O pasado mes de febreiro, tralo aviso de dous veciños de Laxe: Mónica Pérez Rivera, da Asociación Medioambiental Contramínate e José Manuel Barcia Mira achegámonos ata o concello de Laxe para visitar dous novos conxuntos rupestres que poderían ter certo interese, segundo os datos achegados previamente. Neste concello salienta o excepcional petróglifo da Pedra Xestosa, na Biqueira en Nande, con varios paneis de motivos figurativos, un deles no interior dun abrigo, e unha singular escena de caza.
Porén, son escasas as estacións rupestres catalogadas neste concello da Costa da Morte polo que estes novos gravados constitúen elementos de grande interese que enriquecerán o inventario patrimonial municipal.
Mapa de localización dos gravados
Os gravados no Muíño do Gaspar
Ó carón da levada do chamado “Muíño do Gaspar”, no rego de Lourido, localízase unha pequena laxe situada a rentes do chan preto do muro que delimitaba o vello camiño de acceso ó muíño. Coordenadas UTM: 29 T 500763 4783957(Datum: WGS84). Alt: 49 m.s.n.m.
A peneda está dividida en dúas partes por unha fenda central e posúe unhas dimensións de 150 cm no eixo N-S por 167 cm no eixo E-O. Os gravados concéntrase na parte inferior da rocha, á dereita do espectador, e o repertorio insculturado comprende catro coviñas formando un arco de pequenas dimensións, 3 delas de diámetro parello, uns 4 cm, e 0,5 de profundidade e unha de maiores dimensións, no bordo oriental, de 7 cm por 3 de profundidade. Tamén constan dous aneis de 7 e 11 cm, respectivamente, e un deseño elíptico moi erosionado.
Finalmente, o motivo principal, apenas perceptible con luz natural polo acusado desgaste, ten forma de trevo duns 10 cm, seccionado á metade por un suco central. Estes aneis e símbolos semellan marcar o inicio da canle do muíño e poderían ter unha finalidade apotropaica.
As diferentes formas circulares foron feitas cunha ferramenta metálica, tal como reflicte o perfil en do seu suco en V, por tanto, son gravados históricos vinculados a un dos muíños de maiores dimensións dos situados na ribeira deste regato, tal como amosan as numerosas inscricións da súa fachada principal, ata 11 perpiaños gravados a ambos lados da porta principal con datas, nomes ou simples iniciais, que informan dos seus antigos propietarios, como “Juan Pazos”, nome que figura nunha das xambas da porta.
Os gravados da Agra de Agoeiros
A continuación, achegámonos ata o sitio nomeado como a “Agra de Agoeiros” para visitar unha segunda estación de gravados rupestres situada á beira da estrada que dende o Cabo da Area en Laxe se dirixe ós lugares da Romea e Trasfontáns na parroquia de Serantes. Entre esta estrada e o antigo camiño, que quedou en desuso, localízase unha laxe situada sobre o propio noiro da estrada, con unhas dimensións de 360 cm de longo por 175 cm de ancho.
O antigo camiño, que podemos ollar nos primeiros planos topográficos do IGN (ca. 1940), enlazaba Lourido con Trasfontáns e presentaba neste punto un cruce con outro vieiro. Aínda hoxe podemos ollar as antigas rodeiras da antiga corredoira ó carón da referida rocha. Pensamos que os gravados localizados nesta laxe, media soterrada no ribado da actual estrada, teñen relación directa con esta antiga senda.
Trátase de dous paneis, por nunha banda, figuran 4 coviñas de diferentes dimensións, a maior 8 cm de diámetro e a máis pequena apenas 1 cm. Por outra banda, no lado oposto, ollamos nun panel vertical orientado cara o camiño un interesante gravado dunha custodia, o motivo alegórico da fe cristiá representado en moitos cruceiros barrocos espallados pola nosa xeografía pero poucas veces empregado como fito viario, como neste caso.
Arestora, os citados gravados figuran case a rentes do chan froito do paso do tempo e pola afectación dun recheo con terra procedente da escavación da gabia da estrada actual. O antigo camiño, hoxe soterrado, estaría moitos centímetros por debaixo do nivel actual. Esta icona da simboloxía relixiosa presenta as seguintes dimensións: 37 cm de alto, 18 cm de diámetro da forma circular que representa o “ostensorium” da sagrada forma e 16 cm da peaña, que conta cunha base de 4 cm de ancho.
Sobre a rocha dos gravados apóiase un bloque granítico procedente das obras da estrada, que non nos permitiu revisar toda a superficie da laxe, sendo posible que exista algún outro motivo baixo esta pedra. Tampouco descartamos a presenza doutras figuras que sigan soterradas.
Este tipo de gravados históricos de iconografía cristián acostuman ser datos entre o século XVII e XVIII pola súa presenza noutros elementos, como é o caso dos citados cruceiros. Deseños que recibían o respecto e a devoción dos camiñantes destas antigas sendas. Porén, presenta maior dificultade a datación das coviñas das que non é doado precisar unha adscrición cronolóxica clara.
Conclusións
Como é habitual procedemos a dar traslado destas descubertas á Dirección Xeral de Patrimonio para a súa revisión e posterior catalogación. Consideramos que son dúas interesantes mostras de gravados históricos vinculados a dous elementos tan significativos como é o caso dun camiño tradicional e dun antigo muíño fariñeiro, bens que definen a paisaxe e a vida tradicional da Galiza rural.
Queremos agradecer ós nosos informantes Mónica Pérez, no caso do gravado de Agoeiros, e José Manuel Barcia, en relación cos gravados e inscricións do Muíño do Gaspar, por lembrarse do Colectivo A Rula para dar conta destas descubertas e por compartir con nós unha xornada tan especial percorrendo estes recunchos máxicos da Costa da Morte. Finalmente agradecer a Otilia, da Casa do Ferreiro en Serantes, os datos sobre o antigo camiño do Agro de Agoeiros.
Emociónanos coñecer a persoas así, sempre co sorriso nos beizos mentres nos falaba doutros tempos vividos.
Graciñas a todos eles e ata a próxima visita por terras laxenses.
O pasado domingo 3 de abril, 67 anos despois da visita de Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, seguimos os seus pasos nunha pequena ruta familiar organizada pola ANPA As Lombas de Catoira e Cristina Conde Escaloni.
Segundo recollen os datos da súa axenda persoal e apuntamentos diversos o arqueólogo pontevedrés comezou aquela xornada primaveral de 1955 cun paseo pola zona marítimo fluvial da Balastrera, na compaña do propietario da papelaría “El Sol”, na procura de cunchas e minerais. Sobrino Lorenzo era moi afeccionado á malacoloxía e a mineraloxía, unha actividade de lecer que herdou do seu pai. Posteriormente, localizaba e documentaba as dúas mámoas da necrópole do Monte das Mámoas na parroquia de Santa Baia, e mesmo alegrábase de que unha delas, a pesar de que fora saqueada como é habitual, conservaba parte da súa cámara megalítica.
Mámoa número 1 do monte das Mámoas
Malia as continuas repoboacións forestais da zona nas últimas décadas ambas mámoas aínda se conservan en aparente bo estado e eses esteos que ollou Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza na mámoa 1 fican na mesma posición.
Por outra banda, grazas á recuperación do arquivo persoal de Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, contamos con diversos apuntamentos manuscritos, debuxos e fotografías que nos proporcionaron importantes datos sobre o proceso de rexistro dos cinco petróglifos estudados polo citado arqueólogo e que ata hai apenas 15 anos eran os únicos coñecidos nesta vila pontevedresa, famosa polas súas Torres de Oeste, chave e selo de Galiza, como sinalan as antigas crónicas.
Sobrino Lorenzo Ruza no monte das Mámoas
Precisamente, estes 5 petróglifos: petróglifo de Aragunde, petróglifo de Pinar do Rei ou As Lombas, petróglifos de Outeiro de Barral (2) e petróglifo da Torre de Oeste, son, xunto as citadas torres, os seis Bens de Interese Cultural do concello que figuran na lista consultable na Web da Dirección Xeral de Patrimonio Cultural. Bens culturais que entraron na relación actual grazas ó seu previo recoñecemento como monumentos históricos – artísticos mediante o Decreto 3741/1974, do 20 de decembro, (BOE núm. 59 do 10 de marzo de 1975) do Ministerio de Educación y Ciencia, xunto con preto de duascentas laxes con gravados prehistóricos coñecidas nese intre na provincia de Pontevedra. O número actual de petróglifos coñecidos na provincia multiplicouse por dez.
A Tallariña por RSLR
Debido ó seu prematuro pasamento, Sobrino Lorenzo – Ruza só tivo tempo para publicar un breve apuntamento sobre os citados gravados no “Noticiario Arqueológico Hispánico” (1956 – 1961, p. 263), que foi esencial para a súa incorporación nas adicións arqueolóxicas á “Carta Arqueológica de Pontevedra”, que realizaron os seus colegas do Museo de Pontevedra, J. Filgueira Valverde & A. García Alén. En décadas posteriores estes petróglifos de Catoira foron recollidos nas publicacións doutros estudosos como Ángel del Castillo, Antonio de la Peña Santos ou José Manuel Vázquez Varela.
Na actualidade, o número de petróglifos catalogados no concello ascende a 15. Despois dos 5 petróglifos estudados por Sobrino Lorenzo localizáronse os da Pedra das Tixolas na parroquia de Abalo e, froito dos traballos de prospección en 2008 despois dos incendios de 2006, os arqueólogos Mª Carmen Álvarez García e Manuel Lestón Gómez, da empresa Arkaios S.L., rexistraron outros nove nas ladeiras do Xiabre, entre eles os conxuntos rupestres de maior plasticidade e singularidade. Destacan polo grande repertorio e tamaño dos gravados, o petróglifo das Lagoas 1, o petróglifo da Redondiña, o Petróglifo da Busta e o Petróglifo dos Campiños, este último o único con gravados de tipoloxía naturalista. Recentemente, na visita realizada a estes conxuntos, localizamos novos motivos non recollidos nas fichas da Dirección Xeral de Patrimonio e dos que falaremos en futuras achegas.
A visita ós gravados comezou en Aragunde onde María Luisa Riveiro permitiunos acceder a súa propiedade e contemplar nunha das paredes laterais da súa vivenda os gravados que 67 anos antes documentara Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza. O seu pai, Jesús Riveiro, indicou ó arqueólogo a procedencia da pedra cos gravados dunha finca situada a “uns 200 ou 300 metros” da casa. O metódico arqueólogo anotou os datos achegados e realizou as correspondentes medicións e debuxos do gravado para proceder ó seu rexistro.
Fotogrametría da inscrición do muro oriental que rodea a vivenda
Na actualidade, a casa experimentou moitas reformas mais aínda conserva o gravado na mesma localización e unha inscrición na portada de acceso que lembra o seu antigo propietario “Jesús Riveiro”. No muro oriental que bordea a casa está, reempregado como material construtivo, un perpiaño irregular que puido formar parte do lintel da entrada á antiga casa, posúe gravados unha cruz con peaña e a data “1953”.
A Tallariña na actualidade
O gravado, que podemos ollar dende a eira que da acceso ó interior da vivenda, atópase bastante erosionado polo que só nas horas centrais do día e en xornadas solleiras podemos visualizar correctamente as gravuras na parte inferior do muro do inmoble, sitúanse nun panel vertical. Un curioso deseño formado por dúas combinacións de círculos concéntricos con coviñas no interior, integrados nunha composición maior en forma de “8” con sucos exteriores ó redor que inclúen os diferentes motivos. No exterior da composición figuran varias coviñas illadas. Un motivo que lembra outras figuras localizadas no petróglifo das Lombas 1 tamén no lugar de Aragunde.
Unha vez máis queremos agradecer a María Luísa a súa amabilidade, simpatía e acollida. No seu día, permitiunos publicar no Libro “Memoria e Legado dos Petróglifos” os documentos do Arquivo de Sobrino Lorenzo sobre o referido petróglifo e arestora visitalo.
Fotogrametría do gravado de Aragunde
Os petróglifos de Barral
No Outeiro do Barral, consérvanse ata cinco laxes con gravados de coviñas e cazoletas que tamén visitou, fotografou e documentou R. Sobrino Lorenzo. Son gravados moi sinxelos distribuídos sen orde aparente nos diferentes paneis insculturados. Só localizamos nunha das penedas un pequeno anel que semella de época histórica pola feitura do suco en V.
Trátase dunha zona bastante alterada pola actividade dos canteiros e situada a pouco máis de 100 m dos restos da Torre de Barral cuxos cimentos oculta a vexetación á entrada da aldea. Diversas fontes falan dunha segunda estación situada a uns 30 metros ó nordés, a rentes do camiño que segue cara Aragunde. Esta segunda estación, que figura tamén referida no Plan Básico Autonómico, consta unicamente dunha inscrición, segundo recolle unha ficha do catálogo da Dirección Xeral de Patrimonio asinada por Caramés e Moreira. Porén, na actualidade, non logramos localizar a citada inscrición epigráfica que os catalogadores transcribiron deste xeito: …AVSS (T)DV(NoM) II II
Lugar no que se localizan as ruinas da Torre de Barral
Esta estación xunto coa Pedra das Tixolas en Abalo son as únicas sinalizadas, aínda que sería interesante un novo proxecto de valorización que incluira unha escavación e consolidación da Torre de Barral e tentar a recuperación da segunda estación que permanece en paradoiro descoñecido.
Petróglifo das Lombas / Pinar do Rei
No lugar do Progreso, a 150 metros ó leste do Campo de Fútbol das Lombas, tal como recollen os escritos de Sobrino Lorenzo, atópanse o petróglifo catalogado co nome de Pinar do Rei. É posible que o topónimo do sitio faga referencia a unha antiga parcela dedicada á produción de madeira como acontece con outros lugares nomeados Pinal ou Pinar do Rei, Carballeira Real ou Devesa Real, terreos acoutados para abastecer de madeira á marina de Ferrol no século XVIII. O transporte desta madeira ata Ferrol realizábase vía fluvial ata o mar e dende alí ata o porto ferrolá.
Panel 1 do petróglifo das Lombas por RSLR
O arqueólogo pontevedrés rexistrou con meticulosidade as dúas estacións rupestres que forman este conxunto. Os seus debuxos a lapis e posterior acabado en tinta e as diferentes fotografías realizadas deixan constancia das dimensións de cada motivo, a disposición dos gravados nos diferentes paneis e a distancia entre eles. Por desgraza, só logramos atopar a primeira estación formada por unha combinación de dobre anel con oito coviñas no interior e cova central da que parte un suco radial que ten acaroados varios aneis con coviña central. Ó seu carón figuran outro círculo simple e un anel que bordea un pequeno grupo de catro coviñas.
Petróglifo das Lombas. Panel 1, na actualidade
O segundo panel estaría, segundo sinala Sobrino Lorenzo, a uns 7 metros, formado por unha espiral e varias cazoletas e coviñas.
Consideramos esencial a limpeza de toda a contorna e o establecemento dunha franxa de protección axeitada que garanta a preservación dos gravados. De igual xeito, sería tamén preciso unha pequena escavación no entorno inmediato da peneda insculturada que posibilitara a localización do segundo grupo de gravados que sospeitamos fica soterrado ou tapado pola vexetación. Os restos da actividade dos canteiros, evidente en toda a zona, son antigos. O arqueólogo deixa constancia dos cascallos que rodeaban ambos grupos de gravados en 1955, polo que temos moitas esperanzas de poder atopar esa espiral.
Petróglifo das Torres de Oeste
A nosa ruta finalizou ó carón das dúas últimas torres que aínda conserva o antigo “Castellum Honesti” da Historia Compostelana. A só 50 m ó E da capela figuran dúas pequenas laxes con motivos xeométricos. A laxe principal ten unhas 30 coviñas de pequenas dimensións, a maioría agrupadas na zona central e máis prominente da rocha. Como sinalan Antonio de la Peña Santos e A. García Alén no catálogo dos “Grabados rupestres de la Provincia de Pontevedra”, editado en 1980 pola Fundación Barrie de la Maza, en Santa Baia de Oeste hai “tres grupos de petróglifos según referencia verbal de su hallador Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza”. Petróglifo incluído previamente nas adicións á “Carta Arqueológica de Pontevedra” (Filgueira Valverde & García Alén, 1956).
Os achados descubertos na contorna das Torres de Oeste testemuñan que este lugar foi un punto de paso de grande relevancia dende o Bronce Final. O petróglifo é unha mostra máis da presenza humana neste sitio dende a Prehistoria.
Petróglifo das Torres de Oeste
Malia estar catalogados e incluídos na lista de BICs non contan con ningún tipo de sinalización nin se adoptan as medidas oportunas cada vez que se procede á limpeza do seu entorno. É una mágoa que centos de visitantes e turistas que cada ano pasan por este emblemático lugar descoñezan a existencia destes gravados. A súa posta en valor contribuiría a enriquecer o conxunto xeral das Torres de Oeste e a Capela de Santiago. Tampouco existe ningunha alusión ós gravados no recentemente inaugurado CACTO que só nun dos paneis fala do petróglifo das Tixolas situado en Abalo.
