cita dominical co insigne historiador. Após un cafeliño rápido co que afrontar a nebulosa mañá fixemos unha rápida visita á ponte e Camiño Real  que cruzan o rego do Gatofero, no lugar do Bargo, parroquia de Santa María da Peregrina. A pesares do abandono ó que está entregado o lugar segue a transmitir unha beleza especial.

Este camiño e paso forman parte dun dos sete itinerarios medievais tradicionais polos que se chegaba a Compostela, en concreto do camiño que entraba pola Porta Subfratribus ou de San Francisco, e que comunicaba a cidade coa comarca de Bergantiños. Ademais, neste rego do Gatofero sitúase tamén o límite do Xiro da cidade, elemento fundamental para a xestión do seu couto xurisdicional.

Ponte do Gatofero

A sinxela ponte dun só arco parcialmente derruído, a medida calzada, a fermosa fervenza e os monumentais muíños conforman un conxunto de especial valor merecente dunha mellor consideración e trato por parte das administracións con competencias.

Muíños e fervenza do Gatofero

Tras esta primeira parada dirixímonos ó lugar de Pardaces de Arriba para, desde alí, ascender a pé un pequeño treito en dirección ó cumio do monte da Fontecova. Antes de iniciar o ascenso propiamente dito fixemos nova parada ante un vello coñecido, o petróglifo da Fontecova 1. Xa que ata o de agora non o tiñamos publicado aquí vai a súa descrición.

Camiño real ó seu paso polo Gatofero

O petróglifo da Fontecova 1.

Trátase dun xacemento do que tivemos coñecemento no ano 2015 grazas ó noso informante Marcos. Coordenadas UTM   29 T 535846 4750289. Datum WGS84.

Petróglifo da Fontecova 1. Panel 1.

Nunha pedra exenta de medianas dimensións situada á marxe do camiño e inmediata a un cruce se conserva na súa superficie un deseño irregular con forma de M realizado con un suco irregular e rematados con coviñas nos seus extremos. Pola forma en V da sección do suco faise evidente que foi elaborada, ou cando menos reavivada, con útiles metálicos. Ademais consérvanse varias coviñas de pequenas dimensións illadas distribuídas polo resto da superficie.

Petróglifo de Fontecova 1. Panel 1.

A menos de dous metros da pedra exenta localízase outra laxe con gravados. Sitúase no medio do camiño e, na actualidade, só unha pequena porcentaxe da súa superficie é visible. Nela consérvanse un total de 14 coviñas distribuídas sen unha orde aparente. Nunha ocasión máis debemos entender esta descrición como  provisional por incompleta, dada a porcentaxe de superficie que permanece oculta pola terra do camiño.

Petróglifo da Fontecova 1. Panel 2.

Engádese este xacemento á listaxe de laxes con arte rupestre da comarca alteradas por camiños ou outras obras civís, e, polo tanto, en continuo perigo. Entendemos que deberían, coa maior urxencia, ser obxecto das medidas que garantan a súa conservación.

Petróglifo da Fontecova 1. Panel 2.

O gravado histórico do cumio.

Deixamos atrás a nova descuberta e deseguido iniciamos o ascenso monte a través, en dirección a unha valga conformada por un pequeño regato e situada ao leste do cumio do monte, na que esperabamos atopar os gravados. Mais os sempre ameazadores toxos obrigáronnos a desviarnos cara a cima, e unha vez fomos conscientes de que non había volta atrás chegamos ata o recinto dos repetidores limpo de vexetación.

Deseño na cima da Fontecova

É o cumio da Fontecova rico en afloramentos graníticos, a maior parte deles moi alterados por actividades antrópicas diversas. Nun deles atopamos un estrano gravado histórico elaborado con útiles metálicos, se atendemos á sección en V do seu suco. Coordenadas UTM   29 T 535300 4750241. Datum WGS84.

O petróglifo da Fontecova 2.

Aventurarse a saír do camiño trazado nos nosos montes  é, con certeza, un dos deportes de máis alto risco que se poden practicar no país. A frondosidade extrema das toxeiras dificulta a orientación e a agresividade das súas espiñas retarda e fai moi penoso o avance. Mais nada novo que non saiba calquera que se dedique a coñecer o patrimonio localizado nos nosos montes.

Unha vez alcanzamos as antenas fuxindo dos toxos, procuramos un novo camiño polo que descender con menos esforzo na dirección desexada. Ao pouco tempo topamos cun novo muro verde que salvar para poder achegarnos ao primeiro dos afloramentos graníticos con posibilidades de ser o que andábamos a procurar. Trátase dunha peneda de grandes dimensións e destacada altura sobre a contorna inmediata. Nun extremo da superficie máis horizontal fomos quen de localizar ata catro coviñas.

Mais, pronto fomos conscientes de que non se trataba da laxe recordada por Fernando, polo que procedemos a documentala e démoslle a denominación de petróglifo da Fontecova 2. Quédanos pendente  o seu estudo detallado, xa que dadas as dimensións da peneda e que se atopa en boa parte tapado polo toxo foinos imposible realizar una primeira análise en boas condicións.

Coordenadas UTM 29 T 535587 4750529. Datum WGS84

Petróglifo da Fontecova 2. Detalle

Proseguimos a busca. A proximidade entre as distintas laxes permitíunos revisar boa parte delas antes de que a fame nos convencese de que xa eran horas de interromper temporalmente a pescuda. Volvemos ás nosas casas cansos, rabuñados e picados, mais coa reconfortante sensación de estar en marcha e máis preto do noso obxectivo.

Tocaba agora analizar de vagar o camiñado e fixar as novas zonas a escudriñar. Era o momento de contrastar a información recollida con aquela outra que xa posuíamos no noso arquivo. Durante a camiñata Fernando contou que a última vez que visitara o xacemento fora xa hai máis de 30 anos na compaña de Luis Monteagudo, falounos da súa localización nunha valga, ao carón dun pequeno rego, nunha laxe alongada que conservaba motivos tanto na superficie horizontal como na vertical (unha combinación circular) da peneda.

As fotografías do petróglifo da Fontecova de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza.

Entre o grupo de  laxes da comarca coñecidas por Sobrino Lorenzo nos anos cincuenta do pasado século, figura unha referencia coa denominación de Monte da Cova, Figueiras.

Monte da Cova – Figueiras.  Fotografía de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza. Arquivo Núñez – Sobrino.

A información que recollimos redúcese a 5 fotografías realizadas polo arqueólogo sobre o ano 1955 que esperamos poder comparar coa laxe que estamos a buscar.

Unhas semanas máis tarde, cando nolo permitiron os quefaceres diarios, retomamos a procura. E fixémolo dirixíndonos monte a través desde o sur cara o afloramento que denomináramos Fontecova 2, co fin de pesquisar os afloramentos de maiores dimensións visibles nos mapas aéreos situados ó sur deste. De novo abrímonos paso traballosamente entre a vexetación e fomos quen de alcanzalos, mais nunha primeira e rápida prospección non localizamos ninguna evidencia de arte rupestre.

Bibliografía e documentación.

  • Arquivo Nuñez – Sobrino.  Fotografías de Compostela (1939-1958), Ramón Sobrino Lorenzo.
by

O emblema da arte rupestre compostelá danado gravemente. Agresión aos gravados do Castriño de Conxo.


A primeira hora do pasado mércores 15 de maio recibimos unhas fotografías de varios gravados do Castriño de Conxo danados, algúns completamente riscados.

Esa mesma tarde non tardamos en achegarnos ata alí para facer unha primeira análise dos danos. A primeira vista observamos graves alteracións na pátina de catro figuras situadas no panel inferior da laxe, tres puñais e un escutiforme. Despois de observar detidamente as alteracións producidas observamos que empregaron algún elemento duro, posiblemente unha pedra, para riscar os motivos e, en varias figuras, tamén empregaron o mesmo elemento, ou outro similar, para remarcar o espazo entre os sucos. Como consecuencia da abrasión produciuse unha perda importante da pátina destas insculturas danando tamén as superficies internas das figuras. Nalgúns puntos concretos incluso observamos a perda de superficie pétrea.

Estamos ante unha agresión moi grave. Se tivésemos que escoller unha estación de arte rupestre para representar o conxunto das máis de 3500 pedras labradas na nosa prehistoria e espalladas por todo o territorio do país, a do Castriño de Conxo a ben seguro sería unha das principais candidatas. Se isto acontece nunha laxe tan emblemática e representativa do Grupo Galaico da Arte Rupestre imaxinade a situación na que se atopan a maioría destas manifestacións culturais que constitúen elementos fundamentais de calquera estudo que aborde a nosa Prehistoria.

Dende a súa descuberta, polos irrepetibles Ramón Sobrino Buhígas e o seu fillo Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza nos anos 30 do século pasado, a peneda da Cantaleta non ten deixado de proporcionarnos coñecementos fundamentais para o estudo da arte rupestre galaica e mesmo para o conxunto da Europa Atlántica.

Por desgraza, o  abandono que ten sufrido inmerecidamente todos estes anos, (reflexo do que acontece en xeral con estas manifestacións culturais) contribúe a “facilitar” estes actos incívicos e reprobables. O desleixo fomenta o vandalismo e as malas novas repítense a cotío.

Certo é, que os “vándalos” tamén atentan contra  elementos patrimoniais ben atendidos e coidados,  lembramos as recentes pintadas en varios elementos da Catedral, mais a resposta ós feitos foi, como corresponde, un rexeitamento social unánime e a rápida intervención das administracións competentes encamiñada a recuperar o danado.

Agardemos que polo menos esta desafortunada acción vandálica no petróglifo de Conxo sirva para sensibilizar ós nosos políticos e a cidadanía en xeral da urxente e necesaria actuación nesta área arqueoloxica, e que se faga coa mesma dilixencia que nos desafortunados “incidentes” na Catedral. Ambos elementos son pezas claves para preservar a nosa identidade, emblemas da nosa herdanza cultural e da nosa galeguidade. Son bens imprescindibles e insubstituíbles para a mellor comprensión do noso feito diferencial e merecen, por tanto, o mesmo tratamento.