Fin de ruta xogando ó Muíño
A nosa xeira remataba ó carón da musealización que o arqueólogo Francisco Hervés dirixiu no ano 2014 dunhas estruturas descubertas previamente durante as campañas de escavación realizadas por Juan Naveiro no ano 1989. Procedeuse a recolocar dúas pilastras que consideraban que sostiñan una estrutura de madeira, unha especie de pequena pontella que comunicaba a beira cunha especie de zona portuaria. Porén, entre estas pezas procedentes da antiga intervención había tamén un perpiaño que recolocaron na base das pilastras sobre o xeotéxtil que protexía a zona escavada e que facilitaría retomar os traballos en sucesivas campañas. Non repararon que o perpiaño conservaba un gravado dun alquerque de 9, semellante a moitos outros taboleiros de xogo localizados en castelos e mosteiros medievais en Galiza, na Península e en moitos países europeos e do Mediterráneo. Coñecido dende os tempos de Grecia, atribúeselle ós comerciantes fenicios a súa difusión polo Mediterráneo (Hidalgo Cuñarro, 2009). Emprégase durante todo o Medievo, posiblemente polo influxo dos musulmáns (alquerque / el-quirkat, significa xogo) instalados na península.
Alquerque do 9 nas Torres de Oeste
É coñecido por varios nomes: Muíño en España, Moinho en Portugal, Mil ou Morris no Reino Unido, Merelles en Francia, Mülhe en Alemania, Molle en Noruega, ou o xenérico “alquerque de 9” para diferencialo das outras variantes, o alquerque de 3 e de 12.
Un deseño formado por tres cadrados ou rectángulos concéntricos subdivididos por medio de liñas que marcan as diferentes zonas de colocación das pezas. As regras de xogo aparecen recollidas no famoso libro dos xogos (ou Xogos diversos de Xadrez, dados e táboas) encargado por Alfonso X O Sabio a mediados do S. XIII. O actual xogo das damas é unha variante do Alquerque e nace como resultado de xogar ó muíño sobre un taboleiro de xadrez.
Amosamos ós participantes da ruta o alquerque e posteriormente entregamos un pequeno taboleiro en papel coas 9 fichas necesarias para que puideran experimentar e xogar unhas partidiñas deste entretido xogo de estratexia ou igual que o fixeron os soldados que gornecían a fortificación do Oeste no medievo.
Esperamos que o perpiaño gravado co alquerque sexa catalogado e protexido. É un elemento que non se atopa na súa posición orixinal polo que o máis axeitado sería trasladalo ó CACTO (Centro de Activación Cultural Torres de Oeste) para a súa axeitada mostra mediante unha iluminación axeitada que permita a súa visualización acompañado dun pequeno cartel explicativo.
Lamentablemente está moi erosionado e non é doado de ollar, se cadra por iso pasou desapercibido ata a actualidade.
Conclusións
Catoira, a pesar de ser un concello pequeno en extensión, conta con un grande repertorio iconográfico de gravados rupestres. Os sinalados petróglifos dos Campiños, As Lagoas 1, Busta, Redondiña na aba do Xiabre son conxuntos excepcionais con motivos singulares e de grande porte, ben conservados e, por tanto, de boa visualización moi axeitados para a súa posta en valor. Sería prioritario establecer franxas de protección para evitar os danos polos lumes forestais que periodicamente afectaron e afectan esta zona e no futuro deseñar unha pequena ruta para podelos contemplar comodamente co atractivo engadido das vistas á ría.
Porén, os gravados visitados nesta primeira xeira catoirense, ogallá haxa máis, constitúen referencias chaves na historia dos estudos do chamado Grupo Galaico da Arte Rupestre, froito do traballo e divulgación dun dos grandes investigadores da arte rupestre, “o home que máis sabía dos petróglifos” como cualificaba Carlos Alonso del Real a Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza.
Petróglifo das Lagoas 1
Agardemos que esa “inxección” de 300.000 dos fondos Next Generation para Bens de Interese Cultural, prometida pola Xunta para as Torres de Oeste tamén teña en conta unha pequena partida para estas primeiras mostras artísticas ó carón da antiga fortaleza das Terras de Compostela, cómpre lembrarlles que os petróglifos tamén son BICs.
Na actualidade a divulgación dos petróglifos de Catoira é froito do traballo puntual do tecido asociativo e veciñal. É significativa tamén a difusión deste patrimonio a través de webs ou plataformas na rede como megaliticia ou baixoulla.gal que realizan un grande labor para dar a coñecer á cidadanía en xeral e a veciñanza en particular estes destacados elementos patrimoniais. Malia todo, xa é hora de que as institucións públicas competentes da súa xestión emprendan o proceso de valorización destes elementos culturais e aposten con decisión pola súa transformación en recursos turísticos de calidade que dinamicen e enriquezan a oferta cultural deste municipio.
Imaxe de grupo d@s participantes na ruta
Rematar agradecendo novamente á ANPA As Lombas o convite e animalos a seguir con este tipo de iniciativas para formar á rapazada, son o futuro deste concello e deste país.
Finalizar cun último agradecemento especial á persoa que coordinou todo esta xeira e que leva meses tratando de darlle luz ó patrimonio na sombra de Catoira, a nosa amiga Cristina “A Vikinga”.
Bibliografía
Colectivo A Rula: “Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza. Memoria e Legado dos Petróglifos”. Compostela, 2020
A localización nos últimos anos de máis de 200 taboleiros de xogo gravados nas rúas de Compostela revela o destacado lugar que ocupaba o lecer e este tipo de xogo no día a día dos composteláns do período barroco, ata parecer que calquera recuncho da cidade era axeitado para gravar estes taboleiros que aínda se conservan espallados por toda a améndoa da cidade de Santiago.
Nesta ocasión presentamos un conxunto de taboleiros localizado recentemente no edificio do Hospital de San Roque. Queremos agradecer ao persoal da Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia e ao persoal do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento a súa amabilidade e as facilidades prestadas para a visita, estudo e rexistro deste novo conxunto de taboleiros.
Localizado ao norte da cidade, ao carón da porta da muralla do mesmo nome e desaparecida en 1822, o hospital é unha construción de finais do século XVI de formas renacentistas. Fundado no ano 1577 a iniciativa do arcebispo Francisco Blanco para o coidado dos enfermos de lepra nos séculos XVII, XVIII e XIX sufriu diversas reformas que configuraron a faciana que conserva na actualidade.
Das moitas reformas interésanos a datada no ano 1760 por ser a que afecta á zona con gravados. Nela intervense en:
“toda la pared que da a la calle y mucha parte de la que mira a las Ruedas, estaba muy indecente y poco segura para resistir los temporales, pues hacia las Ruedas estaba muy indecente, se reparan los cimientos descubiertos y de dentro a afuera amenazaba ruina.”
Delgado Lomba, Mª del Pilar, 1971, El hospital y la capilla de San Roque en Compostela (Tese de licenciatura inédita). Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela, páxs. 72-76.
Fachada sur do Hospital de San Roque
E sobre todo as obras que se realizaron na vivenda do administrador, información recollida nos acordos do Libro de Actas Capitulares do Cabido do 11 de setembro de 1781:
“En este cavildo se ha visto memorial del Señor don Antonio Bustamante administrador del Hospital de San Roque presentando un plano de la obra que quiere hacer en dicho ospital y mudar la entrada para la avitación del Señor Administrador y mejor comodidad de los enfermos. Y se aprovó dicho plano y concedió facultades a dicho Señor Administrador para que se aga la expresada obra”.
Singul, Francisco, 2001, La Ciudad de las Luces. Arquitectura y urbanismo en Santiago de Compostela durante la Ilustración. Santiago: Consorcio, Páx.164 -nota 248
Nesta última data foi na que se realizou a entrada independente para a vivenda do administrador e presumiblemente un pequeno espazo exterior situado nesa fachada sur que debeu servir como patio auxiliar da vivenda do administrador e tamén como solaina, como lugar no que aproveitar os beneficios do sol dada a súa orientación sur.
Trátase dun pequeno recinto rectangular pechado por un peitoril de pouca altura. O espazo resultante sitúase a maior altura que o nivel da rúa. Na actualidade, unha porta de forxa pecha a súa porta de acceso.
No seu interior un banco corrido en pedra acaroado ao muro de peche foi o lugar escollido para gravar os taboleiros. Contabilizamos un total de 8 exemplares de 9 coviñas, así como diversas coviñas soltas ao carón destes.
En dous casos das tres aliñacións de tres coviñas que conforma cada taboleiro atópanse en dous perpiaños diferentes, algo non habitual nesta tipoloxía de taboleiros.
A pedra do banco e recinto teñen sufrido nos últimos tempos unha, ao noso entender, agresiva limpeza que ten erosionado a pátina da superficie dos perpiaños acelerando procesos erosivos da superficie da pedra e poñendo en perigo a conservación dos taboleiros. Ademais, varias das coviñas que os conforman están tapadas con cemento, algo que por desgraza acontece en bo número destes taboleiros composteláns.
O taboleiro da casa de San Lourenzo número 26
Grazas aos propietarios deste inmoble, aos que agradecemos a súa amabilidade, soubemos da existencia dun taboleiro de xogo localizado no interior da planta baixa da vivenda, no que serían as antigas cortes dos animais, pegada ao lenzo da fachada que da á rúa. Atópase parcialmente cuberto polo muro. O feito de atoparse no interior da vivenda e estar parcialmente tapado polo muro débese a un pequeno recuamento da fachada realizado na primeira metade do século XIX, información facilitada polos propietarios.
O novo taboleiro de San Lourenzo
Este exemplar é o terceiro localizado no entorno da carballeira de San Lourenzo, localizándose os outros dous na fachada da igrexa do convento e na plataforma do cruceiro próximo, unha das principais vías de acceso ao burgo de Compostela desde a Idade Media.
Conclusión
Procedemos a comunicar as administracións estes exemplares, así como a insistirlles na necesidade da súa catalogación e sinalización para garantir a súa conservación e coñecemento. Trátase dun fenómeno singular que chama a atención da veciñanza e visitantes. Dignificándoo e valorizándoo estamos seguros que contribuiría a enriquecer o grande conxunto monumental da capital xacobea.
A principios deste mes un comunicado de prensa, asinado polas asociacións Umia Vivo, A Forneiriña, Irmandade illa de Tambo e o Colectivo para a defensa do territorio Anovaterra, recollía unha valoración non moi positiva do acadado, ata o momento, no marco do Proxecto Compostela Rupestre. Somos da opinión de que toda crítica razoada e construtiva é benvida e moi necesaria nestes tempos nos que a exclusión da participación cidadá na xestión dos asuntos públicos é a práctica máis habitual, polo que agradecemos enormemente a implicación destes colectivos no control da xestión das nosas administracións
Neste comunicado sinálase a falta de actuacións encamiñadas a garantir a conservación deste bens tan vulnerables, fundamentalmente a súa sinalización e limpeza e, cualifican o realizado ata o de agora como “catro anos perdidos” e “120.000 euros gastados en burocracia e propaganda” e, en resumo, dunha “política errada da Deputación da Coruña limitada á propaganda virtual”.
Ruta dos petróglifos de Teo. Edición do 2019
Como promotores desta iniciativa e membros do órgano asesor deste proxecto cremos de interese facer pública a nosa valoración do realizado no marco deste proxecto. Pensamos que a principal diferenza entre o recollido no comunicado de prensa e a nosa valoración estriba na diferenza de obxecto analizado, xa que para nós Compostela Rupestre non é algo que se inicia no 2018 senón cando menos 4 anos antes.
A finais do ano 2014 realizamos unha exposición fotográfica do mesmo nome para o Concello de Santiago sobre os petróglifos do concello. Pouco despois, no ano 2015, presentamos un amplo documento no que presentamos unha proposta de traballo conxunto a prol da conservación e promoción da arte rupestre da comarca de Santiago por parte das administracións con competencias na materia. Ese mesmo ano presentamos a nosa proposta aos concellos de Santiago, Ames e Teo, á Dirección Xeral de Patrimonio e á Deputación da Coruña.
Analicemos agora brevemente que é o que se ten feito ata o momento en canto á limpeza e a conservación dos xacementos rupestres na nosa comarca:
Para a nosa sorpresa o primeiro destinatario que promoveu algunha das iniciativas incluídas na nosa proposta foi a Dirección Xeral de Patrimonio que no ano 2016 a través do Servizo de Arqueoloxía da Subdirección Xeral de Conservación e Restauración de Bens Culturais executou, en colaboración co Concello de Ames, traballos de limpeza, retirada de vexetación e documentación dos petróglifos da Peneda Negra e Monte Castelo. Estes traballos, reforzados con limpezas puntuais posteriores (Concello de Ames en 2018 e 2020), teñen garantido o acceso a estes bens nos últimos anos (No ano 2020 o concello de Ames procedeu á sinalización preventiva dos accesos a ambos petróglifos coa finalidade de evitar a realización de actividades na súa contorna que poñan en perigo estes bens patrimoniais).
Devesa da Rula trala limpeza de 2018
A finais do ano 2018 o Concello de Santiago de Compostela executou a primeira limpeza na súa historia realizada sobre a arte rupestre do concello. En total limpáronse un total de 29 paneis gravados así como os seus accesos e contornas. O esforzo para levalo a cabo do por entón concelleiro Jorge Duarte garantiu o acceso a estes bens nestes últimos anos.
Desde o ano 2013 o Concello de Teo ven realizando anualmente a limpeza e mantemento dos accesos e a contorna dun bo número das súas estacións rupestres. No ano 2018 inaugurou a súa exitosa ruta dos petróglifos PR-G 238, un importante avance para a promoción e conservación dos petróglifos da comarca, converténdose na primeira homologada de carácter arqueolóxico da comarca de Compostela. Na última reunión de Compostela Rupestre aprobouse a limpeza e adquisición dos terreos que permitirán continuar coa valorización do patrimonio cultural deste ruta.
En novembro de 2021 a Consellería de Cultura encargou a prospección, estudo e documentación da ruína da Capela de Novais no concello de Val do Dubra que publicaramos dous meses antes.
No que respecta á divulgación son ben coñecidas as rutas que realizamos tódolos anos en colaboración co concello de Teo desde o ano 2013 e nas que xa teñen participado máis dun milleiro de persoas. Algo menos coñecidas son as visitas que realizamos tamén con este concello cos alumnos dos centros escolares e que só a Covid ten limitados nos últimos anos.
Cartel da primeira visita aos petróglifos de Monte Castelo en Ames
Tamén en colaboración co Concello de Ames realizamos varias visitas guiadas aos seus petróglifos (2016, 2018 e 2020), así como co Concello de Santiago realizamos xa hai uns anos visitas ao Castriño de Conxo (2018), a Devesa da Rula co FICRURAL e aos taboleiros de xogo co FICRURAL, o programa Boas Noites 2018 e os centros socioculturais.
Este é un resumo apresurado das principais accións desenvolvidas a prol da arte rupestre da nosa comarca nas que participaron as administracións públicas e que non están recollidas nese documento económico de execución do Proxecto Compostela Rupestre incluído na nota de prensa.
No referente á catalogación das estacións rupestres localizadas nestes anos de funcionamento de Compostela Rupestre só queremos indicar que o corpus de xacementos catalogados acadou a cifra de 150 elemento fronte a media centena inicial.
Todos estes datos que aquí expoñemos non implican que consideremos que a actual situación de conservación e divulgación da arte rupestre da comarca sexa a desexada, a óptima. Cando somos convidados a participar no órgano consultivo incidimos na necesidade de garantir a conservación dos petróglifos realizando unha primeira limpeza xeral da contorna de tódolos xacementos e os seus accesos, o que facilitaría a execución de traballos posteriores, así como a elaboración dun protocolo e un calendario periódico de limpezas. Desde o inicio insistimos na necesidade de promover desde o proxecto unha labor investigadora multidisciplinar con continuidade no tempo co obxectivo de acadar un mellor coñecemento do fenómeno rupestre na nosa comarca.
Recentemente o Consello de Compostela Rupestre informou dunha asignación orzamentaria para a limpeza dos xacementos. Esperamos que a execución destes traballos non se dilaten no tempo e sirvan tamén para establecer as pautas e tempos para un mantemento eficiente dos petróglifos a longo prazo.
En resumo, aínda que compartimos certas inquedanzas sobre o desenvolvido e acadado ata o de agora polo proxecto Compostela Rupestre quixemos expor brevemente que, na nosa opinión, tense avanzado algo máis que o recollido na nota de prensa referida e, queremos confiar en que este ano se acaden algúns dos obxectivos prioritarios que nos marcamos cando no ano 2014 discutimos, acordamos e redactamos unha ambiciosa proposta de traballo chamada Compostela Rupestre.
Cando o ano pasado publicamos o libro – catálogo dos fondos do Arquivo gráfico de Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, agardabamos que puidera abrir novas liñas de investigación e, incluso, facilitar importantes pistas para a recuperación dalgunha das estacións de arte rupestre estudadas por este grande persoeiro da arqueoloxía galega, estacións que, a día de hoxe, seguen en paradoiro descoñecido. O enorme esforzo que supuxo para a nosa pequena entidade sacar adiante este proxecto de recuperación do seu legado comeza a dar os resultados desexados.
Grazas ás antigas fotografías do libro o historiador da arte e grande investigador dos petróglifos das comarcas de Compostela e o Barbanza Xoán Guitián Rivera identificou os antigos gravados estudados por Sobrino Lorenzo Ruza cunha estación que hai máis dunha década localizara despois de producirse un incendio nos Montes de Tapia. Daquela, diferentes circunstancias persoais impedíronlle regresar á zona e proseguir co seu estudo. Non obstante, agora, ó ver as fotos de Sobrino Lorenzo púxose en contacto con nós e facilitounos non só os datos que recompilara do seu arquivo persoal senón que, ademais, se ofreceu a guiarnos ata a zona, coñecida como os Chaos do Norte, preto da estrada que dende a igrexa de San Cristovo de Tapia ascende cara ó Chan do Monte e conduce a diferentes aldeas da parroquia de Santa María de Ameixenda.
Petróglifo de Labanquiños. Ramón sobrino Lorenzo Ruza
Na actualidade, a zona está abandonada e cuberta pola vexetación, con toxos de máis de dous metros de altura e eucaliptos ventureiros espallados por toda a parcela, xa que dende o incendio que lle permitira a Xoán localizar os gravados non houbo ningún tipo de actuación ou actividade forestal nesta parte dos Montes de Tapia.
Non sen dificultade, logramos abrir un pequeno carreiro dende a estrada ata a peneda para, finalmente, volver observar os gravados que descubrira hai máis de oitenta anos Oscar Lojo Batalla – Sampedro, que posteriormente, no ano 1948, visitara e estudara o arqueólogo Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza (1948) e que dende entón só vira de novo o noso guía.
Vista aérea da estación, a carón da estrada
Podedes imaxinar a emoción ó ollar in situ esas gravuras e poder comparar o seu estado de conservación coas antigas fotografías de Sobrino. Só por iso as moitas horas investidas no labor de clasificación, organización e divulgación do Arquivo da familia Nuñez Sobrino xa mereceron a pena, acadamos un dos grandes obxectivos do libro.
Os “ruleiros” participantes nesta xeira por Tapia recordaremos no futuro esta xornada que compartimos con Xoán e co profesor Fernando Alonso Romero, outro vello “roqueiro” que non quixo perderse a visita e redescuberta desta xoia rupestre de Ames.
Labanquiños na Historia. Óscar Lojo – Batalla
Os petróglifos de Labanquiños foron descubertos por un dos persoeiros da historia amesá, Oscar Lojo – Batalla Sampedro (1873 – 1963), sobriño de Casto Sampedro Folgar, o primeiro presidente da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra.
Naceu nunha casa da aldea de Vilouta (parroquia de San Cristovo de Tapia – Ames) onde o seu pai, o médico Batalla, atendía á veciñanza. Emigrou moi novo a Bos Aires onde traballou en varias actividades comerciais para regresar a Galiza na década de 1920, para facerse cargo e xestionar a herdanza familiar. Nomeado alcalde de Ames o 16 de setembro de 1930 mantivo o seu cargo durante a Segunda República ata a súa destitución polo réxime franquista o 11 de xullo de 1936, segundo recollen os libros das actas plenarias que custodia o Arquivo Municipal de Ames.
Durante o seu goberno realizou melloras nas infraestruturas municipais e no sistema educativo. Arranxou e abriu novas estradas, fundou varias escolas, mesmo costeou do seu peto a de Tapia, e participou activamente promovendo a creación en Barouta dunha feira de gando e produtos agrícolas de proximidade. Foi un alcalde moi querido polo pobo, segundo conta Maximino Viaño García (cronista oficial de Ames), moi próximo á cidadanía e sempre disposto a facer favores,
“Ía camiñando ó concello e a ida recollía os encargos que lle facían os veciños. Cando viña de volta repartíalles as resolucións”.
Isto pode explicar que sexa un dos poucos alcaldes republicanos que foi homenaxeado aínda en tempos franquistas. As actas municipais do 23/12/1964 e 26/09/1969 dan conta do expediente da súa homenaxe así como da constitución da “Comisión para o desenvolvemento dos actos e o seu patrocinio”.
Imaxe da inauguración do busto en homenaxe a Óscar Lojo Batalla no ano 1969
Durante o acto de homenaxe inaugurouse o monumento erixido na súa honra ó carón da escola de Tapia que el mesmo sufragou. O busto é obra do escultor Andrés Barbazán, o último grande escultor da Barcala, que tiña o seu obradoiro en Logrosa. Neste acto participaron o propio Maximino Viaño, que realizou un emotivo discurso ó homenaxeado, a súa sobriña a poeta Lili Batalla, o alcalde Lorenzo Puente en representación municipal e o alcumado “cura poeta”, Casimiro Cubela, entre outras personalidades e veciños/as que coñeceron ó seu querido veciño de Vilouta. Xa en maio de 2014, o grupo político municipal “Ames Novo” celebrou, ó carón do busto de don Óscar, unha homenaxe á corporación republicana, que presidiu ata o seu cesamento en xullo de 1936.
Busto adicado a Óscar Lojo Batalla en Tapia
Óscar Lojo tamén colaborou con Cruz Gallástegui na Misión Biolóxica de Salcedo e foi moi afeccionado á arqueoloxía. Non só descubriu os grandes petróglifos amesáns senón tamén realizou importantes achados de lápidas e sartegos en Troitosende e na contorna da capela da Magdalena.
En 1908, no lugar da Eira de Vilacoba (Troitosende, A Baña), atopou unha interesante estela anepigráfica descontextualizada de 1,42 m de altura e 0,40 m de ancho. Presenta gravados só por unha das súas caras. O extremo superior ten forma discoide cunha cabeza inscrita en dous círculos concéntricos e unha representación moi basta dos ollos, nariz e boca. A parte central e inferior está decorada a base de formas xeométricas: aspas, triángulos e barras horizontais.
Estela de Troitosende (M. Boga).
A estela foi estudada por numerosos investigadores, españois e extranxeiros, que achegaron diferentes interpretacións: Cabré (1915), Frankowski (1920), Octobon (1931), H.Breuil (1935), Filgueira Valverde & Dors (1955), Anati (1968), Cuevillas (1973), J.Arnal (1976), Landau (1977), Jordá (1978), Vázquez Varela (1980), Rodríguez Álvarez (1981), Pereira Menaut & Caamaño García (1993), Alonso Braña (1996), Maya González & Ramón Álvarez (2001), Bueno Ramírez (2009), etc. Inicialmente adscribiuse a un período comprendido entre o Neolítico e a Idade do Ferro, pero a interpretación cronolóxica muda a partir das consideracións publicadas por Vázquez Varela en 1980, que a adscribe á época romana.
Na actualidade, existe un certo consenso e a maioría dos estudosos dátana entorno ó s. IV, polas súas similitudes con outras lápidas / estelas semellantes como as de Mixós (Monterrei), Ouzande (A Estrada), Seira (Rois), As Coroas de Reigosa (A Pastoriza), Tines (Vimianzo) ou Tarañes (Asturias), que tamén presentan as características aspas como elemento decorativo. Esta peza e outros achados cedeunos ó Museo de Pontevedra onde se custodian na actualidade. En 1979 localizouse unha segunda estela romana no lugar de Vilacoba tamén en Troitosende (Caamaño Gesto, 1981).
As xeiras arqueolóxicas de Ramón Sobrino Lorenzo
Sobrino Lorenzo enumera as descubertas rupestres da comarca realizadas por Óscar Lojo nunha das “papeletas” publicadas no Noticiario Arqueológico Hispánico (1952):
“Laxe Negra, el de Laxe de Monte de Pedras (frente al castro de Ventosa), el de Liñaredo, el de los montes de Tapia (Labanquiños) y el de Penedo do Toutón en Monte Pedroso (actualmente Correxíns en Figueiras), cerca de Santiago, fueron todos ellos descubiertos por D. Oscar Lojo Batalla, quien nos acompañó y nos dio las referencias para su localización”.
Estoxo das fotografías de Labanquiños de RSLR
Tamén coñecemos, polas súas axendas persoais, a data exacta desa primeira visita a Labanquiños con don Óscar, concretamente o 15 de setembro de 1948:
“Vamos a las 2 de la tarde a comer a Tapia con D.Óscar Lojo Batalla. Después con él a Labanquiños (monte de Tapia) y Liñaredo (monte de Ames), a ver dos petroglifos.”
Polas súas anotacións no estoxo das fotografías sabemos que tamén estivo presente o naturalista e profesor da USC Gustavo Varela – Radío Gutiérrez de Caviedes (1908-2003), veciño de Lens, o outro colaborador habitual do arqueólogo por terras amesás. Foi unha longa xeira de 25 quilómetros polos montes de Tapia e Cortegada nos que tamén visitaron os petróglifos de Liñaredo que, por desgraza, aínda seguen en paradoiro descoñecido.
Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza no petróglifo de Labanquiños
Durante a xornada Sobrino tomou 4 fotografías de Labanquiños e realizou dous bosquexos a lapis que finalizou posteriormente no seu gabinete. Recollemos estes pequenos pormenores daquela expedición pois reflicten moi ben como eran aqueles traballos de rexistro arqueolóxico do investigador pontevedrés e amosan a súa paixón pola nosa arte rupestre.
Daquela non había estradas, sinala Maximino Viaño, empregaron o “camiño da vila” de Tapia ao Mercuto (Ameixenda) “que arranxaron os propios veciños”.
Deseño de RSLR do petróglifo de LabanquiñosAnotación de RSLR
Localización do petróglifo
Plano de localización do petróglifo de Labanquiños
Plano de localización. Pormenor do mapa arqueoloxico da comarca de Santiago elaborado por RSLR. 1953
Proxección UTM: 29 T 529127 4752786 (Datum: WGS 84)
R.C.: 15002A513001480000BK
Acceso: Dende a igrexa parroquial de San Cristovo de Tapia subimos uns 900 metros pola estrada que conduce a Ameixenda e Cortegada. O petróglifo atópase preto dun cruce cunha pista forestal e a só 15 metros á esquerda da estrada.
Referencia código Patrimonio: Petróglifo sen Catalogar. Os bens arqueolóxicos máis próximos son as catro mámoas que compoñen a necrópole megalítica das Madorras a uns 750 m ó leste, pertencentes xa á parroquia da Ameixenda.
Descrición dos gravados
Petróglifo situado nun afloramento granítico de bo porte (540 x 340 x 160 cm) con tres paneis con gravados.
Vista cenital da estación con indicación dos paneis e as súas dimensións
Panel 1
Na parte central e máis elevada da rocha figura o panel 1, o panel principal, con dúas combinacións de círculos concéntricos. A combinación (A) mellor conservada, de 40 cm de diámetro, presenta 5 aneis, os dous últimos incompletos, con dous sucos de saída que parten da coviña central, un cara o N e outro ó SE. A 60 cm ó SO hai unha segunda combinación (B) moito máis erosionada, de 42 cm, que conta con 6 aneis e dous sucos de saída, ambos finalizan nunha coviña (C), rodeada por un anel duns 8 cm, situados no bordo inferior da laxe, ó SE.
Do último círculo da combinación A sae un suco cara a un pequeno círculo con coviña no seu interior (D).
Panel 1. Fotogrametría
No mesmo borde inferior da superficie próxima ó motivo C consérvase un círculo con coviñas no seu interior (E), alterado por unha fisura da rocha. Un círculo con coviñas similar (F) tamén se localiza no bordo inferior da superficie, por debaixo dos alfabetiformes.
Fotogrametría do panel 1 con indicación dos motivos
Na parte oeste do panel constan tres alfabetiformes separados con puntos, realizados a cicel, “A.B.R.”, imaxinamos que se trata das iniciais dalgún veciño que hai unhas cantas décadas quixo deixar a súa pegada ó carón das gravuras prehistóricas. Tamén observamos restos doutras posibles iniciais case imperceptibles por encima. Por debaixo distinguimos as letras 1 P S E.
Alfabetiformes do panel 1. Fotografía con iluminación artificial
Panel 2
Nun chanzo inferior a rentes do chan e aproveitando unha superficie case plana (230 x 195 cm) figuran preto de 40 coviñas e cazoletas de diferentes tamaños, as máis grandes de 12 cm de diámetro por catro de profundidade e as máis pequenas de apenas 3 cm x 0,5 cm. A maioría concéntranse agrupadas na parte superior do panel (zona N – NW) e algúns destes furados están unidos entre si por sucos. Al menos unha das coviñas presenta un anel moi erosionado ó seu redor.
Alén desta agrupación de coviñas, podemos ollar un par de coviñas illadas no extremo oriental da rocha, separadas do grupo anterior por unha fenda que divide o panel en dúas partes, esta segunda parte a menor altura.
Panel 3
Finalmente, no canto superior do afloramento granítico, cara o N, consérvanse moi deteriorado un círculo con coviñas no seu interior (A) que se acomoda á forma dunha protuberancia da rocha, Ó seu carón dous círculos concéntricos de formas irregulares (B). Un suco semella conformar un círculo incompleto (D). Unha última combinación circular de cando menos dous círculos concéntricos consérvase moi deteriorada. Todos estes motivos son practicamente imperceptibles con luz diúrna. Próximos a estes motivos observamos uns rebaixes na superficie de posible orixe antrópica.
Fotogrametría do panel 3 con indicación dos motivos
Recuperación dunha alfaia rupestre
Como acontecera co petróglifo do Monte das Pedras ou Monte Castelo o arquivo de R. Sobrino Lorenzo – Ruza, facilitounos a recuperación doutra das grandes xoias rupestres do municipio de Ames. Neste sentido, co obxecto de evitar que volva a caer no esquecemento, remitimos solicitude as autoridades competentes para que procedan a súa urxente catalogación e así evitar calquera posible dano asociado ás actividades forestais ou ós incendios forestais que periodicamente afectan a esta zona.
Asemade, solicitamos a súa inclusión no Plan Director de Compostela Rupestre, a súa limpeza e a súa posterior valorización e socialización. Unha vez recibidos eses coidados agardamos que este singular ben cultural sexa un novo recurso turístico de grande valor.
“a difusión do patrimonio arqueolóxico é o medio máis eficaz para acadar a súa protección e conservación”.
Ao mesmo tempo, deberiamos engadir que non podemos valorar o que descoñecemos. Neste sentido, A Rula seguirá loitando pola recuperación deste legado cultural único que R. Sobrino Lorenzo – Ruza dignificou no seu tempo e que o desleixo posterior ocultou. Recuperados Monte Castelo e Labanquiños, quedan agora Liñaredo (Ames) e o Agro da Cacharroa (Teo), por localizar na nosa comarca, seguiremos na súa procura.
Xoán Guitián e Fernando Alonso no petróglifo de Labanquiños
Agradecementos
Queremos agradecer novamente a Xoán Guitián a súa inestimable colaboración, que nos permitiu dar con este xacemento arqueolóxico tan especial. Ó noso estimado compañeiro de aventuras, Fernando Alonso Romero, por achegarnos a súa sabia visión e interpretación deste e doutros bens culturais do noso país, as súas ensinanzas sempre alumean o camiño da Rula. A Maximino Viaño, por contarnos como era don Óscar Lojo e por promover a recuperación da súa figura. Agradecerlle tamén as súas inestimables colaboracións na procura destes bens esquecidos das terras da Maia. Finalmente, grazas ós socios do noso Colectivo por manter vivas as ansias por coñecer esta e outras historias relacionadas co noso patrimonio cultural.
Maximino Viaño nunha das procuras do petróglifo de Labanquiños co Colectivo A Rula en 2016
Bibliografía
Alonso Braña, Juan José, Contribución al estudio del fenómeno tumular y megalítico en el Bajo Tambre. Tese de Licenciatura. USC. 1996
Cabré, J. Losas funerarias de ¿túmulos? de Troitosende, Baña, orilla del río Tambre (La Coruña): Dos semi – esculturas humanas, existentes en el Museo Arqueológico de Pontevedra. 1915
Cabré, Juan: “El Arte Rupestre en España”. MNCN. Madrid, 1915
Colectivo A Rula: “A Redescuberta do Monte Castelo. Unha excursión ó ano 1909”. Blog Colectivo A Rula (2015)
Colectivo A Rula: “Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza: memoria e legado dos petroglifos”. Colectivo A Rula. Santiago de Compostela, 2020
Landau, J. “Les representations anthropomorphes megalitiques de la region mediterraneé (3 au 1 millenaire) CNRS, Paris 1977
Maya González, J.L., álvarez Arza, R. “La estatua-pilar de Santa María de Tarañes (Ponga-Asturias) y su relación con la de Troitosende”. Complutum, 12. 2001.
Vázquez Varela, J.M. “La estela de Troitosende: uso y abuso de paralelismos en el Arte Prehistórico” Brigantium, núm 1. p. 83 -91. 1980.
Viaño, Maximino: Faceta humana de Oscar Lojo Batalla -Sampedro y otros (Perfil Facebook).