Os continuos lumes devoran petróglifos que nin tan sequera chegamos a coñecer pero, para unha asociación como a nosa, os danos producidos polos “visitantes” son as máis dolorosas, pois contra iso debería haber remedio. Seguiremos tentando concienciar a cidadanía na importancia de preservar e valorizar este patrimonio. Non desistiremos no noso labor, e seguiremos coas visitas, coas exposicións, coas charlas nos coles… pois está claro que non podemos valorar o que descoñecemos. É o único xeito de acadar esa simbiose entre o patrimonio e a cidadanía que desexamos.

Acompañamos a esta publicación a denuncia formal que achegamos ao Servizo de Vixilancia e Inspección de Patrimonio Cultural da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Ao mesmo tempo, no mesmo día que tivemos coñecemento dos feitos, contactamos con Jorge Duarte, concelleiro de Espazos Cidadáns, Dereito á vivenda, Mobilidade e Relacións veciñais do Concello de Santiago. que nos indicou a súa intención de desprazarse ata o lugar na maior brevidade para, a continuación, proceder a tomar as medidas pertinentes. No día de hoxe achegouse ata o xacemento xunto coa responsable do Servizo de arqueoloxía do concello. Esperamos que fagan o necesario para minimizar os danos e que isto non volva a suceder.

Ligazón á denuncia: https://drive.google.com/file/d/1WHuSWmt2iehyoeADatbTFzWPoJIMfzPx/view?usp=sharing

 

 

 

by

O Petróglifo das Forcadas en Corme, o valor da vontade


Unha vez máis achegámonos á Costa da Morte, á península de Corme, cultivando un saudable hábito que, para o Colectivo, estase a converter nun frutífero costume. Acudimos ao novo convite do concelleiro de Educación e Patrimonio do Concello de Ponteceso, Carlos Penedo. Visita que conta tamén, non podía ser doutro xeito, coa inestimable participación do inquedo Suso Lista.

Grazas ás vontades de Carlos e Suso logrouse artellar nos últimos anos un labor de divulgación e protección do patrimonio cormelán que ten xerado importantes logros, malia ás sempre presentes limitacións materiais e económicas. Boa mostra disto son os labores de limpeza e mantemento dos accesos e do contorno dos petróglifos da Fieiteira, Regadiña e do Petón da Campaíña realizadas periodicamente pola concellaría que dirixe Carlos, co obxectivo de garantir a boa conservación destes bens culturais. Asemade mellorou a súa accesibilidade co deseño, sinalización e difusión dunha ruta polos petróglifos de Corme, facilitando á veciñanza e cidadanía en xeral o seu desfrute, converténdoos nun recurso educativo, cultural e lúdico de gran valor e un elemento imprescindible para a comprensión da nosa prehistoria e a conformación da nosa identidade colectiva.

Panel 2. Pormenor

Estas accións complementanse con actividades encamiñadas a achegar á veciñanza estas mostras da arte rupestre cormelán, como a multitude de visitas organizadas por Suso en calquera momento do ano e abertas á participación de calquera persoa que teña interese.  Un bo xeito de continuar o traballo realizado coas xeiras nocturnas organizadas polo Concello e nas que tivemos a oportunidade de colaborar nestas tres últimas edicións.

Petróglifo das Forcadas. Vista cenital

Todos estes esforzos e outros moitos teñen servido para difundir o importante valor social, cultural e educativo destes petróglifos e para aumentar a apreciación polo seu patrimonio por parte dos habitantes de Ponteceso e os seus visitantes. Os resultados obtidos, nuns poucos anos por tan só estas dúas vontades, faise evidente e énchenos de optimismo animándonos a seguir no noso labor asociativo.

Quede aquí o noso agradecemento polo labor feito e por ternos permitido formar parte destes proxectos.

Congostra de acceso ao petróglifo

O petróglifo das Forcadas

Nesta ocasión, o noso primeiro destino, unha vez chegamos a Corme foi a estación rupestre localizada por Suso Lista que divulgou polas redes sociais o pasado 22 de marzo, e que el mesmo bautizou como petróglifo das Forcadas.

Mapa de situación dos principais petróglifos de Corme

Localízase no lugar das Forcadas, ao remate dos terreos máis pronunciados do Meixueiro (92 m),  (coordenadas UTM 29T 503922 4790990. Altitude 65 msnm. Datum WGS 84) polo que ten unha posición predominante sobre a súa contorna inmediata, os núcleos de Corme Porto e Corme Aldea, a pesar da pouca altitude na que se localiza.

Trátase dun afloramento granítico de boas dimensións que ocupa aproximadamente 10 m2 de superficie moi irregular e pouco destacada sobre o terreo. Presenta una boa cantidade de pías naturais producidas por procesos de meteorizacións químicas e físicas que co tempo produciron formas moi complexas e  plásticas, á imaxe da estación próxima da Fieiteira, a tan só 600 metros de distancia.

Petróglifo das Forcadas. Pía natural

Dada a irregularidade da superficie dividimos a estación en catro paneis para facilitar a súa descrición. Unha vez máis, debemos sinalar que a nosa descrición debe entenderse como provisional xa que boa parte do afloramento se encontra cuberto por terra e vexetación polo que estamos seguros que a súa limpeza  proporcionará a posibilidade de obter unha descrición máis completa con posibles novos motivos.

Panel 1. Nunha estreita laxe apenas destacada sobre o terreo consérvanse nunha superficie bastante regular un bo número de coviñas (16), un círculo con coviña central, así como outros sucos que poderían conformar outros deseños agora case irrecoñecibles  debida á erosión sufrida.

Panel 1

Panel 1. Reconstrución fotogramétrica

Panel 2. É a superficie de maiores dimensións do afloramento e a que máis motivos conserva. Comezamos a descrición desde o extremo oeste. Nesta zona o afloramento presenta a superficie máis elevada e cunha forma lixeiramente convexa que cae cara o norte. Presenta un conxunto de pías naturais encadeadas.

Panel 2, sección oeste

Os motivos conservados presentan unha forte erosión, o que fai moi difícil a súa visualización. O motivo principal é unha combinación circular conformada por dous círculos concéntricos e unha coviña central. Desta parte un suco de saída cara o norte que se completa con outras liñas conformando un rectángulo incompleto. Ó oeste desta combinación apreciamos outra posible combinación moi erosionada.

Panel 2. Sección oeste. Combinación circular e rectángulo

Esta sección sepárase por diáclases da zona leste que presenta una superficie máis horizontal e regular. Nela consérvanse unha serie de motivos que poñen esta estación en relación directa coas estacións da Fieiteira e a Regadiña, os escaleriformes (de ata 46 cm de largo), os cruciformes e os círculos simples con cruces inscritas.

Panel 2. Sector leste. recostrución fotogramétrica

Os cruciformes (de ata 32 cm de largo) presentan unha forma característica que recorda ao dunha forcada polo que podería deducirse que estamos ante a causa deste microtopónimo, As Forcadas, aplicado a toda esta paraxe.  Outros cruciformes presentan deseños máis complexos. Compleméntase este panel con coviñas (de ata 9 cm de diámetro), e círculos simples con cruz inscrita.

Panel 2. Sección leste. Detalle

Panel 3. Ocupa a parte central do afloramento unha laxe a rás de chán e superficie moi regular. Na parte visible deste panel consérvanse dúas cruces con coviña no extremo superior. Complétanse con coviñas illadas.

Panel 3

Panel 4. Localízase no extremo norte do afloramento e presenta a superficie máis irregular configurada por multitude de pías de diversos tamaños.

Panel 4. Vista xeral

Dada a súa forma faise moi difícil determinar que elementos son produto da erosión natural daqueles que son produto do labor antrópico, mais na superficie máis regular e horizontal no extremo norleste identificamos 3 coviñas.

A modo de resumo podemos indicar que se trata dunha estación moi interesante ao conservarse nela motivos típicos do grupo Galego de Arte Rupestre Prehistórica, por exemplo  a combinación de aneis concéntricos, xunto con otros máis atípicos pero común a outras estacións do promontorio de Corme, os escaleiriformes, cruciformes e círculos con cruces inscritas.

Ademais, se analizamos os sucos destes motivos podemos observar diferenzas evidentes entre o suco moi erosionado e sección en U moi aberta da combinación circular e os sucos menos erosionados dos escaleriformes, así como os sucos con sección en V dalgúns dos cruciformes. Isto podería indicar que foron elaborados con distintas técnicas, o que tamén podería estar a indicar unha feitura diacrónica entre eles.

Mapa cos límites parroquiais e a localización dos petróglifos

Outro elemento de interese que comparte coa estación da Fieiteira é que a situación de ambas coincide co límite entre as parroquias de Corme Porto e Corme Aldea.

Por último queremos indicar o erro existente na localización no visor do Plan Básico Autonómico da estación da Fieiteira. Esperamos que os recentes traballos de revisión do catálogo patrimonial promovido pola Dirección Xeral de Patrimonio sirva para correxir este e outros erros semellantes.

Panel 4. Coviñas

Unha inscrición con misterio

A seguinte parada sinalada no noso itinerario cormelán levounos ata a sinxela Capela de San Xosé e San Francisco. Trátase dunha pequena edificación relixiosa de carácter rural localizada no centro de Corme Aldea.

Poucos datos contrastables puidemos atopar sobre este templo. En distintos lugares de internet a describen como una capela barroca de tipoloxía rural, levantada no século XVII. As fontes consultadas sinalan que no interior se conserva o arco triunfal de orixe románica, mais nesta ocasión non puidemos acceder. Tamén se indica que conserva anacos dos muros románicos orixinais e dúas inscricións, unha delas supostamente do século VII (aínda que sospeitabamos que fora datada erroneamente). A capela formaría parte dun conxunto coa casa reitoral, agora en ruínas.

Ocupámonos nesta ocasión de dar luz á inscrición que nos amosou Suso Lista e da que achegamos a seguinte proposta de transcrición:

“OMNES MORIMUR IN DOMINO

TANQUAN AQUA DECURRENS PER

SUU CURSU MERGIBUS

ANNO A NOSTRUM DOMINI M

DCLXXXVI IESU KRISTO REGNANTE”

Reconstrucción fotogramétrica da inscrición

Trátase dun pensamento de carácter transcendente sobre a morte, de non doada tradución, que podería interpretarse, salvo mellor criterio como:

“Todos morremos (corremos cara, imos, acabamos) no Señor, como levados (mergullados) na auga que flúe polo seu cauce. No ano do Noso Señor de 1686. Xesús Cristo Reinante“.