Viaño, Maximino: “Breve Biografía de Óscar Lojo Batalla – Sampedro”. Praza de Ames, 8 maio de 2014
DOCUMENTACIÓN ARQUIVO
Aquivo Núñez Sobrino, Fondo dixital de Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza
Arquivo Municipal de Ames
Actas Plenarias de 1930 – 1936
Actas Plenarias de 1967 – 1969
(Agradecementos a Guadulpe Rendal Pampín, técnica do Arquivo, pola súa colaboración)
A monumental Pedra que Fala é, hoxe en día, unha estación rupestre coñecida, en boa medida grazas á publicación, no ano 1968, do excelente estudo monográfico de Carlos García Martínez. Foi o intelectual compostelán un destacado investigador da nosa arte rupestre, cun dilatado número de publicacións sobre a materia no seu haber, felizmente recollidas na súa coidada Obra Completa, editada no ano 2020 polo seu querido Museo do Pobo Galego.
No seu artigo, García Martínez sinala a riqueza de xacementos arqueolóxicos conservados na súa contorna, de gran interese, como o castro/castelo de Portomeiroou o Castromaior, coa súa enigmática Pedra do Parágoas. Nos últimos anos incorporouse a este grupo o petróglifo de San Xoán de Fecha, un cruciforme localizado polo equipo encargado dos traballos de catalogación do ano 2016 para o proxecto Compostela Rupestre. E por último, no ano 2019, publicamos o conxunto rupestre de Fonte Matanzas, na aba sur do Monte Espiñeira.
Petróglifo de San Xoán de Fecha
Pero tamén chegou, por desgraza, a ameaza na intención de transformar as canteiras abandonadas próximas, as concesións mineiras Blanquita 1 e 2, nun vertedoiro de lixo, intención contra a que están a mobilizarse os veciños afectados, organizados na Asociación A Pedra que Fala, aos que, desde aquí, desexamos éxito no seu empeño. As canteiras localízanse a poucos metros ao oeste do castro de Castromaior.
Plano de localización dos petróglifos da Pedra dos Miralles (en vermello) e dos bens culturais catalogados máis próximos. Fonte Visor PBA
No ano 2018, sufragados pola Xunta de Galicia, realizáronse por todo o país traballos de actualización e corrección das fichas de rexistro dos bens patrimoniais recollidos no “Catálogo” da Dirección Xeral de Patrimonio. Lamentablemente, o resultado destes esperados traballos non se incorporaron ao visor web do Plan Básico Autonómico e, tan só figuran as súas áreas de protección no visor web de aproveitamentos forestais, sen máis información.
Un dos froitos destes traballos na nosa comarca foi a incorporación ao catálogo dunha nova estación rupestre, o petróglifo de Pedra dos Miralles (GA15078197), localizada a escasos 200 metros ao leste da Pedra que Fala. Esta nova estación ten acaroada no seu lado este outra explotación mineira, a Concesión Fecha – Pedra dos Miralles, a uns escasos 100 metros de distancia, que aproveita o mesmo campo filoniano de Fecha que desde Portomeiro chega ata Miramontes.
A paisaxe na que se integra está formada por pequenas veigas, terras chas e montes rochosos de mediana altura ocupados por eucaliptos e monte baixo de toxos e breixos.
Trátase dun afloramento granítico que ocupa o cumio dun outeiro que domina as terras máis chairas da contorna. É un conxunto de rochas de superficies irregulares que alcanzan alturas de máis de 3 metros nos seus lados norte, sur e oeste, sendo menor as alturas acadas no lado leste. Nestas superficies destaca a presenza de numerosas pías naturais de formas diversas, boa parte delas conectadas entre si por medio de pequenas canles.
Pedra dos Miralles 1
Nunha das pequenas superficies horizontais do cumio, que ocupa unha posición central no lado oeste, localízase o panel catalogado cunha pequena combinación de dous círculos concéntricos incompletos e coviña central. Ten un diámetro de 22 cm. A escasa distancia deste motivo un pequeno suco recto e unha coviña. A superficie ten unhas dimensións de 240 por 180 cm.
Pedra dos Miralles 1. Fotografía con iluminación artificial
A combinación ten unha feitura irregular e está incompleta. A superficie gravada presenta un suave rebaixe en forma de rectángulo coas esquinas redondeadas, quizais realizado polo gravador quizais para acadar unha superficie máis homoxénea na que gravar os motivos.
Pedra dos Miralles 1. Fotogrametría
Pedra dos Miralles 2
Na nosa visita á estación recentemente catalogada localizamos unha segunda superficie con gravados a poucos metros da primeira, no lado sur da cima rochosa do outeiro. ten unhas dimensións de 400 por 130 cm. É unha superficie regular inclinada cara o sur/suroeste, cruzada por unha diáclase que a divide en dous. Conserva un conxunto de motivos moi erosionados que dificulta a súa visualización.
Pedra dos Miralles 2. Fotogrametría
Contabilizamos 23 cruciformes de diferentes tipoloxías, catro ferraduras, unha coviña e algún suco indeterminado. Unha das ferraduras (F2) prolonga un dos seus brazos chegando a conectar cunha cruz grega potenzada (C6).
Pedra dos Miralles 2. Extremo norte
Os sucos destas figuras, que tipoloxicamente fainos pensar en datas históricas, curiosamente non difire moito das características dos sucos da combinación circular de Pedra dos Miralles 1, de clara adscrición prehistórica, todas elas presentan sucos estreitos e pouco profundos que dificultan a súa visualización.
Pedra dos Miralles 2. Extremo sur
A tipoloxía máis repetida nestes cruciformes é a de cruz de brazos iguais, as máis delas con remates potenzados.
O conxunto rupestre Pedra que Fala – Pedra dos Miralles
Estas dúas estacións rupestres teñen varias características en común. A máis evidente a súa localización en posicións dominantes sobre un cruce de camiños, elemento que vertebra as comunicacións deste territorio. Desde ambas, o control visual do cruce e a súa contorna é total, só limitado cara o oeste polo Castromaior.
Por outra banda, tanto as cruces e ferraduras como as combinacións circulares están presentes en ambas estacións. Na Pedra dos Miralles a superficie coa combinación circular está orientada cara o oeste, cara a Pedra que Fala.
A Pedra que Fala. Cruz e ferraduras
A riqueza patrimonial da contorna do Castromaior faise máis evidente con esta nova estación. Malia todo, o estado de conservación destes bens é regular, con gravuras moi desgastadas pola erosión e a actividade antrópica. Ningún dos bens teñen accesos habilitados para a súa visita.
A Pedra que Fala. Cruciformes
No caso da Pedra que Fala, o recentemente elaborado Plan Director de Compostela Rupestre propón unha serie de intervencións tendentes a garantir a súa boa conservación e a facilitar a súa visita. Esperamos que non se dilate no tempo polo menos a limpeza de eucaliptos que enchen as proximidades da peneda gravada e impiden a súa correcta visualización, e quen sabe se con bos coidados a peneda recupera co tempo a voz perdida.
Procedemos a notificar á Dirección Xeral de Patrimonio os datos desta segunda superficie con gravados, así como a solicitarlles a súa valoración e catalogación.
O pasado mes de abril os técnicos da empresa Zeta Arqueoloxía, S.L., encargados do Informe de impacto sobre o patrimonio dun dos parques eólicos proxectados no concello de Val do Dubra, o do parque eólico de Vilartoxo, localizaron na parroquia de San Román, no lugar de Xermil, a primeira estación de arte rupestre prehistórica do concello, ademais de dúas mámoas denominadas Fondo do Val 1 e 2.
Petróglifo do Gavis, fotografía con iluminación artificial
A pesar da proximidade do municipio con algúns dos conxuntos rupestres máis destacados da comarca, ata o de agora, só coñecíamos unha estación de gravados rupestres no concello de Val do Dubra, o petróglifo do Castro de Portomouro (GA15088030), un panel formado por motivos de clara adscrición histórica, cruces e coviñas. Recentemente demos conta destes gravados no noso blog, concretamente o pasado mes de setembro.
Os elementos patrimoniais catalogados máis próximos a esta nova estación son as mámoas de Porto Rabeiro 1 (GA15088003) e Porto Rabeiro 2(GA15088004). A primeira delas presenta un gran cono de violación e na memoria dos veciños consérvase o recordo da existencia, ata non hai moito, de ortostatos da súa cámara dolménica. A mámoa núm. 2 destaca polas súas grandes dimensións e o seu aparente bo estado de conservación. Ambos xacementos están plantados con eucaliptos que non respectan as disposicións legais aplicables á protección destes bens patrimoniais.
Plano de localización do petróglifo do Gavis e as mámoas de Porto Rabeiro 1 e 2
Cara o sur localízanse as necrópoles megalíticas de Bugalleira (GA15088020 e GA15088029) e de Monte da Medorra (GA150070703 e GA150070704) no veciño concello da Baña, así como o xacemento romano de Bugalleira (GA15007007). Ó norte localízase o castro de Paramos (GA15088024).
O petróglifo do Gavis atópase a escasos metros do límite parroquial e no linde co concello da Baña, nun piñeiral de superficie chan sementada por pequenos afloramentos rochosos de xisto pouco destacados sobre o terreo. Coordenadas WGS84 N 42 58.464, W 8 41.255, altitude 358 m, a 500 metros ao suroeste do lugar de Xermil.
O afloramento escollido polo gravador non é o habitual de granito. A escolla dun soporte de xisto probablemente fose motivada pola escaseza no lugar de afloramentos graníticos máis apropiados. A rocha é de pequenas dimensións e superficies moi irregulares. Na súa parte máis longa alcanza os 5,40 metros, sendo o ancho de 2,15 metros e alcanza un alto de 93 cm. Apenas presenta superficies horizontais, a escollida polo gravador está inclinada e orientada ao oeste, e mide 2,15 metros de largo, 95 cm de ancho e 60 cm de alto.
Petróglifo do Gavis, fotografía con luz natural e superficie mollada
Nela consérvase un único motivo, unha combinación circular composta por unha coviña central, 5 círculos concéntricos, o último incompleto, así como un radio sinuoso que cruza o motivo. A superficie gravada segue unha inclinación descendente E-O. A figura ten un diámetro de 60 cm ata o círculo exterior incompleto, e 50 cm ata o último completo.
Plano de localización dos bens patrimoniais e as infraestruturas proxectadas
En resumo, trátase dunha sinxela estación, pero non por iso carente de interese, tendo en conta as súas particularidades, como son o soporte elixido para gravar, así como o de ser o primeiro xacemento rupestre prehistórico coñecido no concello de Val do Dubra, co que se van completando os baleiros do mapa de distribución dos petróglifos da nosa comarca. Outro aspecto de interese e merecente dun estudo en profundidade é a proximidade do gravado ás 4 mámoas.
Petróglifo do Gavis, fotogrametría
O futuro da estación. O parque eólico proxectado
O conxunto de bens arqueolóxicos afectados por este proxecto e recollidos no seu estudo de impacto sobre o patrimonio son os seguintes:
• GA 15088020: Mámoa de Bugalleiras 1 • GA 15007007: Xacemento de Bugalleiras • GA 15007070: Petróglifo de Pena Furada • GA 15007071: Petróglifo do Monte da Calexa • GA 15007003: Mámoa do Monte da Medorra 1 • GA 15007004: Mámoa do Monte da Medorra 2 • GA 15088003: Mámoa do Ponte Rabeiro 1 • GA 15088004: Mámoa do Ponte Rabeiro 2 • GA 15007002: Mámoa de Salgueiráns 1 • GA 15007009: Mámoa de Salgueiráns 2 • GA 15088029: Mámoa de Bugalleiras 2 • GA 15007066: Mámoa de Turrisqueira • GA 15007015: Castro de Lañas • Túmulo 01: Mámoa de Fondo de Val 1 • Túmulo 02: Mámoa de Fondo de Val 2 • Petroglifo 01: Petroglifo do Gavis
Plano de situación cos 5 dos bens patrimoniais e as infraestruturas proxectadas
Entre estes bens son 7 os que, segundo o informe, reciben impactos moderados:
Mámoa doMonte da Medorra 1, atravesada por un camiño polo que pasaría a pista de acceso e unha gabia de cableado.
Mámoa do Monte da Medorra 2, xa afectado por unha pista forestal por onde iría a pista de acceso e gabia de cableado.
Mámoa de Porto Rabeiro 1, o acceso e a gabia de cableado irían a 14 metros do elemento patrimonial, por unha pista forestal xa existente.
Mámoa de Porto Rabeiro 2, o acceso e a gabia de cableado irían a 30 metros do elemento patrimonial, por unha pista forestal xa existente.
Petróglifo do Gavis, o acceso e a gabia de cableado irían a uns 27 metros do elemento patrimonial, por unha pista forestal xa existente.
Mámoa do Fondo do Val 1, con estruturas deseñadas a 50 metros do ben.
Mámoa do Fondo do Val 2, con estruturas deseñadas a 50 metros do ben.
Plano de localización das mámoas do Monte da Medorra 1 e 2 e as infraestruturas proxectadas
Na avaliación de impacto dos 5 primeiros bens repítese, semella que a modo de invocación, o seguinte:
“El vial del parque se ha diseñado de tal manera que no ocupa superficies no afectadas previamente en esta zona, y las ampliaciones, al igual que la zanja, se ejecutan hacia el lado opuesto del elemento”.
Afirmacións que non se axustan á realidade xa que na maioría dos casos trátase de impactos directos sobre os bens ou sobre as súas contornas, alteracións irreversibles que en ningún caso deberían ter a valoración de moderados. Por outra parte a existencia de alteracións previas non debe servir, en ningún caso, como elemento xustificante dunha afectación directa sen volta atrás sobre un ben patrimonial.
É evidente que as pistas de acceso e gabias necesarias para dar servizo ao parque requiren uns anchos maiores que o das pistas existentes (como se pode apreciar nas imaxes que acompañan ao informe), e que a execución destas ampliacións implicaría, nalgúns casos, a destrución ou desaparición case total destes bens patrimoniais, polo que semella que en realidade se está a pedir unha autorización para realizar unha destrución controlada.
Confiamos en que a Dirección Xeral de Patrimonio comparta estas opinións e que, como garante da legalidade, emita o informe correspondente que corrixa estas valoracións.
Non queremos rematar esta entrada sen apoiar publicamente os esforzos que están a realizar os veciños e a Asociación Vento Libre de San Román Val do Dubrapara que este proxecto eólico non altere irremediablemente o seu territorio. Grazas polo vosa loita e traballo.
As gratas sorpresas continúan no traballo de revisión que estamos a facer nos últimos meses dos xacementos rupestres da contorna inmediata da comarca de Santiago. Nesta ocasión cruzamos á outra beira do Ulla para achegármonos ata o veciño Concello da Estrada a visitar a estación catalogada co nome de “Quenlla dos Castiñeiros” e que, malia a información previa dispoñible, revelouse como un xacemento de altísimo interese para a investigación da nosa arte rupestre prehistórica.
Achegamos aquí un primeiro informe dando noticia das novas descubertas e do grande interese que presenta este ben cultural.
Deseño barquiforme
Presentación
Este artigo, en colaboración con Juan Manuel Abascal Palazón publicouse en papel no Volume 24 da revista “A Estrada: Miscelánea histórica e cultural”. Esta publicación está dispoñible nas librarías e papelarías da Estrada.
Os traballos realizados permitíronnos identificar un espazo sacro cun uso moi prolongado ó longo do tempo, comezando no período Calcolítico ou Bronce Inicial, representado polas combinacións de círculos concéntricos propios da Arte Rupestre Atlántica, ata o século I da nosa era, segundo se desprende do exame dunha inscrición votiva dedicada á deusa Diana. Un enclave especial na paisaxe, cun uso continuo que perdurou ata épocas recentes, como reflicten a presenza de cruces cunha presumible intención de cristianización e como gravados de termo.
Alén disto, o emprazamento alíñase topoastronómicamente respecto do Pico Sacro no orto do lunasticio maior norte, o que evidencia a existencia no lugar dunha adoración a unha deidade indíxena lunar que o sincretismo romano converteu na deusa Diana. Outro elemento de especial interese é a presenza dun motivo barquiforme vinculado a un círculo con coviña central, que semella representar unha embarcación solar/lunar, representación sen paralelos coñecidos no Corpus de arte rupestre do Noroeste peninsular. É un xacemento excepcional ó combinar a presenza de arte atlántica galega nun lugar de culto precristián posteriormente cristianizado. A análise dos diferentes paneis gravados testemuñan a sacralización dun outeiro de grande simbolismo situado a rentes do Ulla.
Situación
O xacemento da Quenlla dos Carballos/O Viveiro sitúase na cima dun outeiro próximo á ribeira do Ulla, no lugar do Casal da parroquia de San Xurxo de Vea, no norte do Concello da Estrada. Coordenadas UTM: 29 T 535475 4732011, altitude: 182 m.s.n.m.
Plano de situación da estación da Quenlla dos Carballos
O conxunto patrimonial da Quenlla dos Carballos emprázase nun interesante entorno natural co bosque autóctono atlántico mais con certos matices de clima mediterráneo, no que destacan os numerosos exemplares de sobreiras, típicas da bacía do Ulla, mesturadas con carballos.
Este outeiro é un miradoiro natural sobre o río Ulla, a 450 m. de distancia, nunha zona de canón con pendentes superiores ó 30 %. Neste treito do río aínda poden verse antigas pesqueiras, como a de Bumio (Barcala), no concello da Estrada, ou a de Bustelo na ribeira teense, entre os Coutos de Couso e Sinde antes da zona chamada do Pozo Negro.
Asemade, dende este outeiro, dada a súa privilexiada situación no bordo da Depresión Meridiana, podemos albiscar as principais elevacións que conforman a paisaxe da bacía do Ulla: ó norte o Alto da Cruz de Cabanelas, o Monte da Cruz do Xastre, a aldea de Coira, na parroquia de Reis, e Rial do Mato, na de Rarís, todos no Concello de Teo. Tamén podemos divisar a estivada do desaparecido mosteiro de S. Bieito en Padrón.
Vista cara o noroeste desde a Quenlla dos Carballos
Cara o poñente divísanse as aldeas da parroquia de Carcacía, e nun segundo plano a cordal que forman o Monte Miranda e os cumios do Meda, Castelo de Roque, Castelo Redondo e Monte do Castelo (Padrón), e máis o SO o Castro Valente entre Padrón e A Estrada. Cara o leste, o Souto de Vea, Couso e as terras altas de Pontevea co Castro de Santa Marta en Teo, a aldea do Vilar en primeiro termo e, por detrás, o grande faro da comarca, o Pico Sacro.
A visión cara o Sur vese reducida pola maior elevación do veciño monte da Pedra Santeira que oculta a vista das aldeas da parroquia de San Xurxo de Vea.
Vista cara o leste desde o xacemento
Na súa contorna inmediata, a 700 metros ó leste, está catalogado un petróglifo histórico, a denominada Pedra Santeira, GA36017210, un pequeno panel a rentes do chan cun cruciforme e varios alfabetiformes realizados por un antigo propietario do monte canteiro de profesión (FERNÁNDEZ CASTRO:2008). A 1500 metros ó sur localízase o petróglifo da Costa dos Cabalos, GA36017211, xacemento con catro interesantes paneis graníticos con motivos xeométricos característicos da Arte Atlántica e, a 200 metros deste, a Pedra dos Cabalos, GA36017090, que comprende dous paneis con coviñas, cruciformes e outros motivos de máis difícil interpretación.
Pedra Santeira
O petróglifo da Quenlla dos Carballos
Neste afloramento de xisto de considerables dimensións localízanse varios paneis gravados con motivos diversos que, inicialmente, podemos adscribir a varios períodos cronolóxicos, dende os máis antigos, da Idade do Bronce, ata os máis modernos, xa de época Medieval/Moderna. É un afloramento de penedas de formas irregulares e dimensións moderadas, rochas con formas de crista con superficies verticais irregulares que se apoian entre si formando pequenos abrigos ou agochos baixo elas.
A primeira referencia a este conxunto parece na publicación A Estrada. Miscelánea Histórica e Cultural do ano 2008, no artigo Gravados Rupestres da Estrada: da Idade do Bronce aos nosos días (páx. 217-218), do investigador estradense Juan Andrés Fernández Castro. O autor atopa moitas similitudes entre os soportes pétreos desta estación e a veciña Pedra dos Cabalos, coa que considera que tamén comparte unha cronoloxía histórica. Nunha sucinta descrición indica a presenza nela de cruciformes, circunferencias e curvas abertas.
Na actualidade, está catalogado no Plan Básico Autonómico da Xunta de Galicia e no Inventario patrimonial do Plan Xeral de Ordenación Municipal do Concello da Estrada (páx. 65) do ano 2013 co código GA36017212 e a denominación de Quenlla dos Castiñeiros. Na correspondente ficha de inventario clasifícase como un gravado de época Medieval composto por 3 paneis con diversos cruciformes e cazoletas e unha “cartela” non lexible con luz natural.
Extracto da Ficha do Petróglifo da Quenlla dos Castiñeiros, catalogado como gravado “medieval” no inventario do PXOM da Estrada
Analizada a toponimia catastral e a recollida en antigos planos da zona optamos por denominar ó conxunto como A Quenlla dos Carballos ou O Viveiro, microtopónimos máis próximos que o escollido inicialmente polo catalogador para denominalo.
O outeiro, pese a súa reducida altura, destaca sobre o terreo inmediato, sendo de maior inclinación e lonxitude as pendentes que caen cara o sur e o oeste e máis suaves as que descenden cara o norte e o leste. Nestas pendentes abondan as penedas de dimensións e características similares ás do cumio, as únicas elixidas nesta ocasión polos gravadores.
Descrición. Os paneis prehistóricos
Nas visitas ó xacemento localizamos varias superficies non incluídas nas descricións anteriores. En total contabilizamos seis superficies con gravados prehistóricos característicos da arte atlántica e do nomeado Grupo Galaico da Arte Rupestre. Trátase de motivos de temática xeométrica cun amplo repertorio integrado por coviñas, combinacións circulares e sucos lineais.
Porén, cómpre salientar dúas figuras singulares, un motivo barquiforme e unha posible alabarda.
Alén dos gravados tamén debemos indicar a presenza dunha segunda estación, formada por un panel con un interesante epígrafe rupestre.
En xeral, tódolos gravados presentan fortes erosións que dificultan a súa interpretación, ó que se lle une a dificultade engadida que supón o soporte elixido, o xisto, con superficies irregulares de moita rugosidade e a presenza de numerosas diáclases.
Estación 1
Panel 1
É unha laxe de forma alongada e superficie horizontal lixeiramente inclinada cara o NE de 3,80 m de longo e 1,40 cm de ancho e 70 cm de alto na parte máis prominente. Está orientada ó nordés, cara o Pico Sacro co que ten unha visualización directa. Consérvanse nela ata 6 combinacións circulares de diferentes tamaños distribuídas por toda a superficie da laxe, mesmo unha delas gravada no canto superior oeste do panel con continuidade na superficie vertical lateral da laxe.
Panel 1. Combinacións circulares
A combinación de maiores dimensións ocupa unha posición central, lixeiramente desprazada ó oeste onde a superficie da rocha acada maior anchura. Está formada por 9 aneis, catro coviñas no centro e un suco de saída que parte do seu interior e chega ata o bordo inferior da rocha. Mide 98 cm de diámetro e, polo tanto, é unha das combinacións de maior tamaño das localizadas en Galiza elaboradas neste tipo de soporte pétreo.
Combinacións circulares do panel 1
Ó oeste desta combinación, case no bordo do panel, consérvase unha pequena combinación de dobre anel, moi erosionada e duns 25 cms de diámetro. O resto das combinacións sitúanse acaroadas á maior nos lados leste e nordés e, á vez entre si, case unidas pero sen chegar a tocarse, a relación máis habitual entre motivos da nosa arte rupestre, a xustaposición. Están formadas por entre 4 e 2 aneis e teñen diámetros que oscilan entre os 45 e os 20 cm. Algunhas foron feitas aproveitando as protuberancias naturais da propia rocha. A maioría teñen coviña central e, polo menos dúas delas, radio de saída que se prolonga dende o centro cara o bordo inferior da laxe. Noutros casos o suco de saída enlaza varios motivos. A combinación situada máis ó leste presenta dous apéndices no seu bordo nordés, tamén presentes en numerosas estacións do Grupo Galaico Rupestre como a de Narahio en Muros. Observamos tamén varios aneis ovalados con coviña central moi degradados e restos doutras combinacións case imperceptibles.
Gran combinación e pequenas combinacións acaroadas a ela
O conxunto configúrase como un verdadeiro monumento prehistórico ó ”horror vacui”, a superficie cóbrese case completamente mediante a acumulación de figuras entre as numerosas diáclases naturais da rocha que semellan integrarse na escenografía que procuraban plasmar estes gravadores de hai 4000 anos. Todo isto fai que a visualización dos motivos non sexa doada, pero si se observa con axuda de luz rasante artificial, ou con boas condicións de luz natural e a superficie mollada, pódese contemplar un panel dunha gran plasticidade.
Fotogrametría do panel 1
Panel 2
É unha pequena superficie situada a rentes do chan e inmediata ao borde sur/suroeste do panel 1 que se apoia nela parcialmente. Conserva 3 cazoletas.
Panel 3. A embarcación
Sitúase inmediato ó suroeste do panel 1. Trátase dunha parede vertical de máis de 5 metros de longo por case 3 de altura que presenta gravados de diferente tipoloxía. Como o panel número 1 está orientado cara o Pico Sacro, ao nordés.
No extremo leste do panel, a esquerda do espectador, dous cruciformes históricos, unha cruz latina de 27 x 12 cm e unha cruz grega potenzada de feitura moi irregular e erosionada duns 25 x 11 cm.
Vista xeral do panel 3
Á dereita destes motivos ocupa unha posición central unha combinación circular de 30 cm de diámetro formada por dous aneis e coviña central da que parte un trazo radial de saída que se prolonga fora da figura cara o borde inferior do panel. Trátase dun motivo clásico da arte atlántica coa particularidade de que, nesta ocasión, gravouse nun panel totalmente vertical, algo pouco habitual. Presenta un suco máis estreito e mellor conservado cós sucos dos motivos de maiores dimensións do mesmo panel.
Combinación circular do panel 3
Na metade oeste do panel, á dereita do observador, un círculo duns 50 cm de diámetro con coviña central. Está elaborado cun suco ancho (3 cm) que facilita a súa localización, e semella feito por piqueteado. Inmediato, por debaixo deste círculo, atópase un dos motivos máis singulares do xacemento, un deseño sinxelo de evidente forma barquiforme pero con detalles de difícil identificación/interpretación. Está elaborado cun trazo similar ó do círculo contiguo. Dous pequenos trazos curvos ó final desta liña de casco semellan representar o que sería a proa e a popa. No interior da embaración obsérvase outra figura de difícil interpretación elaborada con sucos máis finos.
Sobre a proa do barco outro interesante deseño, unha posible alabarda con mango largo e folla triangular con nervio central, aínda que tamén pode que estea a representar unha bandeirola ou algún tipo de estandarte.
Deseño circular e barquiforme do panel 3
A pesar do regular estado de conservación xeral do panel, os motivos conservados son figuras ben definidas, de orixe claramente antrópico e de grande interese, tanto pola súa singularidade como polo soporte empregado. A alabarda sería a primeira representación desta tipoloxía no Concello da Estrada. Porén, a maior novidade, é o deseño barquiforme, gravado na peneda dun outeiro moi próximo ó Ulla, xa que cremos abre as portas a novas interpretacións e liñas de investigación. A relación entre un motivo barquiforme e un círculo tamén ofrece gran interese simbólico.
Fotogrametría do panel 3
Panel 4
É unha pequena superficie horizontal situada na base do panel 3, nun pequeno rechán que serve de chanzo para acceder ó cumio do penedo. Figuran dúas coviñas duns 5 cm por 2 de profundidade.
Panel 5
Sitúase no cumio do afloramento da cima do outeiro, inmediato ó oeste do panel 3. A superficie mide 245 x 220 cm e conserva numerosas coviñas de diferentes tamaños e, no lateral sur-leste, unha combinación circular de 50 cm de diámetro formada por 3 aneis e unha agrupación de pequenas coviñas no seu interior.
Combinación circular nun petón do bordo do panel 5
Panel 6
Sitúase no cumio do afloramento, inmediato ós paneis 3 e 6. Posúe forma alongada de 5 x 1,50 m. Os gravados consérvanse na parte máis prominente da rocha e os únicos motivos representados son coviñas e cazoletas, preto de vinte furados de diferentes tamaños e formas, uns redondeados de apenas 3 cm de diámetro e 1 de profundidade e outros alongados de 14 cm de ancho e 4 de profundidade.
Coviñas do panel 6
Estación 2. A inscrición romana
Incluímos o estudo elaborado polo especialista Juan Manuel Abascal Palazón que, xenerosa e meticulosamente, realizou en resposta a nosa petición e a quen dende aquí agradecemos de novo o seu traballo.
La inscripción rupestre para Diana en la Quenlla dos Carballos (San Xurxo de Vea, A Estrada, Pontevedra) (1)
Uno de los últimos testimonios incorporados al catálogo de inscripciones romanas de la provincia de Pontevedra es el texto rupestre situado en el paraje de A Quenlla dos Carballos, un promontorio boscoso cercano a la margen izquierda del río Ulla, unos 3 Km al suroeste de Pontevea y dentro de la jurisdicción administrativa de la parroquia de San Xurxo de Vea (concello de A Estrada, Pontevedra).
La revisión del texto objeto de estas líneas tuvo lugar el 24 de septiembre de 2021 en compañía de Martín Almagro Gorbea (Universidad Complutense), de los componentes del Colectivo A Rula, de Alberto López (Fundación Luis Monteagudo), de M.ª Pilar González-Conde (Universidad de Alicante), de Héitor Picallo y de otros amigos, a quienes agradezco la noticia sobre la existencia del texto y la ayuda para su documentación.
Figura 1. Dedicación a Diana de la Quenlla dos Carballos (foto J. M. Abascal)
El texto está grabado sobre un gran bloque de esquisto que antiguamente estuvo protegido por una visera hoy perdida y que, gracias a ello, han llegado en un regular estado de conservación hasta nuestros días. La inscripción (Figuras 1 y 2) está formada por cuatro líneas grabadas con una cierta profundidad y en las tres superiores, las que contiene la dedicación propiamente dicha, los caracteres oscilan entre los 6 y los 9 cm. No hay evidencias de interpunciones. En el margen izquierdo superior se encuentra grabado un crismón, que fue añadido a posteriori varios siglos después de escribirse el texto.
Figura 2. Transcripción de los trazos visibles en la dedicación a Diana de la Quenlla dos Carballos (dibujo: J. M. Abascal)
Los caracteres de la parte derecha del epígrafe están muy gastados y los de la última línea se han perdido en parte aunque permiten hacer una propuesta de lectura. La letra A carece de trazo horizontal en todos los casos y la E está escrita con dos astas verticales paralelas en un formato cursivo que es habitual en inscripciones antiguas de comienzos del Principado.
Con las salvedades propias derivadas del estado de la roca, el texto parece decir lo siguiente:
Es decir:
Titus Aulius Arcisus realizó libremente esta dedicación para Diana como consecuencia de una visión (un sueño, algo revelado).
La dedicación a Diana en un contexto rupestre en ámbito boscoso no debe extrañar, puesto que con frecuencia se asoció en la antigüedad a este tipo de espacios e, incluso, se llegó a invocar mediante inscripciones para convertir en lugares de culto algunas canteras abandonadas. Un buen ejemplo de ello es el santuario de Diana de Segobriga (Saelices, Cuenca)(2), un espacio sacralizado en una antiguo centro de extracción de piedra. En Galicia hay varias dedicaciones a Diana, entre las que se pueden citar a modo de ejemplo las de San Lourenzo de Muimenta (conc. Lalín, Pontevedra)(3) o la de San Pedro de Baroña (conc. Porto do Son, Coruña). (4)
La fórmula «ex visu» (5) es corriente en la epigrafía votiva de Galicia, en donde conocemos ya un buen número de testimonios, entre los que se pueden citar el altar para Lahus Paraliomegus en Lugo (6), el de Verore de la misma localidad (7), otro a un Lar Pemaneiecus en la capilla de San Pedro (San Vicente de Reádegos, conc. Vilamarín, Ourense) (8), y más ejemplares en San Lourenzo de Muimenta (conc. Lalín, Pontevedra), San Xoán de Bardullas (conc. Muxía, A Coruña), etc.
El nombre céltico «Arcisus» aparece en Hispania en testimonios de La Aliseda (Cáceres) (9), de Conquista de la Sierra, también Cáceres (10) y, sobre todo, en un epígrafe descubierto cerca de Celanova (Ourense) (11)que es el más próximo a este nuevo testimonio. Lo mismo puede decirse del nombre latino «Aulius», del que conocemos otros ejemplos en la península Ibérica (12).
Fotogrametría de la inscripción votiva
La peculiaridad del nombre personal en esta pieza radica en la presencia del cognomen antes del nomen, un fenómeno ya identificado en ejemplos de São Salvador (Viseu) (13), en donde se lee Rufinus Rufi f. Aelatius, o Campillo de Altobuey (Cuenca) (14), en donde aparece un C. Vandus Aemilius, en Faro (15) con el testimonio de Spes Domitia, o en la propia Mérida (Badajoz) (16), en donde leemos el nombre de Fausta Coelia, lo que demuestra que no es un fenómeno restringido a zonas rurales.
Las características del texto, especialmente el modo de escribir la letra E, aconsejan una datación temprana en el siglo I de nuestra era, quizá en su primera mitad o a mediados de la centuria, teniendo en cuenta que el dedicante ya presenta tria nomina, es decir, ostenta la plena ciudadanía romana.