A transcrición complicouse por mor da erosión e, posiblemente, dunha limpeza agresiva e inadecuada que dificulta a lectura de varias grafías que se atopan moi esvaecidas. Sen os modelos fotogramétricos realizados dificilmente poderíamos facilitarvos a súa transcrición.

Queremos agradecer o esforzo realizado na transcrición e tradución por parte de Juan Andrés Fernández, que novamamente demostrou a súa mestría neste eido e a súa habilidade á hora de facilitarnos a lectura destas vellas inscricións epigráficas. Grazas tamén ás xestións realizadas por Jorge Fernández.

Segundo o citado investigador, esta inscrición de eminente carácter funerario, é posible que “formase parte da parede ou entrada dun camposanto, e, ó tempo de construción da capela se reutilizase nesta”.

Illa da Estrela dende a Praia da Ermida

Un capitel á deriva

Xa co sol rematando o seu camiñar diario chegamos á Praia da Ermida. Este fermoso paraxe natural sitúase fronte o centro urbano de Corme-Porto, ao surleste deste. Conforma unha pequena enseada, cunha praia metade área, metade coídos,  separada da veciña praia de Osmo ao norte pola Punta da Furna e que remata ao sur na Punta Sapeira e o coído que a une, en marea baixa, coa lendaria Illa da Estrela.

Véñennos á mente moitas razóns polas que visitar esta paraxe, mais nesta ocasión o obxecto do noso interese localizábase ao sur da praia. Entre os milleiros de pedras graníticas de tamaños e formas diversas destacaba unha pola súa forma regular, outra descuberta de Suso, un capitel granítico de boas dimensións que formaría parte dunha pilastra cunha columna acaroada. Presenta decoracións vexetais simples (follas lisas de grandes dimensións) nas tres caras esculpidas e na base conserva un colariño semicircular.

Capitel na praia da Estrela

A simplicidade do deseño complica o facer unha proposta cronolóxica. Deixamos aquí a teoría de Suso pola que “este capitel procedería da vella capela da Illa da Estrela e chegou á praia cando caeu do carro que o trasladaba a terra xunto a outras pedras do desmantelado templo“.

Na Illa da Estrela están catalogados un castro e as ruínas da ermida que lle da nome. Recolle M. Saralegui no 1918 na súa obra “Los monumentos megalíticos en España” a seguinte lenda:

“Alí pola Illa da Estrela e pola Praia vivían unhas xentes que tiñan un rei e un día viñeron os mouros e destruiron a súa ciudá, botándolle pedras dende o monte de enriba.”

Illa da Estrela, vista cenital

by

Novas achegas ó inventario de arte rupestre nas terras de Trasdeza


1- Introdución

O elevado número de estacións rexistradas e a diversidade dos motivos insculturados conservados nelas fan da terra de Trasdeza un enclave de referencia para os estudos da arte rupestre na Galiza interior, só comparable á zona do Farelo no linde entre as provincias de Lugo (Antas de Ulla) e Pontevedra (Agolada).

Dende a catalogación das primeiras estacións na década dos cincuenta do pasado século ata as últimas descubertas que hoxe presentamos, o catálogo patrimonial do termo municipal de Silleda non deixou de aumentar e, con certeza, seguirá a facelo no futuro próximo.

Na actualidade contabilizamos preto de corenta estacións de arte rupestre espalladas por 7 das 33 parroquias nas que se divide o concello. Porén, é preciso salientar, polo elevado número de petróglifos, ás parroquias de San Salvador de Laro, San Xoán de Saídres, San Miguel de Oleiros, San Miguel de Siador e Santa María de Cortegada.

Mapa de situación

É, precisamente, nesta última parroquia onde se sitúan estas últimas oito estacións localizadas, concretamente na contorna das aldeas de Xubín e Framiñán.

 Localización dos gravados no google maps: https://bit.ly/2GS5CLD

 2- A descuberta

A principios do mes de agosto do pasado ano, Iria Méndez e Inácio Pavón, puxéronse en contacto con nós para informarnos dunha posible nova estación de arte rupestre e dunhas curiosas construcións para o refuxio de pastores e cuberto do gando preto da aldea de Xubín.

Precisamente este lugar foi unha das zonas máis danadas polo incendio forestal de outubro de 2017 que afectou a máis de 170 ha. nas parroquias de Refoxos, Siador e Cortegada.

Pola experiencia destes últimos anos sabemos que o lume é o gran inimigo deste tipo de conxuntos arqueolóxicos mais tamén que, paradoxalmente, abre a porta a novas descubertas.

Petróglifo da Espiñeira 1. Fotografía nocturna

Descoñecedores destas terras contactamos co noso amigo o incansable camiñante da comarca Dezá, o cronista Daniel González Alén, co que mantemos amizade e colaboracións periódicas dende a fundación do Colectivo no 2013.

Así, organizamos unha primeira xeira conxunta por esta área da contorna do Monte Chamor onde o lume arrasou coa vexetación que anos atrás dificultaba o acceso ós outeiros graníticos e agochaba entre o mato e os toxos as penedas insculturadas.

Nesta primeira visita localizamos varios gravados, mais serían sucesivas expedicións (logo de realizar varias visitas en diferentes momentos do día para observar as laxes coa luz do abrente e do solpor), e sempre coa inestimable colaboración de Daniel, as que nos permitiron localizar ata oito novos petróglifos e novos paneis con gravados na única das laxes que xa figuraba catalogada.

Petróglifo de Espiñeira 1. Detalle. Fotografía nocturna

Logo do traballo de campo, xeoreferenciación das estacións, localización planimétrica e a edición das fotografías e modelos 3d achegamos unha primeira descrición das diferentes estacións.

 3. Os petróglifos de Espiñeira

 3.1 Espiñeira 1

A laxe que nos mostraron Iria e Inácio era precisamente a única rexistrada da zona, o chamado petróglifo de Espiñeira que figuraba catalogado co código GA3605213 no inventario patrimonial que acompaña ó PXOM silledense, aínda sen aprobación definitiva (aprobado provisionalmente na acta plenaria do 18/03/2016).

Os gravados sitúanse nunha peneda que destaca nun relanzo elevado  do terreo, preto dun manancial natural e dunha encrucillada de camiños que ascenden dende a aldea de Xubín e da paraxe dos Chaos, dominando un val que descende en dirección norleste.  A laxe mide 10,10 m de longo x 6,30 de ancho e ten case 2 metros de altura.

Coordenadas UTM: 29 T 561971 4722488, altitude: 641 msnm.

Petróglifo de Espiñeira 1. Panel central

3.1.1 Panel Central – Inferior.

Como recolle a ficha do inventario, presenta un amplo repertorio de gravados xeométricos situados na súa maioría ó redor dunha pía natural (45 x 37 cm.) na zona central e inferior da rocha.

Destaca unha combinación de 46 cm. de diámetro (1) formada por tres círculos concéntricos sen rematar, con cazoleta central de 17 cm. de diámetro e 5 de profundidade, e un apéndice de saída cara o SO duns 50 cm. Ó lado dereito deste radio de saída figuran os restos doutra combinación incompleta.

O N da anterior unha segunda combinación (2) de 28 cm. de diámetro formada por dous aneis con coviña central de 5 cm.

A terceira combinación (3) (22 cm. de diámetro) figura ó carón da pía e conta tamén con dobre anel e coviña central. Este motivo ten acaroado un pequeno anel (12 cm) con coviña central (3b).

Outra combinación consérvase (4) máis desgastada formada por dous aneis (o exterior incompleto) de 25 cm. de diámetro, tamén con coviña central.

Completa o repertorio unha última combinación (5) formada por un anel e unha coviña central.

Reconstrucción fotogramétrica do panel Central do petróglifo de Espiñeira 1

Nos modelos 3d realizados deste panel central aprécianse restos moi erosionados (pouco perceptibles) doutras combinacións así como doutros deseños de difícil interpretación.

Ademais deste panel puidemos comprobar a existencia de dous novos paneis non documentados previamente.

 3.1.2 Panel Superior

Na parte superior da laxe, enriba da pía natural, figura un anel simple (1) duns 16 cm. de diámetro con coviña central de 9 cm. e 2 de profundidade.

Só 15 centímetros ó sur deste motivo, apréciase os restos dunha segunda combinación (2) duns 20 cm. de diámetro formada por dous círculos.

Pormenor do panel superior do petróglifo de Espiñeira 1

 3.1.3 Panel suroeste

Finalmente na parte máis inclinada da laxe orientada ó SO localizamos dúas novas combinacións circulares adaptadas á propia morfoloxía da laxe que forman dous “petóns”.

Pormenor do panel suroeste do petróglifo de Espiñeira 1

A primeira (A) posúe de 25 cm. de diámetro con 3 aneis e coviña central e o seu carón unha segunda (B) máis erosionada con dobre anel (21 cm.).

Non desbotamos a posible existencia dunha terceira combinación moi erosionada situada noutro dos petóns da parte inferior e máis vertical da rocha.

Pormenor dos paneis superior e suroeste do petróglifo de Espiñeira 1

En total a laxe conta con polo menos 8 combinacións de círculos concéntricos sendo a máis importante das localizadas en relación ó número de gravados documentados nesta área arqueolóxica.

OS NOVOS GRAVADOS

 3.2 Espiñeira 2

Localízase moi próxima á estación principal, a só 30 m ó NO, e no mesmo outeiro granítico.

Trátase dunha combinación de 22 cm. de diámetro e dobre anel situada na parte máis elevada dunha peneda. A pesar do elevado grado de erosión que sofre produto da acción continuada dos axentes naturais e o lume sorprende a anchura do suco do gravado de case 5 cm. o que facilita a súa visualización. Tamén cómpre sinalar a presenza de vetas de seixo situadas próximas á combinación.

Pormenor do petróglifo de Espiñeira 2

Coordenadas UTM: 29 T 561949 4722507, altitude: 648 msnm.

3.3 Espiñeira 3

Nun outeiro a 460 m o NO do anterior localizamos 3 pequenas estacións.

Nunha rocha case plana (205 x 200cm.) que sobresae do chan uns 50 cm., situada próxima ó camiño e preto dun dos “chouzos” que aínda se conservan na zona, figura un anel simple de 12 cm. de diámetro con coviña central de 7 cm. e 2 de profundidade.