Análise xeoastronómica do emprazamento
Revisada a localización deste outeiro obsérvase o seu aliñamento xeoastronómico co Pico Sacro, na posición do lunasticio maior norte, nun azimut de 50,8º e 1,2º de elevación.
Isto significa que, vista desde este lugar neses momentos do seu ciclo, a lúa no seu nacemento excede grao e medio o cumio do monte pola súa esquerda, de modo que o seu disco pode apreciarse completamente libre cando ascende sobre o monte ó amencer.
Debe lembrarse que o disco da lúa ten un tamaño aparente de medio grao, e que en cada ano do seu ciclo de lunasticios a súa posición aparente desprázase unha media de grao e medio, precisamente o necesario para que só durante o ano do lunasticio maior poda contemplarse nacer a lúa á esquerda do Pico Sacro, mentres que no resto de anos do ciclo farao sempre á dereita do seu cumio.
Esta medición topoastronómica é coherente coas posicións acadadas pola lúa nun rango entre o 2.500 a.C. e 500 d.C., xa que, debido ó fenómeno da precesión dos equinoccios, a variación é inferior a un terzo de grao, máis ou menos, segundo consideremos as últimas ou as primeiras datas referidas.
É, por iso, que pode dicirse que a Quenlla dos Carballos representa un marcador astronómico do horizonte ideal para monitorizar o rango de variación das posicións da lúa nas súas fases novas e cheas ó longo de todo o ciclo de lunasticios de 18,6 anos de duración, xa que o Pico Sacro proporciona unha magnífica referencia para comprobar canto tempo falta para chegar ás principais datas sinaladas.
Para contextualizar este feito compre considerar o mapa de posicións xeoastronómicas que se acompaña, no que pode comprobarse que a posición relativa do Pico Sacro configura tamén outros relevantes marcadores astronómicos do horizonte respecto das localizacións doutros importantes petróglifos da idade do Bronce nas Terras de Compostela e arredores.
Imaxe con luz artificial da embarcación
Así, o petróglifo do Castriño de Conxo en Santiago de Compostela alíñase exactamente co Pico na posición acadada polo Sol durante o solsticio de inverno (Bouzas Sierra, A.; 2009). Paralelamente, o petróglifo de Bouza Badín marca no Pico exactamente a posición acadada polo Sol 40 días despois do solsticio de verán, o que se corresponde coa data da festividade céltica de media estación do Lugnasad (Colectivo A Rula, 2021).
Finalmente, respecto da posible interpretación da simboloxía dunha hipotética barca solar ou lunar, compre non esquecer que, xunto ó petróglifo do Castriño de Conxo atópase o lugar onde foi edificada a catedral de Santiago de Compostela, que representa outro punto ideal para a monitorización do ciclo de lunasticios. Esta última posición xeográfica alíñase perfectamente co Pico Sacro no lunasticio maior sur, dato obxectivo que apuntaría a unha continuidade e readaptación de crenzas ó longo dunha «longue durée» (Bouzas sierra, A.; 2013). cando menos en Galicia dende a Idade do Bronce ata a alta idade media, hipótese que xa foi anteriormente proposta para o fenómeno xacobeo (Bouzas Sierra, A.; 2015).
En resumidas contas, o aliñamento de Quenlla dos Carballos co Pico Sacro durante o lunasticio maior norte semella resultar particularmente esclarecedor por vincular un culto á deusa lunar Diana co mítico monte da Raíña Lupa, testemuñando unha continuidade cultural indubidable desde a Idade do Bronce (representada polas súas típicas combinacións circulares) e nos inicios da romanización ata chegar ás tradicións populares. A pervivencia do culto a Diana na Gallaecia do século vi, denunciada por San Martiño de Dumio, e a relación testemuñada desta deidade romana coa gran deusa galaica trifuncional Navia, así como a súa simboloxía lunar compartida (brañas abada, R.:2021) falan por si mesmas.
Isto podería vincularse tamén coa posible representación dunha nave solar da Idade do Bronce, que eventualmente constituiría un antecedente da milagreira «traslatio» da barca de pedra que trouxo ó apóstolo Santiago ata Galicia e Compostela, precisamente seguindo o eixe marcado pola ría de Arousa e o val do Ulla ata a cidade. Nesta perspectiva podería tratarse dunha navegación marabillosa en sentido oposto ó movemento natural dos astros, que no ceo se moven aparentemente de leste a oeste. Polo contrario, o que estaría aquí representado sería o tránsito nun sentido sobrenatural de oeste a leste, ou sexa un regreso triunfal atravesando as augas do inframundo para renacer no Pico Sacro ó día seguinte.
Panel 3. Proposta intepretativa
A navegación polo río Ulla
O río Ulla foi en tempos antigos moito máis navegable do que é na actualidade no que só se emprega o último treito, os últimos 15 km dende Pontecesures. As fontes clásicas xa documentan a navegación polo Ulla. Ptolomeo sinala a existencia do río “Via” (pronunciado Uia ou Ulla) e a incursión das naves río arriba chegadas dende o sur da Península, ata Iria Flavia, importante centro comercial próximo á foz do río.
Panel 3 con luz natural
No Medievo as crónicas composteláns sinalan a chegada dos “sarracenos” a través do Ulla para saquear as terras de Santiago. No ano 858, durante o reinado de Ordoño I unha grande flota viquinga saquea a diocese de Iria. Segundo algúns historiadores, son estas expedicións as que provocan que a sede episcopal sexa trasladada a Santiago de Compostela.
No ano 968 o Cronicon iriense dá conta dun novo enfrontamento cos saqueadores nórdicos chegados pola ría de Arousa, a batalla de Fornelos (posiblemente no lugar de Rarís – Teo) onde o bispo de Iría, Sisnando Menéndez, trata sen éxito de defender o seu territorio e morre dun frechazo na contenda deixando vía libre a incursión viquinga que ocupa a cidade. Nesta data, o historiador Vicente Alamazán sinala:
un diploma do arquivo catedralicio ourensán, redactado dez anos despois dos feitos (978), conta que o mosteiro de San Xoán da Cova, situado á beiriña do Ulla, sufriu tales horrores y ficou ‘ad nihilum reductus’, reducido á nada por causa de ‘gens pessima Lotomorum’
Arquivo da Catedral de Ourense, ‘Pergamiños monacais’: C 120
Esta invasión foi a causa de que este mosteiro tivese que ser restaurado, como sinala un documento do ano 978 que recolle o investigador Manuel Rubén García Álvarez na súa obra El monasterio de San Sebastian del Picosagro.
No século XVIII, troncos de carballos e piñeiros das numerosas «Dehesas Reais» da ribeira do Ulla, documentadas no Castastro de Ensenada, eran transportados polo río para subministrar á mariña de guerra, representada polo intendente do Departamento de Ferrol. Aínda no século xix varias novas de prensa dos xornais La Voz de Galicia e Gaceta de Galicia (1883) documentan o transporte de grandes troncos flotando polo río dende diferentes puntos da Vedra ata Pontecesures para logo seren embarcados e transportados ó seu destino final dende Carril.
Conclusións preliminares
Son varios os aspectos que fan excepcional a este conxunto de arte rupestre que, ata o de agora, ten pasado un tanto desapercibido, e que o fan merecente de maior atención. A continuación destacaremos algúns deles:
En primeiro lugar as evidencias que indican a existencia no lugar dun santuario de longa tradición. A presencia de gravados de tipoloxías e cronoloxías diversas, así como a presenza da inscrición romana, evidencian unha continuidade na presenza humana no lugar e lévanos a pensar nunha longa pervivencia no uso deste outeiro como espazo sacro e/ou ritual durante a Prehistoria recente e a Idade Antiga.
Imaxe de grupo da visita ó xacemento o 24 de setembro de 2021. De esquerda a dereita: Fernando Alonso Romero, Pablo Sanmartín, Martín Alamancos, Luis Leclere, Xosé Luis González, Tamara Sánchez, Antón Bouzas, Martín Almagro Gorbea, Alberto López, Héitor Picallo, M.ª Pilar González-Conde, Juan Manuel Abascal Palazón, Ramiro Viqueira e Eva R. Liñeira
A singularidade e diversidade dos gravados, xa que a pesar do esquematismo do seu deseño, a presenza do motivo barquiforme debe chamar a atención dos investigadores e abrir novas liñas de investigación. Alén dos barquiformes rexistrados no Norte de Portugal, en Galiza só temos novas de deseños de barcos en Borna (Meira), Rio Vilar (Oia) e Laxe Escrita (Carnota), territorios afastados deste promontorio da bacía do Ulla. De igual xeito, débese salientar a posible presenza dunha alabarda compartindo o mesmo panel con gravados atlánticos e co citado deseño barquiforme.
A elección dun soporte non moi habitual. A natureza do soporte empregado supón outra particularidade deste complexo rupestre, pois a diferenza da grande maioría dos petróglifos do Grupo Galaico da Arte Rupestre non se trata de granito senón dun afloramento de xisto, moi pouco habitual. Neste sentido, a diversidade e a presenza de motivos de grandes dimensións, cunha combinación de case un metro de diámetro, neste tipo de rocha incrementa o valor e a excepcionalidade do xacemento. Atopamos afloramentos de rochas granitoides moi próximas ó lugar. A 200 metros na Pedra Santeira hai restos e memoria dunha canteira. Así, nesta ocasión, parece que primou a elección do lugar e a elección do soporte quedou supeditada a esta.
A inscrición dedicada á deusa Diana supón a constatación da continuidade dun culto vivo cando menos desde a Idade do Bronce ata tempos históricos e, ó mesmo tempo, aporta luz ó pechado significado do grupo xeométrico de motivos da nosa arte rupestre prehistórica, ou cando menos a súa utilización en espazos sacros.
A elección dun lugar aliñado topoastronómicamente co lunasticio maior norte no Pico Sacro ven a evidenciar a existencia dalgún tipo de élite con coñecementos astronómicos empíricos, cuxa obtención, adquisición e aprendizaxe require dunha transmisión entre varias xeracións con coñecementos especializados. A pesar dos moitos aspectos que fican sen pechar consideramos esencial dar xa a coñecer o valor deste xacemento ás autoridades para que garantan a súa protección, así como darlle difusión para que os especialistas poidan afondar no seu estudo. Agardamos que nun futuro próximo, unha limpeza e unha intervención arqueolóxica poidan dar respostas a moitas das interrogantes que hoxe permanecen abertas e presentamos aquí como hipóteses de traballo.
Agradecementos
Queremos agradecer ó propietario desta parcela, A.G., as facilidades outorgadas para o estudo deste excepcional ben cultural na bacía do Ulla e a todas as persoas que colaboraron co Colectivo A Rula nesta primeira aproximación ó conxunto rupestre da Quenlla dos Carballos, en especial, a Alberto López, M.ª Pilar González-Conde, Héitor Picallo, J. M. Abascal, Jorge Fernández, Juan Andrés Fernández, Damián Porto, Fernando Alonso Romero e Ana Ruiz Blanch.
Alonso Romero, Fernando, La embarcación del petroglifo Laxe Auga dos Cebros (Pedornes, Santa María de Oia, Pontevedra, Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología 1993, Vigo, 1995
Brañas Abad, Rosa,Navia, la gran diosa galaica, en Memoria del agua, la tradición y el imaginario galaicos. Editorial Andavira, ISBN 9788412365719. Páxs 133-220. 2021.
Costas Goberna, F.J., Novoa Álvarez, P.; Sanromán Veiga, J. Sta. Mª de Oia.- Sus grabados rupestres. Actas del XXII Congreso Nacional de Arqueología (Vigo 1993), ll. Vigo,1995
Costas Goberna e Peña Santos, Los Barcos de los petroglifos de Oia. Embarcaciones en la Prehistoria reciente de Galicia, Autoridad Portuaria de Vigo, 2011
Sims, L.D.Interpretation through emergence: reconstituting the lost complexity of the late Neolithic/Early Bronze Age cosmovision by multi-disciplinary method. PhD thesis, University of East London 266 pp. (http://hdl.handle.net/10552/1885), 2013. Thom, A., Megalithic Lunar Observatories. Clarendon Press. ISBN-10: 0198581327 / ISBN-13: 9780198581321, 127 pp. 1971.
Notas
(1) Estas líneas se han escrito en el marco del proyecto de investigación «Poblamiento de época romana y evolución del hábito epigráfico en Hispania citerior y norte de Lusitania», PID2019-106169GB-I00 del Ministerio de Ciencia e Innovación del Gobierno de España.
(2) M. Almagro Basch, «El “Delubro” o Sacellum de Diana en Segobriga, Saelices (Cuenca)», Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos 79, 1976, 187-214; G. Alföldy, Epigraphica Hispanica 6. Das Diana- Heiligtum von Segobriga, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 58, 1985, 139-159; M. Almagro Gorbea, El Lucus Dianae con inscripciones rupestres de Segobriga, en: A. Rodríguez Colmenero L. Gasperini (Ed.), Saxa Scripta (inscripciones en roca). Actas del Simposio Internacional Ibero-Itálico sobre epigrafía rupestre. Santiago de Compostela y Norte de Portugal, 29 de junio a 4 de julio de 1992 (Anejos de Larouco 2), Coruña 1995, 61-96.
(3) G. Baños Rodríguez, Corpus de inscricións romanas de Galicia I. Provincia de Pontevedra, Santiago de Compostela 1994, 209-210 n.º 88.
(4) CIL II 5638.
(5) L. Fernández Fuster, «La fórmula ex-visu en la epigrafía hispánica», Archivo Español de Arqueología 23 n.º 80, 1950, 279-291; A. Balil Illana, «Otra inscripción con la fórmula “ex visu”», Archivo Español de Arqueología 26 n.º 87, 1953, 181-182; M. Vázquez Seijas, «Un ara más de la fórmula “ex visu”», Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo 36, 1951, 300-301; id. M. Vázquez Seijas, «Un ara más con la fórmula ex visu», Archivo Español de Arqueología 24, n.º 8384, 1951, 236-237; A. M.ª Vázquez Hoys, «La estela de la confusión. CIL II 6338v y los fantasmas», Espacio, Tiempo y Forma (serie 2) n.º 25, 2012, 207-244; D. Serrano Ordozgoiti, «Sueños e incubatio en la epigrafía hispana: las fórmulas ex visu y ex iussu», en: S. Montero Herrero, J. García Cardiel (eds.), Santuarios oraculares, ritos y prácticas adivinatorias en la Hispania Antigua, Madrid 2019, 305-342.
(6) F. Arias Vilas – P. Le Roux – A. Tranoy, Inscriptions romaines de la province de Lugo, Paris 1979, 41 n.º 15.
(7) CIL II 2576.
(8) AE 1974, 409.
(9) CIL II 733.
(10) AE 1993, 942.
(11) CIL II 2520.
(12) W. Schulze, Zur Geschichte lateinischer Eigennamen (1904). Mit einer Berichtigungsliste zur Neuausgabe von O. Salomies, Zürich Hildesheim 1991, 73; H. Solin O. Salomies, Repertorium nominum gentilium et cognominum Latinorum, Hildesheim – Zürich – New York 1988, 28.
A pesar de que o exército napoleónico apenas ocupou Galicia durante 6 meses, entre os meses de xaneiro e xuño de 1809, durante a Guerra da Independencia Española, a súa violenta estadía deixou entre nós unha fonda pegada. Son numerosas as historias e lendas que falan da súa avaricia, dos abusos, destrucións e roubos cometidos polos soldados franceses na nosa terra. Outras fálannos dos tesouros produto da rapina acumulados polos seus xenerais, uns reais, como o da cidade de Vigo, e outros relatos mesturados con eses outros tesouros nosos, os dos mitolóxicos mouros, que fican agochados baixo as ruínas, os penedos, as mámoas e os castros do país.
Rescatamos nestas liñas unha desas historias, unha non moi coñecida, e procuramos as pegadas que os feitos e as fantasías deixaron na nosa memoria e na nosa paisaxe.
Comecemos por presentar a un dos “supostos” protagonistas.
Michel Ney, por François Gérard, 1812 (Fonte: Galipedia)
Duque de Elchingen e príncipe da Moscova, <le Rougeaud>, apodado por Napoleón <le Brave des braves> (“o valente entre os valentes”), mariscal do exército francés nado na hoxe cidade alemá de Saarlouis en 1769 e finado en París en 1815 ante un pelotón de fusilamento.
Fillo dun toneleiro rapidamente ascendeu na carreira militar obtendo en 1804, de mans de Napoleón, o bastón de mariscal. Militar condecorado coa Gran Cruz da Lexión de Honra, Cabaleiro da Orde de San Luís, é un dos 600 nomes inscritos no Arco do Triunfo de París. Participou nas batallas de Neerwinden, Hohenlinden, Jena, Eylau, na Guerra de Independencia española, en Smolensk, Borodino, Lurtzen, Bautzen, Leipzig, Quatre Bra e Waterloo.