Pormenor do petróglifo de Espiñeira 3

Coordenadas UTM: 29 T 561684 4722895, altitude: 664 msnm.

3.4 Espiñeira 4

Esta estación localízase nunha rocha (110 x 71 cm.) a 19 m ó NO da anterior e componse dunha única combinación de dobre anel de 20 cm. de diámetro con coviña central de 9 cm. de diámetro por 3 de profundidade.

É unha das estacións máis afectadas polo lume do ano 2017, con descoloracións e pequenas fragmentacións na capa superficial da laxe.

Coordenadas UTM: 29 T 561674 4722912, altitude: 663 msnm.

Pormenor do petróglifo de Espiñeira 4

3.5 Espiñeira 5

O último petróglifo localizado neste outeiro figura nunha laxe exenta ó carón da anterior e que grazas á experiencia e bo ollo de Daniel fomos quen de identificar pois figura volteada cos gravados cara o chan.

Nesta laxe seccionada e esquecida polos canteiros de 340 x 207 cm. observamos unha única combinación de dobre anel (24 cm. de diámetro) e cazoleta central de 8 cm. de diámetro e 1 de profundidade. Os sucos son anchos duns 3 cm. e o seu estado de conservación é bo aínda que está moi denegrida polo lume.

Coordenadas UTM: 29 T 561679 4722915, altitude: 662 msnm.

Pormenor do petróglifo de Espiñeira 5

Os petróglifos de Castelao

Na paraxe denominada Castelao situada a uns 220 m. o SO da estación central dos petróglifos de Espiñeira localizamos tres novas estacións case contiguas. Localízanse no cumio dun outeiro granítico desde o que se ten un amplo dominio visual sobre os agros de Xubín e Os Chaos e coa silueta do Monte do Carrio e do Farelo ó fondo.

Panorámica dos montes do Deza dende o Outeiro de Castelao

4.1 Castelao 1

Nunha laxe a rentes do chan de 3,50 m de longo e 92 cm. de ancho localizamos un único motivo, posiblemente unha alabarda cunha folla triangular ancha con crista central duns 40 cm. de longo por 13 de ancho que presenta un mango curto realizado con dobre suco duns 17cm. Tamén salienta a zona de suxeición entre o mango e a folla representada cun anel ovalado dividido á metade por un suco vertical.

Petróglifo de Castelao 1

A presenza desta posible arma do Bronce Inicial ten gran relevancia pola súa singularidade pois só atopamos armas en dúas laxes máis no Trasdeza, concretamente no Petróglifo de Primadorno 1, no linde entre as parroquias de Breixa e Saídres, e no petróglifo de Tras da Costeira 1 na Pena do Camiño en Oleiros. Porén, debemos sinalar que o deseño desta posible alabarda de Castelao presenta diferenzas notables cos deseños dos citados petróglifos.

Reconstrucción fotogramétrica da alabarda do Petróglifo de Castelao 1

Coordenadas UTM: 29 T 562171 4722393, altitude: 643 msnm.

4.2 Castelao 2

A 14 m ó E desta primeira estación localízase unha laxe cun único gravado, un cruciforme histórico de 14 cm. nos cabos por 11 cm. nos brazos de clara factura histórica realizada cunha ferramenta metálica, presenta un suco fino duns 2 cm. de ancho e 1 cm. de profundidade. Probablemente unha cruz de termo pois localízase na parte superior e máis visible do penedo.

Petróglifo de Castelao 2. Cruciforme

Coordenadas UTM: 29 T 562185 4722393, altitude: 644 msnm.

4.3 Castelao 3

A escasos 5 m da anterior atopamos a última estación localizada neste outeiro.

No extremo S deste afloramento granítico figura un panel insculturado con máis de 20 coviñas distribuídas sen orde aparente por boa parte da superficie da laxe. A máis grande é de 16 cm. de diámetro e 4 de profundidade e a máis pequena non chega os 5 cm. de diámetro por 0,5 cm. de profundidade.

Petróglifo de Castelao 3

Na segunda visita ó petróglifo identificamos na parte central do panel un círculo moi erosionado duns 20 cm. con coviña central de 3 cm.

Coordenadas UTM: 29 T 562188 4722388, altitude: 643 msnm.

5- O petróglifo de Barazal ou do Alto da Costa

Localización dos Petróglifos de Espiñeira e Alto da Costa

Situado a uns 950 m ó N do segundo grupo de petróglifos de Espiñeira, xusto no perímetro de protección da necrópole megalítica denominada “Costa de Laro” que integran catro mámoas e preto do camiño, localízase unha pequena laxe á rentes do chan cunha única combinación circular moi irregular de dobre anel duns 20 cm. de diámetro e coviña central de 2 cm. Presenta un elevado desgaste.

Coordenadas UTM: 29 T 561667 4723881.

Petróglifos de Barazal ou Alto da Costa

6- Conclusión e agradecementos

A descuberta destas novas estacións permítenos seguir afondando no estudo e distribución dos petróglifos nas terras de Trasdeza.

Chouzo 1 de Espiñeira. Foto, Iria Méndez

Esta nova área arqueolóxica é clave para analizar as liñas de tránsito destes poboadores da Idade do Bronce en relación con outras áreas próximas xa coñecidas de gran relevancia como a contorna do Castro Montaz ó SE, os petróglifos de Pena Longa, Gorgullós e A Brea ó NE ou coas estacións rupestres da paraxe de Tras da Costeira ó leste.

O baleiro que existía só era explicable á falta de sondaxes intensivas nesta zona e o estado de abandono destes montes que dificultaba a realización destes traballos. 

Queremos agradecer a información facilitada por Iria Méndez e Inácio Pavón que nos permitiu achegarnos a un novo enclave arqueolóxico de gran interese. Un sitio que cómpre valorizar conxuntamente cos interesantes bens etnográficos desta área, os dous antigos “chouzos” relacionados coas actividades pastorís ou os antigos camiños que conservan aínda as pegadas do paso dos carros, mais tamén cos recursos naturais como fontes e mananciais da zona e mesmo as vistas panorámicas únicas das terras do Deza.

Daniel González Alén no petróglifo da Espiñeira 1

Este traballo foi realizado conxuntamente co cronista oficial do Deza, Daniel González Alén, incansable estudoso e divulgador do patrimonio material e inmaterial da súa querida comarca dezá.

 7- Bibliografía e documentación:

  • Carballo Arceo, L.X: “Novas estacións de Arte Rupestre en Trasdeza: Pena das Cazolas e Pena Longa”. Revista Brigantium do Museo Arqueolóxico de Coruña. A Coruña, 1983
  • Carballo Arceo L.X. e Fuente, A.: “Os petróglifos da Peneda do Encanto en Siador (tradeza). Museo de Pontevedra, XXXVI, 1982
  • González Alén, Daniel: “Arte rupestre en Silleda”. Anuario de Esudios e investigado de Deza, núm. 12, 2013
  • García Alén, A  e Peña Santos, A.: “Grabados rupestres de la provincia de Pontevedra. Fundación Pedro Barrié de la Maza. A Coruña,1981.
  • Núñez Sobrino A: “Ramón Sobrino – Lorenzo Ruza (1915-1959): trayecto vocacional de un arqueólogo”. Deputación de Pontevedra, 2006
  • Sobrino Lorenzo – Ruza R. e Martínez López, J.: “Petróglifos de la comarca de Lalín. Cuadernos de Estudios Gallegos, XII (1957) & XIII (1958).
  • “Inventario arqueolóxico do PXOM de Silleda”. Eptisa (2015)
  • “Plano arqueolóxico do Concello de Silleda”. A Citania, Arqueoloxía e Xestión do Patrimonio (2015).
by

Monte Castelo 4. Un novo petróglifo na contorna do Castro de Monte Castelo, Ames


A localización de laxes con arte rupestre nos castros galegos non é, nin moito menos, un feito inusual. Tanto é así que uns dos petróglifos que primeiro chamaron a atención dos eruditos, a principios do século pasado, foron os localizados no castro de Santa Tegra [1], gravados que serviron de base para a elaboración de diferentes propostas cronolóxicas para esta manifestación cultural da nosa prehistoria por parte de distinguidos investigadores neste ámbito.

No heteroxéneo conxunto de petróglifos conservados en castros, ou no seu contorno inmediato, destaca cuantitativamente o  grupo de paneis compostos só por coviñas. A estes, en boa parte pola súa simplicidade, sempre lles acompaña unha indeterminación cronolóxica que levou ós especialistas a centrar a súa atención noutros conxuntos máis “académicos” para focalizar os seus estudos.

A imposibilidade de realizar sobre estes petróglifos de coviñas análises tipolóxicas complexas obriga a que o esforzo investigador se teña que concentrar no estudo de determinados aspectos tales como os soportes elixidos, a súa distribución territorial das laxes así como a distribución destas coviñas pola propia superficie das laxes. Porén, o valor achegado é, en moitas ocasións, de gran importancia pois permítenos afondar na  identificación de posibles patróns de comportamento, tanto no que se refire a elección dos soportes a gravar como na distribución interna dos motivos na superficie pétrea.

Monte Castelo 4. Detalle coa laxe mollada.

Consideramos que sería preciso avanzar unha necesaria terceira vía de investigación que aborde o estudo das posibles relacións entre os distintos soportes con motivos de distinta tipoloxía nos grupos rupestres conformados por varias laxes. Un bo exemplo é o do conxunto da Devesa da Rula en Villestro, onde, nun espazo moi reducido, atopamos laxes con motivos naturalistas, laxes con motivos xeométricos “complexos” e laxes só con coviñas producindo a sensación de estarmos diante dunha especie de “santuario” rupestre onde as distintas laxes teñen significados diferentes pero complementarios á súa vez.

Outro motivo polo que prestarlle a debida atención a laxes desta tipoloxía é que estamos a visibilizar só fragmentos, partes de afloramentos graníticos  como o que agora presentamos, no que boa parte da súa superficie permanece oculta. Deste xeito moitos petróglifos que inicialmente só rexistramos como “laxe con coviñas” (foi o caso do recentemente publicado petróglifo de Ventín,) posteriores traballos confirman a presenza dun repertorio maior de gravados. Debemos sinalar polo tanto que o feito de ter un coñecemento tan parcial de moitos dos petróglifos galegos catalogados fai que a clasificación tipolóxica dos motivos presentes nelas teña que ser aceptada só como provisoria e deba ser revisada.

Mais, para poder chegar a todo isto, é preciso comezar pola realización dunha descrición dos xacementos o máis detallada posible, notificar e solicitar a súa óptima valoración previa e posterior catalogación por parte da Dirección Xeral de Patrimonio e garantir a súa correcta conservación. Na procura do seu cumprimento é polo que agora presentamos unha nova laxe que localizamos hai uns días nas proximidades do castro de Monte Castelo, na parroquia amiense de Santo Estevo de Covas.

Localización

Coordenadas UTM 29 T 529888 4748608. Altitude 114 msnm. [2].

Sitúase no lugar de Castelo, na aba do monte onde se conserva o castro de Monte Castelo, na ladeira sur que descende cara o leste, ó encontro do Rego Luceiro, e a  escasos 200 metros da croa do xacemento.

Castro de Monte Castelo. Debuxo de Enrique Campo, xuño de 1909. Museo de Pontevedra.

Este poboado é un xacemento con características tipolóxicas propias da Idade do Ferro. Nunca foi obxecto de traballos arqueolóxicos, mais por desgraza sufriu graves alteracións polas obras de diversas construcións levantadas na segunda metade do século pasado (con posterioridade a 1957), concretamente varias vivendas con xardíns e edificacións auxiliares e ata un campo de fútbol, elementos que teñen modificado a súa fisionomía.

Plano Lidar no que destaca a presenza do castro. Sinalados o castro e os petroglifos de Monte Castelo 1 e a Peneda Negra

Na súa ficha de catalogación  faise a seguinte descrición:

Presenta una croa de forma tendente a circular situada  no punto de inflexión dun rechán bastante amplo, o que  ocasiona que aquela estea lixeiramente inclinada de norte a sur. O parapeto defensivo que delimita a croa amosa una altura máxima, na face interior, de 2 m na zona noroeste, onde presenta unas mellores condicións de conservación. No norte e nordés foi profundamente alterado por medios mecánicos no  transcurso dos traballos de planta de eucalipto, mentres que no sur padeceu o achandado nas obras de construcción dunha casa. Ao oeste da croa, e a uns 40  de distancia do parapeto delimitador, existe un terraplén de forma semicircular, disposto concéntricamente a ela, que constitúe unha superficie aterrazada que ben poidera  corresponder a un antecastro.

A pouco máis de 400 metros ó norte atópase o petróglifo de Monte Castelo 1.

O petroglifo localízase nun espazo de terreo ocupado por unha plantación de árbores froiteiras. Consultando os distintos mapas do PNOA vemos que ata a remoción de terra para realizar a plantación, executada entre os anos 2010 e 2011, o terreo estaba ocupado por un piñeiral. Nas imaxes do voo americano de 1956-57 podemos ver a zona era  monte baixo ou pradaría e preto una ampla zona de prados e terreos de labranza. Tamén se pode apreciar a croa do castro, moi ben conservado naqueles tempos.

Imaxe do voo aéreo americano de 1956 onde se ve a localización do petroglifo e a muralla da croa do castro

Na actualidade é un dos petróglifos, desta área, máis próximos ás terras baixas do val, a tan só 114 metros de altitude sobre o nivel do mar.

Descrición

Consérvanse nun afloramento granítico de grandes dimensións situado a ras de chan. Trátase dunha laxe de gran fino e superficie horizontal moi homoxénea que se atopa cuberta de terra en máis de dúas terceiras partes da súa superficie.

Monte Castelo. Reconstitución fotogramétrica

Nas poucas superficies visibles localizamos un total de máis de 40 coviñas de distintas dimensións e distribuídas sen orde aparente, aínda que unha observación máis detida permite adivinar varias posibles aliñacións. Algunhas destas coviñas ordéanse seguindo as diáclases naturais (tamén cabe a posibilidade de que se trate de sucos antrópicos  moi alterados pola erosión que as unían).

Monte Castelo 4. Imaxe aérea

Consideramos provisoria esta descrición posto que si analizamos a morfoloxía do afloramento pódese intuír que máis de dúas terceiras partes da laxe está tapada por unha fina capa de terra vexetal. Cremos que non é moi aventurado pensar que na superficie oculta se conserven máis motivos.

De todos modos esta apreciación debe ser collida coa debida cautela pola súa subxectividade, pois, por outra banda, a laxe presenta tamén evidentes danos que poden ser derivados dos subsolados executados con maquinaria pesada produto dos traballos de plantación das froiteiras.

Esperamos que no futuro os traballos de rexistro e posta en valor desta área arqueolóxica nos permitan saír de dúbidas.

Monte Castelo 2. Deseño de Enrique Campo no 1909.

Por que Monte Castelo 4?

Pois porque, como xa contamos noutra ocasión, na excursión que realizaron aló polo ano 1909 Henrique Campo Sobrino e Henrique Mayer guiados por Óscar Lojo Batalla o excelente debuxante da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra debuxou dúas laxes con gravados, a redescuberta no ano 2015 e unha segunda que segue a estar perdida a día de hoxe. Esta laxe desaparecida, á imaxe da descrita neste post, estaría composta só por coviñas.

Por último está catalogada Monte Castelo 3 (GA 15002065), localizada  no ano 2016 no contorno inmediato de Monte Castelo 1, durante as tarefas de limpeza e restauración da estación número 1. Conserva dúas coviñas.

Unha alternativa que valoramos para a identificación da laxe é a posibilidade de que estivésemos diante de Monte Castelo 2, ou o que é o mesmo, que a laxe agora presentada fose a mesma que localizaron naquela mítica expedición Campo e compaña a principios do século pasado. Mais polos datos que dispoñemos (debuxos e descricións antigas) pensamos que son dúas estacións diferentes.

Notas.

[1]  Calvo, 1924; Jalhay, 1934; Mergelina, 1944.

[2] Datum WGS1984. Segundo consta no catastro sitúase no denominado “Agro das Leiras”.

Bibliografía.

 

by

Viva el Donostia FC!!!


Pescudando na áspera superficie dos perpiaños graníticos que conforman as rúas, prazas e recunchos da améndoa de Compostela, na procura de taboleiros de xogo de tempos do barroco, temos topado con gravados moi diversos: fragmentos reutilizados de lápidas sepulcrais renacentistas, de inscricións medievais e modernas, simples iniciais, siglas políticas do século XX, nomes, cruces e ata un calvario, este último na fachada do Museo Catedralicio.

Entre estas, a que presentamos a continuación espertou especialmente a nosa curiosidade. Localízase no adro da fachada da igrexa de San Martiño Pinario, no muro de peche deste, conformado pola ferradura da magnífica escalinata escavada de dobre rampla (realizada entre 1771 e 1773) atribuída ás trazas do arquitecto compostelán frai Manuel de los Mártires, un dos últimos grandes mestres barrocos que traballa na cidade.

Antiga imaxe da escalinata onde se poden observar os perdidos pináculos que coroaban a balaustrada

O primeiro que chamou a nosa atención foi a boa execución do gravado, en comparación coa rudeza das siglas e iniciais localizadas nos próximos chanzos da escaleira (PCE). Neste caso as letras son homoxéneas en dimensións e tipo así como no grosor do seu suco.

E, a curiosidade foi en aumento cando conseguimos ler o texto. A boa feitura do gravado fixéranos pensar por un intre nun contido relixioso mais a realidade era ben distinta: “VIVA EL DONOSTIA FC”.

Quen podía ter feito este coidado graffiti, cando e como?

O propio contido do gravado veu na nosa axuda proporcionándonos os terminus post quem e ante quem. Reparando na rede na historia da Real Sociedad S.A.D., atopamos varios cambios de denominación ó longo dos anos, e entre elas a que nos interesa.

Durante o período da II República o clube pasou a chamarse Donostia Foot-ball Club. O novo réxime político establecido prohibiu cualquer tipo de simboloxía monárquica obrigando ó club a modificar o seu nome. Desde xuño de 1931 ata 1940 adoptou esta denominación, non volvendo a recuperar a actual ata finalizada a Guerra Civil.

Por outra banda a boa feitura do gravado e o tempo que precisaría o gravador para realizala levounos a pensar nunha persoa iniciada nos labores de cantaría, quizais un vasco pertencente a una cuadrilla que traballase na zona. Mais non dispoñemos de datos que acrediten ningunha intervención nas escaleiras e fachada da igrexa ata os labores de restauración levados a cabo baixo a dirección de Pons Sorolla xa nos anos 50.

Destacada dixitalmente a localización exacta

Nada máis puidemos indagar en relación a esta inscrición, infructuosamente tratamos de contactar co club donostiarra, pero non quixemos deixar de amosar esta cando menos curiosa expresión de paixón futboleira da primeira metade do século pasado.

Bibliografía:

  • Pita Galán, Paula. “Fray Manuel de los Mártires, maestro de obras de San Domingos de Bonaval”. (2017). Consorcio de Santiago/Universidade de Santiago. ISBN 9788416954490.
  • Castro Fernández, Belén María. “Francisco Pons Sorolla: Arquitectura y restauración en Compostela (1945-1985). (2013). Consorcio de Santiago/Universidade de Santiago. ISBN 978-84-15876-13-7.

 

by

Trece novos petróglifos localizados no concello de Ames


Achegamos, a continuación, unha primeira aproximación a un total de 13 novas estacións de gravuras rupestres localizadas neste último ano no concello de Ames, e queremos iniciar este breve relatorio agradecendo ós nosos informantes ás súas achegas e xenerosidade:

A Pilar de Aldea nova  a información relativa ós achados de Monte Grande e a Cruz do Monte da Costa, ó compañeiro Moncho Pereira pola información sobre os petróglifos de Agrón, ó concelleiro David Santomil e ós técnicos municipais de Ames para o petróglifo de Balindo, e a Luis do Río Pena, a través de APATRIGAL, para o de Agro da Chán.

Tamén queremos agradecer a súa amabilidade  e facilidades ó profesor Federico Silva Cobas propietario do terreo onde se sitúa o petróglifo do Rego das Pías.