En agosto de 1808 foi enviado á fronte do VI Corpo da Grande Armeé napoleónica a España, onde permaneceu ata o ano 1810. Os franceses chegaron a Galicia a comezos de 1809 en persecución do exército inglés do Xeneral Moore. Por orde de Napoleón o mariscal Soult dirixiu a invasión co auxilio de Ney, que sería o encargado de acadar a pacificación do país. Ney permaneceu en Galicia ata finais de xuño establecendo o seu cuartel xeral na cidade da Coruña. A cidade de Santiago acolleu unha guarnición co Xeneral de División Jean Gabriel Marchand á fronte, comandante da praza e da 1ª División do VI Corpo, substituído, en ocasións, por Pierre-Louis Binet de Marcognet.
Xeneral Jean Gabriel Marchand (Dominio público. Fonte: Galipedia)
A finais do mes de maio, o día 20, aproveitando a partida de Ney co seu exército cara Asturias en persecución do exército regular do Xeneral de La Romana, un exército, a División do Miño, dirixida polo brigadier Martín de la Carrera e o coronel Pablo Morilloavanzou cara a cidade de Compostela enfrontándose os días 22 e 23 cunha división do exército de Ney comandada por Maucune na batalla das Galanas e do Campo da Estrela, obtendo unha vitoria que supuxo a liberación temporal da cidade do dominio francés. Ademais, salvaron a prata que o exército francés tiña fundida e empaquetada no edificio da Inquisición xa preparada para levar. O exército francés recupera a cidade o 2 de xuño.
L´Criard e L´Integre, son os nomes de dous canóns franceses fundidos en 1767. As pezas apareceron en 1967 durante unha escavación na igrexa do Pilar en Compostela e dende entón permanecen na igrexa de Santa Susana onde foron traslados polo cura da parroquia.
A principios de xuño, o día 9, o exército de Ney despois de caer derrotado na batalla de Ponte Sampaio retirouse por Pontevedra ata Santiago, “deixando polo camiño un ronsel de asasinatos e incendios” (BARREIRO:2009).
Comeza a retirada de Galicia do exército francés. Ante as novas da marcha dun exército inglés cara Madrid, Ney e Soult inician a retirada do país. Soult deixa o territorio galego o 26 de xuño. Pola súa parte Ney parte da cidade da Coruña o 22 de xuño. Documéntase a súa saída de Betanzos ao día seguinte (EIRAS:2007) e diríxese a Santiago, onde recolle tropas, colaboradores e afrancesados que abandonan Galicia acompañando ao exército galo. Posiblemente esta última estadía do exército de Ney en Compostela sucedese os días 25 e 26, documentándose a súa presenza en Astorga xa o día 30.
Os guerrilleiros galegos penetran en Vigo pola porta da Gamboa. Proezas de Galicia (1810), de José Fernández y Neira, reeditado por Andrés Martínez Salazar en 1893. Fonte: Wikipedia
Ata aquí unha breve síntese da estadía de Ney en Galicia. Deixémolo repousar e deamos un salto no tempo, case 40 anos cara adiante.
José Sandino y Miranda
Esta parte da historia xira ao redor dun personaxe do que dispoñemos unha información bastante máis reducida, José Sandino y Miranda. Del sabemos pola documentación que foi un burócrata de exitosa carreira profesional. Foi administrador da provincia de Málaga (1842), Intendente da provincia de Cáceres (1843) pasando nun tempo indeterminado a exercer de Intendente Subdelegado de Rendas da provincia da Coruña, aparecendo como tal en documentación de 20 de xuño de 1843. O 8 de setembro de 1843 foi nomeado Intendente da mesma provincia. A finais de 1849 foi nomeado Intendente da provincia de Valencia, Comendador da Real e distinguida orde americana de Isabel a Católica e subinspector do Corpo de Carabineros.
Oficio de José Sandino Miranda, intendente de rendas da Coruña, no que ordena a todos os alcaldes e administradores de rendas que recaden todo o atrasado por culpa da sublevación e ás xuntas periciais que aceleren a formación dos padróns da riqueza territorial (Fonte: Europeana)
Entre 1853 e 1863 foi Secretario do Tesouro de Filipinas e, en novembro de 1856, foi nomeado membro do Consello Real.
Na procura do tesouro do VI Corpo do Gran Exército
Os acontecementos que recolle a documentación prodúcense entre finais do ano 1843 e principios de 1844, nuns tempos politicamente axitados, xa que a finais de outubro de 1843 a cidade de Vigo levantouse nunha revolta liberal fronte o goberno de Joaquín María López.
“Corre muy válida la noticia de que el Señor Sandino sale para Santiago el día 20. Aunque sabemos que no motiva su salida ninguna causa que inspire recelos acerca de la tranquilidad que allí se conserva inalterable, sin embargo poderosas deben ser las circunstancias que le obligan a dejar la capital, mácsime cuando están reunidas en él las pesadas obligaciones del intendente y gefe político de la provincia”
Poucos datos aporta a información, agás a sensación de que o correspondente sabe máis das razóns que motivan a viaxe do que di.
No El Centinela de Galicia, do 25 de novembro publícase outra nova que complementa a anterior, que aparece dividida en tres bloques (páx 2 e 4):
“Santiago 23 de noviembre.
…El señor Sandino intendente y gefe político interino, parece que entiende en el descubrimiento de un tesoro cuyo valor hacen algunos subir a 60 millones, que dicen fue enterrado por el general frances Ney, cuando pasó por aquí en la guerra de la independencia. Parece que el sitio que lo encubre es cerca de la iglesia de Laraño, á media legua ó tres cuartos de distancia de esta ciudad. Dícese que acompañan al señor Sandino el cónsul frances y otro sugeto tambien frances de edad abanzada, y que probablemente habrá sido testigo presencial de la ocultación de los furgones que se cree contiene las alhajas de oro y plata y el dinero que se buscan”.
“Historia de los furgones de Ney.
Susúrrase que estos señores han sudado ya 18 millones de francos. La historia de ellos es la siguiente según nos han informado personas que parece están bien enteradas. De retirada de Portugal el ejército frances y con los enemigos encima, dió orden el mariscal Ney á tres capitanes edecanes suyos que enterrasen la caja de aquel, que contenía 64 millones de francos, correspondientes a la manutención de 60.000 hombres en 18 meses. Ocultos que fueron con otras varias alhajas de gran valor, se cuenta que los soldados que ayudaron a la operación, murieron á muy luego en acción de guerra, y los tres capitanes apsaron por circunstancias particulares á incorporarse al ejercito que marchaba á Moscou, dos de los cuales perecieron en aquella campaña. El que sobrevivió es el que actualmente se ocupa del desentierro de esta riqueza, habiendo dejado de efectuarlo antes de ahora, esperando a que se cumplieran los 30 años y un día, pasados los cuales prescribre en Francia el derecho de reclamación.
De aquí en origen de las voces que hace años corren acerca de un prodigioso tesoro que estaba oculto en las cercanías de Santiago, con el cual nadie pudo atinar, por ser solo él el único poseedor del secreto. El capitán sobreviviente y una cantinera de aquel mismo ejército, son los que se hallan de acuerdo para repartirlo ahora. Ya en el año de 23 el general frances que sitió esta plaza había enviado comisionados inteligentes a ver si se descubría algún vestigio”.
“A propósito de los furgones.
Si el tesoro que según dicen se halló en Laraño, está en terrenos de propiedad particular, ¿a quien pertenece según nuestras leyes? Y si estas no estuviesen en armonía con ciertos contratos que diz se celebraron, con intervención de la embajada francesa, entre nuestro gobierno y dos piadosos peregrinos franceses, que á imitación de sus abuelos no vienen á Compostela mas que á buscar conchas y rezar algunas ave-marías por el ánima de sus compatriotas ¿prevalecerán las leyes ó los contratos?”
A seguinte nova contrasta fondamente coa amplitude de datos aportados por esta nova do 23 de novembro. Así no El Centinela de Galicia de 29 de novembro recóllese unha frase descontextualizada no medio do texto:
“Santiago 28 de noviembre
…SE el Capitán General llegó ayer de Vigo escoltado por una partida de caballería. El tesoro de marras en su lugar se queda, pues o no existe o no acertaron con el. Parece que el Señor Sandino quedó muy satisfecho de la Universidad que ha visitado…”
Completada pola seguinte información nas páxinas seguintes:
Han regresado el señor intendente con el oficial primero del gobierno político, el consul frances y dos sugetos mas de esta nación, que como digimos en nuestros números anteriores, habían ido á Santiago á descubrir un tesoro. Cuéntase que apesar de datos evidentes sobre el sitio de su entierro, y de ser cierto cuanto en el penúltimo número del Centinela hemos referido sobre su historia, nada se halló despues de haber empleado tres días en remover la tierra. Otros serán más afortunados.
Que levou ao correspondente de El Centinela a pechar o asunto tan abruptamente? Se a motivación foi a de non avivar o interese da poboación no tesouro a medida non serviu de moito xa que. apenas un mes máis tarde, o mesmo xornal recolle unha nova noticia sobre o tesouro:
Algunos vecinos de los alrededores llevados de la codicia, esperaron adelantar algo mas que el señor intendente de la provincia en la ecshumación del tesoro sepultado por Ney. Se reunieron en número considerable, y empezaron á cabar, no obstante la prohibicion de aquel gefe, y de las amonestaciones y órdenes de la autoridad local. Dió parte ésta al señor comandante militar, y en la noche de anteayer mandó un corto destacamento que sorprendiese a los afanosos trabajadores. Mas estos no se hallaban desprevenidos: habain colocado ua avanzada armada con armas de fuego en dirección del pueblo. Llega la tropa, danle el quien vive, y despues de contestada la voz, hacen sobre los soldados una descarga, al parecer sin resultado. La tropa cumplió con su deber rechazando tan bárbara agresión, y el resultado de esta jornada fué un muerto y un mal herido de entre los trabajadores, ademas de unos veinte presos que fueron conducidos y puestos á disposición de la autoridad”.
O procedemento xudicial
E chegamos a última información localizada sobre esta historia. O expediente da causa xudicial que publicou hai uns días o Arquivo do Reino de Galicia no seu perfil de facebook, e serviu como punto de partida á nosa investigación:
Documento do proceso xudicial de xaneiro de 1844. Fonte: Arquivo do Reino de Galicia
“En xaneiro de 1844, o xefe político (gobernador civil) e o Administrador de Rendas da provincia da Coruña deron ordes para impedir que os paisanos da parroquia compostelá de San Martiño de Laraño escavasen no monte de Boa Vista, onde se dicía existía un tesouro oculto desde a invasión francesa (da Guerra da Independencia). O dispositivo militar que se montou para impedilo provocaría a morte de dous mociños de pouco máis de vinte anos: José Ferreiro e José San Martín.
Onde estará ese monte? Polo que se conta na causa, parece próximo ao lugar do Rial, onde foron tiroteados os mozos, a case dúas horas andando desde a capital da parroquia (9 km), segundo Google Maps ( https://goo.gl/maps/bcSkmLpetBNhfXRu8).
Documento do proceso xudicial de xaneiro de 1844. Fonte: Arquivo do Reino de Galicia
Así contou o caso o alcalde de Conxo, encargado de impedir as escavacións nocturnas no monte, nas que participaba gran cantidade de xente:
“En la parroquia de Santa María de Conjo, a las horas de cinco de la mañana del día de hoy, tres de enero de mil ochocientos cuarenta y cuatro, como Alcalde primero constitucional del Ayuntamiento del Conjo atesto: que a consecuencia de los oficios del señor Gefe Superior Político con obgeto de proceder al arresto de los hombres armados que las noches anteriores se presentaban en el monte de Buena Vista de la parroquia de Laraño con el fin de descubrir las minas que decían allí ecsistían, he pasado oficio al señor Comandante Militar para que pusiese a mi disposición veinte soldados al mando de un oficial. A las nuebe de la noche del día de ayer, en unión del señor Síndico segundo, don Domingo Fernández, me presenté en el cuartel de San Martín de la ciudad de Santiago a hacerme cargo de la fuerza, que consistía en un oficial, un sargento, dos cabos y veinte soldados, y me puse en marcha para la parroquia de Laraño. Al llegar junto al puente Viejo allé cinco hombres, haviéndoles detenido y preguntándoles de dónde benían, me contestaron en estas palabras:
“«Benimos de esa mina o de ese demonio». En el mismo acto quedaron arrestados. Seguí adelante con la fuerza y en el transcurso del camino hasta el lugar de Riobó y Agras del do Rial han sido cogidos otros nuebe más, que también quedaron arrestados, llebando algunos azadones, picarañas y otras armas a este tenor, que han tirado al tiempo de la prisión, y no fueron alladas por ser de noche.
“Devo decir que la dirección que llevavan los detenidos hera la de hirse a sus casas, y así lo manifestaron tanbién, y de que quedaba bastante gente trabajando en la mina y armada…”
Para evitar a fuga dos que quedaban arriba, dispuxo o alcalde rodear o monte:
“En este estado, bi que un hombre se dirigía a mí con una picaraña, más echándose sobre él un soldado no pudo darle alcance. Llegué a la mina, donde no hallé gente, pero sí bastante ruhido, al parecer de hombres que con precipitación bajaban por el monte acia el lugar do Rial, donde se hallaban dos soldados con el Pedáneo. En el acto se oyen dos tiros y otros más a poco rato, y boces pidiendo auxilio al oficial. Al momento marchamos en socorro y hallamos dos hombres tendidos en tierra, que se levantaron y fueron conducidos al pajar de unas casa para auxiliarles, si era susbsceptible de ello.
“Entonces reconocimos también que uno de ellos se hallaba muerto, mas otro presentaba señales de vida y di órdenes fuese socorrido, que lo confesase el cura y trasladarlo al hospital de Santiago, que tubo efecto todo. Exploré en aquel sitio al soldado y dijo: que su grupo de hombres intentaba pasar por aquel camino, que les dio el alto, que le contestaron con dos tiros, y esforzándose a pasar amenazándole con hacerle fuego lo hizo dicho soldado, cayendo los dos hombre a tierra y retrocediendo el grupo por otros punto acia la derecha.”
No monte atopáronse diversas ferramentas:
“dos asadones, una picaraña, un palo de fierro y un gadaño con tres barillas de ídem, que deposité en casa de Santiago Arias, vecino de Laraño, y que a las tres o tres y media de la mañana de este día dispuse regrasase la tropa a su cuartel, conduciendo los presos a la cárcel de Santiago, después de haber tomado algún alimento unos y otros, que se les franqueó…”
Os catorce detidos antes dos sucesos manifestaron que
“venían de la escabación, en la cual había muchos más que no conocieron, ignorando quién fuese el actor de las muertes de José Ferreyro y José San Martín, y que ninguna orden se les había echo saber para que dejasen de ir al sitio. Por medio de peritos agrimensores se reconoció éste hallando un espacio de mil setecientas sesenta y tres varas cuadaradas, cabadas y la profundidad de ocho cuartas hacia al poniente y seis al norte. “
A xurisdición militar reclamou a causa, dado que había soldados involucrados nas mortes dos paisanos, e a Audiencia Territorial ordenou remitirlla. En paralelo, tramitouse un expediente, que descoñecemos se se conserva, para indagar as circunstancias da escavación do monte de Boa Vista.
Documento do proceso xudicial de xaneiro de 1844. Fonte: Arquivo do Reino de Galicia
Esta causa ten a signatura 27.587-5 do fondo documental da Audiencia Territorial da Coruña:
As pegadas do tesouro na actualidade. Os buratos do monte de Mourousón.
Nas nosas pescudas non localizamos veciños que recordasen estes acontecementos, mais a memoria adopta formas sutís para garantir a súa pervivencia. Si está viva a popular malquerenza cara os montes de Mourousón e da vella corredoira que subía desde Reibo, lugares de mala fama que chegou ata os nosos días pese a que xa se esquecese a causa que o motivou.
Mapa Lidar da zona sinalando os buratos
A esperanza e esforzos dos veciños de Laraño nos primeiros días de xaneiro de 1844 deixaron outras pegadas máis tanxibles. Unha visualización do visor lidar do monte amosa varios buratos no seu cumio aliñados no cambio de pendente. Son afondamentos no terreo de profundidades e formas variadas, nos que o noso compañeiro Ramiro cando era un rapazote cazaba víboras para levalas á Facultade de Universidade.
Un dos rebaixes no lugar
Ata aquí esta historia da procura dun tesouro que, real ou non, levou á morte a dous rapaces de Laraño.
Bibliografía
Barreiro Fernández, X.R.A transición política (1789-1833), Historia política da Galicia contemporánea, en A Gran Historia de Galicia. 2007.
Barreiro Fernández, X.R.Historia social da Guerra da Independencia en Galicia, 2009.
Osuna Rey. J. M., Los franceses en Galicia: Historia militar de la Guerra de Independencia en Galicia, 1809. A Coruña. Fundación Barrié de la Maza. 2006.
Hai pouco máis dun mes mostrábamos a nosa preocupación ante as primeiras novas que chegaban dende o goberno teense en relación á posible construción dun parque eólico na área do Monte Piquiño.
Outeiros do Monte Piquiño entre a néboa do val do Ulla. Fotografía Noel Feáns.