Para todas as localizacións empregamos o Datum WGS84.

A distribución por parroquias dos petróglifos localizados é a seguinte:

4 localizados na parroquia de Ortoño: Os petróglifos do Porto, Agro da Chán, Monte Grande e a Cruz do Monte da Costa, nas proximidades de Aldea Nova.

2 situados na parroquia de Piñeiro: O petróglifo de Balindo e o petróglifo da Casa do Pereiro en Fernande.

1 na parroquia de Covas: O petróglifo de Capeáns.

4 na  parroquia de Agrón: Os petróglifos do Rego das Pías 1, 2, 3 e 4.

1 na parroquia de Biduido:  O petróglifo de Ventín ou “do Colexio”.

1 na parroquia de Bugallido: O petróglifo da Fonte das Buceleiras.

Petróglifo do Agro da Chán. Panel 2. Vista parcial.

Case a totalidade dos motivos representados nestas estacións son coviñas, conformando en ocasións agrupacións de grandes dimensións con un bo número de motivos,  como é o caso das de Balindo, Capeáns ou Agro da Chán.

As estacións rupestres compostas únicamente por coviñas non adoitan ser as máis “populares” entre aqueles que investigan a arte rupestre prehistórica galega e en poucas ocasións teñen sido obxecto de estudos monográficos.

Petróglifo de Balindo, detalle.

As obras de síntese da arte rupestre galega adoitan referirse a elas destacando a imposibilidade de determinar unha cronoloxía probable, plausible para elas senón aparecen acompañadas por outros deseños tales como combinacións de círculos concéntricos, zoomorfos,… aducindo que debido á súa simplicidade teñen sido gravadas en diversos períodos da prehistoria e da historia, sen, na maioría das ocasións, afondar moito máis na súa análise.

Mais consideramos que non poden seguir sendo esquecidas nin postergada a súa investigación por máis tempo, toda vez que entendemos necesario avanzar no seu estudo para podermos acadar, a longo prazo, unha aceptable visión de conxunto desta tipoloxía de estacións rupestres.[1]. 

Seguindo iste convencemento é que presentamos estas laxes.

Petróglifo de Balindo, vista xeral.

PARROQUIA DE ORTOÑO.

Petróglifo do Porto ou da Pena Marela.[2]

Localízase no lugar do Porto (coordenadas UTM 29 T 529746 4745868, a unha altitude de 108 msnm.), no extremo suroeste do Monte de Vilastrexe, podendo accederse a ela doadamente si collemos un desvío que atopamos á dereita xusto antes de chegar, desde Santiago, á rotonda de acceso a Bertamiráns na estrada AC-543. Deixamos o vehículo na pista asfaltada e seguindo o camiño de terra, a uns 200 metros, atoparemos a laxe á súa marxe dereita.

Petróglifo do Porto. Vista xeral.

Os gravados sitúanse nunha laxe granítica de gran medio e pequenas dimensións (4,60 m por 3,20 metros) situada a rás de chan. Localízase no bordo do camiño de terra que conflúe no lugar con unha liña eléctrica de alta tensión.

Os motivos conservados son un total de 5 coviñas distribuidas sobre a superficie conformando un polígono irregular. O seu estado de conservación é malo.

Petróglifo do Porto. Detalle.

Na última visita que realizamos á laxe, a finais de setembro, atopamos que a súa superficie fora danada probablemente pola maquinaria pesada que levou a cabo os labores de roza da liña de alta tensión nos últimos meses do pasado verán.

Petróglifo do Porto. Vista xeral.

Únese esta estación á listaxe de xacementos rupestres da nosa comarca en permanente perigo por situárense en camiños ou en terreos afectados polo trazado de liñas eléctricas, debido ó paso de venículos de motor e ós traballos de mantemento de rozas periódicas realizados sen a información e  coidados necesarios poñendo en risco a súa conservación. Conforman esta relación os petróglifos de Correxíns, Revolta da Palla, O Pinal I, Agro do Campo I  e os tamén aquí presentados petróglifo de Ventín e petróglifo de Capeáns.

É obriga das administración competentes garantir a súa conservación coordinando e informando debidamente ás empresas que explotan as liñas, ás brigadas rurais de limpeza e, tomando todas aquelas medidas correctoras que permitan garantilo (desvío de trazados, balizamentos, etc.).

Petróglifo de Agro da Chán ou de Monte Grande.[3]

Localízase no lugar dos Batáns e Pontiach (coordenadas UTM 29 T 530458 4746639, a unha altitude de 166 msnm.), accedéndose a ela a través dun camiño de terra que parte desde o nordeste de Aldea Nova cara a Portela de Villestro. Un pequeno sendeiro, que parte a nosa esquerda, comunica esta pista co afloramento onde se conservan as gravuras.

Petróglifo do Agro da Chán. Vista parcial do panel principal.

Trátase dun afloramento de grandes dimensións e superficies moi irregulares de granito de gran fino. Os gravados distribúense en catro paneis pertencentes ó mesmo afloramento pero ben delimitados polas formas naturais da pedra. O panel 1 é o máis destacado en altura, ten forma de crista alongada e nel se conservan o maior número de motivos. Nun dos extremos destaca a presenza dunha pía de orixe natural rodeada de multitude de coviñas.

Petróglifo do Agro da Chán. Panel 2. Vista parcial.

Os paneis 2,  3 e 4 son laxes planas situadas a rentes do chan. A case totalidade dos motivos representados en todas elas son coviñas de distintas formas e profundidades. Ademais, no panel 3 apréciase un suco trazado no medio dun conxunto de coviñas.

O seu estado de conservación é regular.

Petróglifo do Agro da Chán. Vista parcial do panel 3.

Pode que o máis salientable desta estación sexan as formas das dúas prominencias máis destacadas en altura do afloramento granítico, e que nos fan preguntarnos si puideron ter sido escollidas porque as súas formas naturais aseméllanse a dúas figuras humanas xacentes?

Petróglifo do Agro da Chán. Vista parcial do panel 2.

Petróglifo de Monte Grande.

Localízase nun afloramento granítico, de grandes dimensións e superficie moi irregular, ó pé dun camiño de terra.  Consérvanse 3 coviñas profundas  en tres petóns destacados da peneda e que conforman unha aliñación en dirección Este/Oeste.

Petróglifo de Monte Grande.

A cruz do Monte da Costa.

Nunha laxe de pequenas dimensións a rentes do chan, que forma parte dun gran afloramento granítico moi alterado por actividades extractoras de cantaría, consérvase unha cruz con triplo brazo e pedestal, elaborada cun útil metálico atendendo ó  perfil en V do seu suco. (coordenadas UTM 29 T 530320 4747141 e unha altitude de 226 msnm.). O seu estado de conservación é bo.

Cruz dos Batáns.

PARROQUIA DE PIÑEIRO.

O petróglifo de Balindo.

Esta estación foi localizada pola Brigada Aprol Rural do Concello de Ames. Os gravados rupestres localízanse no cumio dun batolito granítico de grandes dimensións situado ó pé dunha pista de terra, a poucos metros das casas da aldea de Balindo e da estrada AC-453 que comunica Roxos con Portomouro (coordenadas UTM 29 T 528668 4755861 e unha altitude de 242 msnm.).

O val do Tambre dende Balindo.

O penedo granítico, de gran medio – groso, sobresae aproximadamente dous metros sobre o terreo circundante, unha pequena fraga de frondosas. Consérvanse cando menos 30 coviñas, distribuidas principalmente pola superficie máis lisa e uniforme do cumio. Nesta superficie chaman a atención as longas cristas lineais de seixo que cruzan boa parte da superficie.

Petróglifo de Balindo. Detalle.

As dimensións e as formas das coviñas son variables. Pódense apreciar cando menos 3 aliñacións, dúas de 6 e unha de 4 coviñas. Algunhas das coviñas únense entre sí por medio de pequenos sucos rectos. Dúas das coviñas de maiores dimensións semellan conservar parte dun círculo simple extremadamente erosionado apenas perceptible.

O seu estado de conservación é bo.

Petróglifo de Balindo. Vista xeral.

O petróglifo da Casa do Pereiro. 

Cando visitabamos Balindo, advertidos polo concelleiro David Santomil da localización do petróglifo, chamounos a atención a última casa da veciña aldea de Fernande, unha casa levantada con boa pedra situada ó inicio do camiño que leva ó penedo insculturado.

Petróglifo de Fernande.

A casa foi edificada sobre un enorme afloramento granítico e boa parte do penedo segue a ser parcialmente visible na finca anexa. Os propietarios amablemente permitíronnos  acceder á leira e e facer unha comprobación visual rápida na que localizamos 4 coviñas máis unha coviña no interior dun círculo moi erosionado apenas perceptible. (coordenadas UTM 29 T 528670 4755721, e unha altitude de 236 msnm.).

O seu estado de conservación é malo.

PARROQUIA DE COVAS.

Petróglifo de Capeáns.

Petróglifo de Capeáns. Vista xeral do afloramento.

Localízase nunha peneda de grandes dimensións de granito de gran groso, destacada no terreo e situada ó pé dunha liña eléctrica de alta tensión (coordenadas UTM 29 T 529565 4747443 e unha altitude de 92 mnsm).

Petróglifo de Capeáns.

Os gravados distribúense na cima do afloramento, ó redor dunha gran pía de orixe natural con forma de améndoa. As insculturas conservadas son coviñas de distintas formas e dimensións, algunhas con forma de bacilos e outras unidas entre si por sucos rectos. Tres das coviñas unidas por sucos conforman un vistoso triángulo.

No lateral do penedo, na superficie máis vertical e regular, consérvase unha cruz con forma de bésta, elaborada con instrumentos metálicos atendendo ó perfil en V do seu estreito suco.

Petróglifo de Capeáns. Detalle do cruciforme.

O seu estado de conservación é regular.

Noutra laxe do concello de Ames, a Laxe da Estivada de Abaixo podemos contemplar, como ocorre nesta estación, a distribución das coviñas ó redor de pías naturais. Outros exemplos nos que podemos observar esta distribución son a estación do Pinal 3 (parcialmente conservado) no veciño concello de Santiago e o tamén aquí presentado petróglifo do Agro da Chán.

PARROQUIA DE AGRÓN.

Petróglifo do Rego das Pías 1.

Petróglifo do Rego das Pías 1. Reconstrución fotogramétrica.

Localízase a media ladeira dunha suave lomba nas inmediacións da necrópole megalítica de Rañalonga (coordenadas UTM 29 T 523842 4747166 e unha altitude de 272 msnm.). Tratáse dun afloramento granítico case completamente cuberto polo terreo circundante. Nas poucas superficies visibles consérvanse gran cantidade de coviñas de diversas formas e dimensións.

Petróglifo do Rego das Pías 1.

As coviñas localízanse en dous conxuntos, un na superficie de maiores dimensións conformado por oito coviñas, dúas delas máis profundas e unidas entre sí, e o outro nunha segunda superficie de menores dimensións onde boa parte das coviñas (22) se intercomunican a través de tres sucos que parten do extremo superior dereito. A superficie de esta última está gravada case na súa totalidade.

Neste sector apréciase que a rocha foi partida con posterioridade a ter sido gravada xa que unha das coviñas está incompleta.

O seu estado de conservación é regular.

Petróglifo do Rego das Pías 1. Pormenor.

Petróglifo do Rego das Pías 2.

Localízase moi próxima a anterior estación, no cumio da suave lomba que cae cara o Rego das Pías. Consérvanse 2 aliñacións de 2 e 3 coviñas e unha coviña exenta, sobre 3 petóns diferentes próximos entre sí. Os petóns apenas destacan uns centímetros sobre o terreo (coordenadas UTM 29 T 523848 4747210, e unha altitude de 276 msnm.).

O seu estado de conservación é bo.

Petróglifo do Rego das Pías 2.

Petroglifo do Rego das Pías 3.

Sitúase a escasos metros ao norte da anterior. Localízase nunha pequena laxe situada a rentes do chan na que se conservan tres coviñas inscritas nun círculo irregular, e outras catro coviñas exentas de menores dimensións(coordenadas UTM 29 T 523784 4747240 e unha altitude de 278 msnm.).

O seu estado de conservación é regular.

Petróglifo do Rego das Pías 3.

Petróglifo do Rego das Pías 4.

Localízase a escasos metros das anteriores, nunha laxe de pequeñas dimensións situada a rentes do chan na que se conserva unha coviña.

Petroglifo do Rego das Pías 4

PARROQUIA DE BIDUIDO.

Petróglifo de Ventín ou “do Colexio”.

Localízase no lugar de Ventín (coordenadas UTM 29 T 533404 4744411, e unha altitude de 214 msnm.), nas proximidades do Colexio de Primaria de Ventín (a menos de 50 metros ao noroeste do edificio), nunha lomba cun afloramento granítico moi alterado no seu cumio, xa que foi o lugar elexido para situar nel unha torreta da liña eléctrica que cruza o lugar. O afloramento tamén foi  parcialmente alterado polo peche do campo de fútbol inmediato ó norte.

Petróglifo de Ventín. Paneis 1 e 2.

O afloramento atópase case totalmente cuberto polo asfalto e a terra  sendo visibles poucas superficies pétreas na actualidade. Nelas podemos visualizar ata un total de 13 coviñas. en 4 paneis/superficies diferentes.

O seu estado de conservación é malo.

Petróglifo de Ventín. Paneis 3 e 4.

PARROQUIA DE BUGALLIDO.

Fonte de Buceleiras.

No lugar de Buceleiras, ó pé da estrada que leva a Guimaráns (coordenadas UTM 29 T 531114 4743638, e unha altitude de 126 msnm.), na fonte lavadoiro de Buceleiras compre prestar atención á pedra que preside o cano. Trátase dun monolito de forma irregular, aparentemente non traballado, que ten na súa cima 3 coviñas de considerable profundidade comunicadas entre sí por sucos igual de profundos.

O seu estado de conservación é bastante bo.

Petróglifo da Fonte de Buceleiras.

A modo de pequena conclusión.

Poucos datos podemos extraer desta análise inicial máis si podemos indicar varias características dalgunhas destas estacións nas que se diferencian de boa parte das laxes do Corpus de arte rupestre galaico, daqueles con combinacións circulares ou con motivos naturalistas.

É o caso da selección do soporte a gravar, escolléndose penedas moi destacadas e visibles na contorna inmediata, a diferenza da elección máis habitual de laxes apenas sobresaíntes no terreo. [4]

Tamén nestas o granito escollido difire do habitualmente preferido granito de gran fino, optándose nestas ocasións por granitos de grans grosos (nos lugares onde se sitúan escasea o granito de gran fino) que dificultan o poder gravar neles motivos máis elaborados. Exemplos  deste tipo de estacións entre os aquí presentados son os petróglifos de Capeáns e Balindo.

Notas:

[1] Esta tendencia ten sido parcialmente correxida  na actualidade gracias ó altruista  labor de catalogadores espallados por todo o territorio galego, como J.A. Gavilanes ou Bruno Rúa que teñen recollida e publicada na provincia de Ourense una inxente cantidade de información sobre este tipo de xacementos rupestres, ou o traballo de Jorge Fernández no concello da Estrada.

[2] Denominación recollida da ficha catastral da finca onde se atopa.

[3]Denominación recollida da ficha catastral da finca onde se atopa.

[4] Lóxicamente con isto non queremos afirmar que entre as máis de 3.000 estacións catalogadas na actualidade en Galicia non existan multitude de soportes destacados no terreo e de gran groso no que se gravaron arte rupestre xeométrica ou naturalista.

by

Gargamala, continúa imparable a destrución do noso patrimonio arqueolóxico


Contexto xeral

Estamos perante unha das áreas arqueolóxicas con arte rupestre de maiores dimensións do interior de Galicia. Medio cento de petróglifos e unha necrópole megalítica situada nos montes da parroquia de Santa María de Gargamala na zona norte do concello de Mondariz, linde natural coa Serra do Suído.

Presentan un amplo repertorio de motivos abstractos ou xeométricos, mais tamén puidemos  constatar a presenza de novos motivos naturalistas ata agora pouco estudados en polo menos tres estacións.

Zoomorfos de pequenas dimensións, representados de dúas maneiras ben diferentes, por unha parte dúas laxes con deseños de cuadrúpedes moi esquemáticos, realizados con apenas uns simples trazos para representar corpo, cabeza e extremidades e, por outro, un cervo con gran detalle (fundamentalmente na representación da súa cornamenta) localizado recentemente nunha das laxes situadas a maior altitude. 

Entre as rochas con motivos naturalistas destacan polo seu amplo número de gravuras e polas dimensións das figuras as Laxes do Esperón, O Campado 2 e 3 e os Rochos 1, por citar só as máis coñecidas.


Vista xeral da paraxe do Campado (Gargamala – Mondariz)

A localización das diferentes estacións segue a tendencia doutras áreas arqueolóxicas do grupo galaico pois, salvo pequenas excepcións, sitúanse a media ladeira. A pesar da aparente dispersión na paisaxe si semellan seguir unha aliñación NO-SE delimitando a vía de tránsito natural a media altura do val, distribuíndose fundamentalmente en pequenas chairas na contorna de abundantes mananciais.

Salienta a intervisibilidade das diferentes laxes aínda que non dos gravados pois dominan os paneis insculturados á rentes de chan. O último incendio forestal que arrasou a vexetación da zona facilita esta identificación visual dos diferentes afloramentos graníticos con insculturas.

Un lume que como acostuma xogou un dobre papel, por unha banda provocou importantes danos e alteracións en diferentes grados na gran maioría dos petróglifos, sendo claramente visibles os efectos da termoclastia en moitas delas, e, por outro lado, facilitou a descuberta de novos petróglifos e novos paneis en laxes xa rexistradas. Na propia visita localizáronse novas estacións, como unha curiosa laxe exenta volteada que presenta varios aneis insculturados nun petón.

Laxe exenta con aneis e coviñas

Crónica dunha xeira polos montes de Gargamala

A pesar de ‘musealizacións puntuais’ realizadas nas últimas décadas nalgúns puntos do territorio galego  (p.ex. A Caeira, Campo Lameiro ou Tourón), a crúa realidade con que nos atopamos é que moitos dos grandes núcleos de arte rupestre do país seguen a ser irremediablemente danados, e moitos petróglifos seguen a desaparecer sen que, a miúdo, nin sequera saibamos da súa existencia.

 Foi nun día chuvioso e frío de finais do pasado mes de novembro cando nos diriximos a un dos grandes sitios de Galicia en canto a arte rupestre se refire, Gargamala. Nos seus montes agóchanse ducias de laxes, pedras e bloques decorados, nunha contorna moi afectada polos lumes nos últimos anos.

Dous dos grandes (e pouco recoñecidos, todo sexa dito) descubridores de arte rupestre do noso país, Pepe Buraco e José Cándido, fixéronnos saber da existencia de novas laxes insculturadas nun dos extremos da extensa área de monte que contén os famosos e xa catalogados (pero moi descoidados) petróglifos de Gargamala.

O labor en pro da investigación da arte rupestre galega e portuguesa destes homes é inmenso, xa que son eles os que atoparon moitos dos gravados ata agora descoñecidos polos investigadores ou redescubriron aqueles que ficaban perdidos.

Un dos poucos cuadrúpedes recoñecibles en Gargamala           

Velos subir con asombrosa axilidade polos numerosos cumios para atopar, sen a axuda técnica de GPS, os recunchos de pedras ennegrecidas polo lume que aínda manteñen restos de gravados, é algo que debería inspirar o resto dos cidadáns e que ennobrece unha tarefa, que eles fan, na nosa opinión, por ‘amor á arte’ (literalmente).

Iamos con cautela, pois sabiamos que era unha zona moi castigada polos lumes acontecidos no verán. Para entrar no recinto abrimos con coidado a cancela que pecha o monte e un dos mastíns que coida o gando, desde o alto, xa parecía mirarnos con cara triste e desesperada.

A case totalidade do monte onde se sitúan os petróglifos de Gargamala está cuberto de cinzas e de lama negras, xunto con miles de esqueletos de árbores queimadas.

Unha paisaxe apocalíptica que tamén revela, de forma vergoñenta, o pouco respecto que lle teñen ao monte algúns dos seus usuarios.

É ben sabido que os lumes que tanto tempo levan asolando o territorio galego e portugués nos últimos anos, e que se van volvendo cada vez máis brutais e mortíferos debido as alteracións climáticas, teñen efectos devastadores non soamente para a flora e fauna senón tamén para todo o que o lume se atopa diante, no noso caso, os petróglifos.

Moitas das laxes, por non dicir a práctica totalidade das que visitamos, están ennegrecidas polo lume; algunhas (incluíndo os paneis grandes e máis coñecidos) xa amosan desconchados moi serios que, en pouco tempo, quizais nun par de anos, se desprenderán, facendo desaparecer uns gravados que, ata agora e desde hai posiblemente 4000 anos ou máis, estaban relativamente ‘seguros’ no seu emprazamento e eran ben visibles para o visitante e para os afortunados habitantes das aldeas de Gargamala a arredores.

Os petroglifos danados xa nunca se volven a recuperar
Evidencia clara de desprendemento e perda de gravados pola termoclastia

Cómpre que fagamos, unha vez mais, un chamamento á poboación en xeral e ás autoridades para que non deixemos que o noso patrimonio desapareza en poucos anos debido a indiferenza dalgúns e o descoñecemento doutros.

Belos motivos cobren unha rocha que parece resistirse a desaparecer nun entorno salvaxemente devastado
Fantásticas combinacións circulares de 1 m 20 de diámetro nunha paisaxe ennegrecida recentemente

Como indican os numerosos paneis dos montes de Gargamala (máis de 30, en todo tipo de rochas, algunhas moi pequenas), a beleza da arte rupestre galega é un patrimonio material que debe ser respectado e coidado.

Paisaxe apocalíptica nunha terra rica nun patrimonio que esmorece lentamente

É así que para a súa preservación, faise necesario advertir á poboación da súa fraxilidade e concienciala das consecuencias que provocan os lumes forestais, a erosión do gravado.  

Ao estaren estes petróglifos en territorio altamente inflamable, é necesario tomar unha serie de medidas preventivas (mediante rozas antes do verán ou a eliminación de plantas arbustivas e de árbores pirófitas, por exemplo) para que non deixemos que os lumes futuros acaben destruíndo os petróglifos ‘menos célebres’ que están espallados polo territorio e que, lembremos que están xa catalogados e son coñecidos polas autoridades.

O maior panel de combinacións en Gargamala tampouco escapou aos danos e mostra desconchamentos en varios motivos.

Unhas medidas mínimas que non son custosas nin complicadas, que son de sentido común, e que, sen dúbida, toda a sociedade agradeceriamos.    

Outro dos grandes paneis que, semi-soterrado, aínda sobrevive…pero ata cando?        

Colectivo A Rula, nadal 2018

Para saber máis:

Bibliografía:

  • Costas Goberna,F.J; Novoa Álvarez, P & Albo Morán, J.M. “Los grabados rupestres de Gargamala (Mondariz) y el grupo IV del Monte Tetón en Tebra (Tomiño), provincia de Pontevedra. Castrelos 3-4, de la Revista Museo Municipal “Quiñones de León”. Vigo, España, 1991
  • Van Hoek, M. “Arte rupestre en Gargamala (Mondariz)”.  Castrelos 11,de la Revista Museo Municipal “Quiñones de León”. Vigo, España, 1998.
  • Galería de imaxes dos petróglifos de Gargamala:
  • Modelos 3d dalgúns dos petróglifos visitados en nadal de 2018
by

As pegadas de San Simón de Ons


Localización e descrición

Dende a aldea de Requián na parroquia de Cacheiras, Concello de Teo, parte un antigo camiño de terra que nos achega ata unha pequena pontella de pedra sobre o Rego das Laxes. (coordenadas Utm: 29 T 535534 4740800)

Localización da laxe

No medio deste regato, que sirve de linde entre as parroquias de Cacheiras e Recesende, atópase esta curiosa peneda con unhas dimensións de 6,7 m no eixo N-S por 2,8 m no eixo E-W. Trátase dun con granítico no que no verán se forman pequenos cadoiros nos extremos e fica case somerxido coas enchentes de inverno e primavera.

Localización no plano da concentración parcelaria

A rocha elévase sobre o seu contorno máis inmediato e presenta, como únicos motivos, dous rebaixes en forma de pé situados na zona central, xusto na superficie máis elevada e plana da laxe. As “pegadas” insculturadas en baixo relevo non parecen ser produto da natureza senón dun feito antrópico. Unha delas é un pouco maior ca outra, a maior mide uns 20 x 8 cm e a outra uns 16 x 7 cm, e teñen uns 3 cm de profundidade. Semellan representar dous pés, un pé esquerdo orientado ó NW e un pé dereito orientado ó N, que non presentan as dixitalizacións das dedas polo cal serían representacións de pés calzados.

Non é doado precisar a súa cronolóxica pois son os únicos motivos representados e dificilmente podemos establecer a súa periodización histórica. Porén, a súa forma os vincula ós chamados “petróglifos de podomorfos” que localizamos noutros puntos de Galicia e Portugal. Gravuras asociadas a importantes manifestacións de carácter socio – relixioso e as lendas e folclore local, sendo tamén importantes fitos delimitadores do territorio, tal como acontece nas Pegadas de “San Simón”, padroeiro da parroquia de Cacheiras. Outros investigadores os teñen relacionado con certos rituais de investiduras de xefes locais de tradición celta (García Quintela y Santos Estévez, 2001).

A redescuberta

A laxe era coñecida por algúns veciños/as das aldeas próximas de Casaldomiro e Requián, mais foi no ano 2012 cando un dos seus veciños, Tomás Seone, informou da súa localización á Concellería de Cultura que nese intre dirixía Carme Hermida.

 

Iniciouse entón un proceso de valorización deste ben cultural coa roza e limpeza da parcela que é de titularidade municipal. Nese intre o concello chegou a organizar varias visitas guiadas para dar a coñecer este enclave patrimonial ós veciños e incluso instalou un panel informativo. Lamentablemente as cousas mudaron e arestora a parcela está novamente oculta pola vexetación e os vándalos acabaron cos paneis. Segundo nos informaron os técnicos municipais semella que existe un novo proxecto para súa posta en valor que agardemos teña maior éxito e garanta a súa continuidade no futuro.

Imaxe da visita realizada polo Concello de Teo no ano 2102

O traballo de catalogación realizado pola empresa Horizonte Norte coa colaboración da Rula e co financiamento da Dirección Xeral de Patrimonio a finais do ano 2016 permitiu a súa catalogación (GA15082111) e inclusión no actual Plan Básico Autonómico a expensas da súa futura inclusión no inventario patrimonial do PXOM teense.

A lenda de San Simón

Como sinalamos esta paraxe é coñecida polos veciños/as máis vellos/as do lugar dende tempos inmemoriais que a relacionan con toda unha serie de lendas e rituais. Segundo nos contan, as pegadas gravadas pertencen unha a San Xoan e outra a San Simón, que chegaron xuntos ó lugar e alí separáronse quedando un pé de cada un gravado na rocha.

Unha lenda que, con diferentes matices, aparece recollida tamén en varias novas de prensa dos anos noventa.

Outra versión da lenda foi recollida pola concelleira de Cultura, Carme Hermida:

“cando os santos andaban polo mundo en busca de parroquias ás que atender, un día chegou San Simón a este lugar. Mentres o seu cabalo bebía no río, el colocouse enriba dunha laxe para contemplar a paisaxe. San Simón deu en pensar que aquel era bo sitio para quedar, pero tiña un inconveniente: as parroquias da redonda xa estaban ocupadas, por San Xoán, a de Recesende, e por Santa Marta, a de Cacheiras. Finalmente, tanto lle gustou o lugar que non lle importou compartir a parroquia. E posto a elixir, optou por irlle facer compañía a Santa Marta, que lle pareceu máis agradable” (extraído do antigo cartel informativo desaparecido).

O propio párroco de Recesende e Cacheiras describíu o penedo nunha ficha do inventario de bens patrimoniais de 1980 que remite ó Concello e que o describe do seguinte xeito:

“losa natural en Recesende, conocida con el nombre de los pasos de San Simón. Consiste en unas huellas parecidas a pasos humanos, de la que existe unha tradición – leyenda de que al venir los patronos de las parroquias de Cacheiras y Recesende, San Simón y San Juan Bautista, se separaron en ese lugar, cada uno a su lugar dejando allí las huellas de su separación”.

Esta referencia á laxe subliña a importancia que o propio crego outorga a este elemento patrimonial ó proporcionarlle o mesmo valor que ós cruceiros e petos de ánimas da parroquia.

Pola súa banda, o etnógrafo de X.M. González Reboredo[1] destaca que o penedo

“serve para reforzar esa diferenciación Cacheiras / Recesende […] desta maneira, mediante esta manifestación lendaria da vontade dos propios santos titulares, con referente físico na mesma fronteira parroquial, refórzase a idea de que ambas entidades manteñen a súa diferenza orixinaria”.

Todo isto a pesar da reforma parroquial do ano 1867 que establecía a supresión da parroquia de San Xoán de Recesende, anexo de San Simón de Ons, ficando reducida a ermida. Como aconteceu noutras parroquias teenses esta supresión nunca chegou a producirse na práctica.

Outro feito curioso é que o “santo” titular da parroquia de Cacheiras, o abade San Simón de Ons, que dá nome á laxe e preside o retablo da igrexa, nada ten que ver co San Simón do santoral católico. Como recolle o cardeal Jerónimo del Hoyo nas súas memorias no ano 1607,

“Este San Simón no es el apostol sino un confesor, cuya fiesta se celebra a veinte y nueve de Julio […], está en el altar mayor como abad, con hábito blanco y negro, como fraile dominico”.

A fonte de Ons

Moi cerca da pena (uns 5 metros ó S) atópase tamén unha mina da auga que agroma entre as rochas chamada a “fonte de Ons”. Segundo a tradición local de aí xurde o alcume da parroquia “San Simón de Ons”.

Fonte de Ons

Esta fonte, como acontece noutras partes de Galicia, esta relacionada coas lendas, supersticións e costumes da noite de San Xoán e concretamente con aquelas que falan de mouras, vellas e meigas que saen nesta noite máxica as beiras das pozas e ríos. Segundo narran os veciños/as de Requián as meigas lavábanse espidas en Ons po