En 2012 xa loitamos para evitar a construción dun proxecto promovido pola empresa Beltaine que tentaba realizar un parque eólico nos concellos de Teo e Padrón. Daquela, a oposición municipal, o traballo dos técnicos municipais e o rexeitamento de boa parte do tecido asociativo, favorecidos por diversas circunstancias conxunturais, lograron frear aquel proxecto irracional. Isto permitiu que hoxe o Plan Director do Proxecto de Compostela Rupestre planee deseñar neste mítico espazo do Monte Piquiño un dos parques arqueolóxicos que serán piares vertebrais deste ambicioso proxecto cultural e turístico.
Hai só uns días tivemos coñecemento de que os nosos peores presaxios ficaron curtos. Nunca chegaríamos a imaxinar o que a empresa “Green Capital Development 117, S.L” pretende acometer en Teo. Esta entidade está a tramitar ante a área de Industria e Enerxía da Delegación de Goberno da Coruña un proxecto que afecta a cinco parroquias teenses e ó monte da Pena das Cruces / Pena Angueira na parroquia padronesa de Santa María das Cruces.
Lembrade que no seu día “Beltaine” proxectaba un parque cunha potencia de 27 (N)MW, agora pretenden obter xusto o dobre, é dicir, 54 (N)MW. Son tamén 9 aeroxeneradores, mais multiplicarán o seu tamaño para acadar esa potencia.
Se antes o proxecto afectaba esencialmente a dúas parroquias agora afecta a medio concello. Concretamente ás parroquias do S e O do municipio, entre a Maía e a Ribeira do Ulla. As novas normativas que afectan ao sector e os tamaños destes monstros da enxeñaría eólica obrigaron á empresa a espallar no territorio este proxecto que transformará os nosos montes nun gran parque industrial. Á marxe do citado muíño en Padrón, figuran 2 en Lampai, 1 en Rarís, 3 en Luou e 2 en Reis.
Eira dos Mouros da Lagoa. Ortofoto de 2006
Alén diso, cómpre ter en conta ao resto de infraestruturas asociadas ao parque, como as súas liñas da evacuación, que afectarán, asemade, á parroquia de Calo.
Estamos a falar das principais áreas naturais, históricas, patrimoniais e turísticas do noso concello. Para que teñades unha referencia, a propia poligonal do parque inclúe 68 bens patrimoniais catalogados (petróglifos, mámoas, fortificacións altomedievais, eiras dos mouros, cruceiros, conxuntos e vivendas tradicionais, hórreos, pontellas, muíños..), á marxe dos que fican sen catalogar e os que poidan aparecer baixo o mato. Só con referir este dato en ningún país minimamente civilizado a ninguén se lle ocorrería propor instalar un proxecto destas características neste espazo. Mesmo dirán que é compatible coa súa valorización social.
Fotografía do Petróglifo do Trono da Raíña (Loureiro – Luou). A “Eira dos Mouros” do Monte Piquiño daba nome á revista escolar do CEIP da Ramallosa (1998). Seguimos a defender os mesmos valores daquela rapazada teense?. Farán o propio os nosos gobernantes?
Como podedes apreciar no plano que achegamos, sitúan os muíños xusto no bordo das áreas arqueolóxicas que recolle o Plan Básico Autonómico da Xunta de Galiza (PBA), mais as gabias que conectan os diferentes muíños non só atravesan estas áreas afectando gravemente a moitos dos bens arqueolóxicos, senón que tamén aproveitarían o trazado de camiños históricos, destruíndoos para sempre, e que hoxe forman parte de rutas homologadas como a GR-94 (Andaina Rural de Galicia) ou a PRG 238 (Ruta dos petróglifos de Teo), incluso da propia ruta xacobea do Camiño Portugués e do Mar de Arousa. Mesmo algunha das gabias atravesarían as propias aldeas coma no caso de Rial do Mato (Rarís).
Tamén cómpre incluír a maiores os bens afectados pola liña de evacuación do parque, un tendido aéreo coas súas torres, que marcan os diferentes cambios de trazado, e que pasa á rentes de bens culturais tan relevantes como o Pazo do Faramello, o Castro Lupario, o petróglifo do Faramello e a pontella de Paradela, á parte do efecto visual que suporía para o camiño portugués (que o atravesa) ou lugares tan emblemáticos como a carballeira de Francos.
Plano da Poligonal do Parque eólico de Green Capital con representación dos muíños, gabias e liña de evacuación, inclúe relación de bens patrimoniais e rutas homologadas afectadas.
Non tivemos acceso ó estudo de impacto ambiental, polo que descoñecemos datos aproximados sobre a desfeita na fauna e flora da zona, pero a perda da biodiversidade será significativa. Dende os espectaculares miradoiros naturais da Grela (Lampai) e Cabanelas (Reis) albiscaremos un Teo moi diferente.
Simulación do impacto visual dos muíños dende A Igrexa (Luou). Ortofotografía do google earth
Malia todo, a maior incidencia será para a veciñanza de aldeas como Veitureira, A Grela, Rial do Mato, Loureiro, Regoufe, Coira….Todas elas a pouco máis de cincocentos metros deses xigantescos viraventos. Aldeas desa “Galiza profunda” que defendemos cando nos convén e ficamos mudos cando máis precisan da nosa axuda e solidariedade.
Este novo escenario abrirá unha fenda estrutural que irá medrando paulatinamente, pronto esqueceremos como eran os montes que coidaron os nosos avós, escenarios míticos das nosas tradicións e aqueles sitios que nos conectan con noso pasado como os petróglifos e mámoas do Piquiño.
A perda progresiva do benestar destes veciños/as acentuará o despoboamento duns territorios que lamentablemente xa sofren o esquecemento dos nosos gobernantes. Non vos deixedes enganar por falsas enerxías verdes, o futuro é negro para estas aldeas teenses. Os eólicos non son tan inocuos como os pintan e implicarán enormes impactos negativos ao medio.
Enerxías renovables si pero non así
Cómpre unha profunda revisión do actual plan sectorial da Xunta que vulnera os dereitos fundamentais destas comunidades rurais. Realmente pensades que os parques eólicos mitigaron o esmorecemento progresivo do rural?
Contribuíron a xerar emprego?
Axudaron a baixar o prezo da electricidade?
Estas megaestruturas non mellorarán a vida cotiá da veciñanza.
Hai ducias de argumentos para facer fronte ao proxecto, e xa estamos a traballar para facer as oportunas alegacións, mais todo depende das sinerxías que logremos para facer fronte a unha empresa como Green Capital. As empresas eólicas con intereses comúns na mesma área xeográfica tamén xeran alianzas e chegan a acordos para deseñar proxectos en común, este é un bo exemplo, como evidencia o emprego da mesma liña de evacuación que usarán tamén outros parques.
A pasada semana, atendendo á convocatoria da asociación veciñal de Lampai, mantivemos unha primeira xuntanza con outros colectivos e asociacións teenses preocupados pola situación e para ver o xeito de facerlle fronte conxuntamente. A principal conclusión foi o descoñecemento xeral da cidadanía do impacto e consecuencias que tería este proxecto. Agardamos que esta primeira achega no blog sirva para ter unha primeira visión da súa magnitude e das implicacións futuras deste parque eólico proxectado por Green Capital.
Simulación do impacto visual dos muíños dende a Ponte Medieval de Pontevea
Por outra banda, somos coñecedores da oposición do grupo municipal do BNG que, a través de varios actos públicos na Ramallosa e Lampai, deixaron claro non só o rexeitamento ao proxecto teense senón tamén ao actual plan sectorial da Xunta.
É esencial votar abaixo o citado plan para evitar no futuro proxectos como o actual. Esperamos que o resto de formacións políticas teenses tamén manifesten o seu rexeitamento, pois sería un avance significativo cara a meta de defender conxuntamente o noso territorio.
Arestora a poboación de Teo loita para evitar que a antiga canteira sexa un vertedoiro, agora debe pelexar do mesmo xeito para facer fronte á invasión dos eólicos que se apropiarán dos nosos montes e hipotecarán o noso futuro.
Ímosllo permitir?
Depende de nós.
Só así poderemos ver os parrulos na lagoa da canteira ou a rapazada brincando entre os penedos do Piquiño.
A nosa dilatada historia ten deixado, espalladas, por todo o territorio do país, multitude de pegadas. As comunidades neolíticas e do Ferro monopolizaron os mellores lugares, “urbanizando” os máis fermosos miradoiros naturais. E tal empeño tiveron que no que non hai un castro é porque xa había antes unha necrópole megalítica. E falamos de varios milleiros de castros, e milleiros de mámoas repartidas polos cumios dos nosos montes.
Ante este panorama ao emprendedor político galego fáiselle moi difícil atopar un lugar no que chantar o seu propio “mellor banco do mundo” sen que se lle veñan enriba os defensores do patrimonio común.
Nesta ocasión tócanos a nós poñer a pingar aos emprendedores políticos do concello de Touro que non tiveron mellor ocorrencia que a de empregar cartos públicos para danar o parapeto da croa do castro de San Sebastián, GA15085005, instalando nel catro bancos panorámicos.
“Entre todos la mataron y ella sola se murió“
Cando soubemos destes feitos puxémonos en contacto co Concello de Touro para ver as posibilidades de reconducir a situación sen facer moito ruído. Falamos con varios técnicos do concello e visitamos o lugar onde falamos de novo coa concelleira de cultura. Alí comprobamos que os bancos foran instalados sobre bases de formigón que sobresaen uns 20 cm sobre o terreo e cunha profundidade que descoñecemos.
Tamén recibimos unha pequena resposta por escrito:
En relación coa información solicitada sobra a instalación dun banco no Coto de San Sebastián, cóstame que se instalaron catro bancos de madeira para uso dos visitantes da Eira do Coto, lugar cada vez máis frecuentado, xa que constitúe un mirador con grandes vistas, instalación que non afectou ao cerramento do castro -do que só se conserva unha parte- e que é o único vestixio do mesmo.
O Castro de San Sebastián sufriu ao longo de anos varias actuacións que deterioraron o seu cerramento, entre as máis importantes: o acondicionamento do terreo para celebración de festas, a construción dun acceso pavimentado, a instalación de dous reemisores de televisión e telefonía (cos seus tendidos de alimentación eléctrica e de telecomunicacións), etc. polo que a instalacións dos bancos de madeira non altera nada o seu valor e, en cambio, si favorece aos visitantes -sobre todo os que suben a pé- para repoñer enerxías e contemplar a paisaxe.
Non obstante, recomendaríavos unha visita ao lugar para comprobar in situ as circunstancias expostas.
Na última comunicación co Concello informándonos da súa intención de tentar legalizar a colocación dos bancos.
Procedemos a facer públicos estes feitos e a denuncialos ante a Delegación Territorial da Dirección Xeral de Patrimonio, pedíndolles que adopten as medidas necesarias para sancionar e corrixir este atentado contra o noso patrimonio e a nosa memoria común.
Segundo a tradición, ten a Raíña Lupa case os mesmos fogares que casas tivo Rosalía espalladas por toda Galicia. Pero iso si, estes non tiveron igual sorte. Así como as da ilustre poeta convertéronse, ás veces, en coidados museos nos que perpetuar a súa memoria, os fogares da Raíña Lupa quedaron baixo o coidado dos sempre presentes mouros mitolóxicos que habitan baixo a terra.
Vista aérea da croa “A Eira dos Mouros” despois das limpezas
Os galegos collemos por costume deixar ao seu coidado boa parte da nosa memoria colectiva máis serodia. Un bo exemplo disto é o caso do castro Lupario, un poboado de rexas murallas que ocupa o cumio dun monte destacado entre os vales, a rentes do antigo camiño real que enlazaba Padrón e Compostela.
Vista aérea do castro
A pesares da súa monumentalidade, evidente pese o paso do tempo, e a ser un dos escenarios principais das lendas xacobeas, só se ten realizado nel unha única pequena intervención arqueolóxica a principios dos anos 70 do século pasado, a cargo dos profesores universitarios Fernando Acuña Castroviejo e Milagros Cavada Nieto.
Petróglifo exento do Castro Lupario no Museo do Pobo Galego
Como resultado destes traballos recolléronse numerosos fragmentos cerámicos, unha pequena pedra exenta cun petróglifo de círculos concéntricos, que apareceu reaproveitado nun muro, unha cabeza de pedra (localizada no muro do Pazo de Faramello), un tesouriño de moedas romanas datadas entre os séculos II e IV d.C. que estaba en mans dunha familia de Texexe, e un medallón. Algunhas destas pezas consérvanse na actualidade no Museo das Peregrinacións (cabeza) e no Museo do Pobo Galego (petróglifo).
Cabeza do Castro Lupario no Museo das Peregrinacións
E despois deste estraño periplo, na actualidade, o futuro do castro Lupario segue a pender dun fío. Queremos desde aquí apoiar publicamente a tódolos afectados por estas megaestruturas supostamente proxectadas para o noso beneficio común.
A principios do verán recibimos unha amable misiva de Jorge Guitián, un dos nosos admirados investigadores da nosa arte rupestre, que ten traballado moito e ben, entre outros moitos lugares, nas Terras de Santiago. Na actualidade, Jorge ten deixado aparcada, esperamos que temporalmente, a investigación rupestre e quixo achegarnos unha serie de xacementos non publicados que formaron parte da súa inédita Tese de Doutoramento do ano 2001 que permanecen inéditos.
Vista cenital do petróglifo do Faramello
Entre estes conxuntos figuran dúas laxes gravadas localizadas no entorno inmediato do Castro Lupario. Sabedores do difícil futuro deste senlleiro xacemento decidimos primeiramente concentrar a nosa atención na localización destas dúas laxes. E despois de dúas xornadas pescudando no terreo seguindo as instrucións de Jorge dimos cunha das laxes gravadas que agora presentamos.
Uns poucos días despois soubemos que os veciños de Angueira e o concello de Rois tamén estaban na procura destes petróglifos. Acompañámolos ata o xacemento e especulamos sobre a localización da segunda laxe que aínda permanece desaparecida.
Vista cenital do petróglifo do Faramello
O petróglifo do Faramello
É unha laxe horizontal de boas dimensións situada a rentes do chan e localizada ao pé da ladeira sur do Castro Lupario a uns 15 metros do camiño que baixa cara a aldea de Angueira de Castro (Rois). Coordenadas xeográficas 42.812334573450954, -8.629572611490259.
A súa superficie, bastante regular, está dividida por varias diáclases. En moitas partes da súa superficie son evidentes os procesos de meteorización activos produto dos lumes que están a desfacela. Pese a todo, conserva varios motivos, unha combinación de círculos concéntricos e unha pequena inscrición.
Combinación de círculos concéntricos
A combinación está formada por tres círculos concéntricos e carece de coviña central.
Os outros motivos son uns alfabetiformes de complicada lectura: “D N”. Encima do D unha figura con forma de E invertida e dous pequenos trazos verticais no seu interior.
Fotogrametría da inscrición
Tódolos motivos presentan sucos pouco profundos e cun perfil en U moi aberta que advirten da súa antigüidade.
Os círculos concéntricos propios da Arte Atlántica alertan da importancia deste enclave desde tempos remotos. Xa vai sendo hora de estudar os nosos mitos desde a perspectiva da ciencia e de protexer aquilo que nos distingue e dota de identidade propia.
Unha nova proposta de Fernando Alonso Romero levounos ata o castro de Castromaior en San Xoán de Fecha na procura dunha pedra con forma de fungo e coñecida desde antigo.
Fernando Alonso Romero no Castro Maior
Lamascal, Castro Maior e a Pedra do Paragoas ou a Corte das Cabras
O noso punto de partida foi unha publicación do ano 1897 titulada “The dolmens of Ireland”, obra deWilliam Copeland Borlase, un anticuario e político liberal inglés que, curiosidade, rematou os seus días completamente arruinado:
At Fecha in the Castro Grande is a rock called the Piedra del Paraguas, or Umbrella Stone. It is surrounded by a ditch and counter ditch on an ancient fortified height, within the circumvallation of which are numerous partition walls. The rock is in the form of a mushroom, flat and smooth on its under face, but rough on the top. It rest on a small stone, which, again, rest on the natural rock. It seems to be comparable to such natural formations as the Cheese-Wring, in Cornwall (which is also surrounded by an entrenchment), the “Cloch Morhit,” in the county of Sligo, and the Carrig-a-Choppeen, in that of Cork. All these were venerated sites.
Corte das Cabras. A posible Pedra do Paraugas
En Fecha no Castro Grande hai unha rocha chamada Pedra do Paraugas. Está rodeada por un foso e un contra foso nun antigo castro fortificado, en cuxa circunvalación atópanse numerosos muros medianeiros. A rocha ten a forma dun fungo, plana e lisa na súa cara inferior, pero rugosa na parte superior. Descansa sobre unha pequena pedra, que, novamente, descansa sobre a rocha natural. Parece comparable a formacións naturais como o Cheese-Wring, en Cornualles (que tamén está rodeado por fosos), o “Cloch Morhit”, no condado de Sligo, e o Carrig-a-Choppeen, no de Cork. Todos estes foron lugares venerados.
Castro Maior
Onde obtivo esta información Borlase? Atopamos posibles respostas no artigo de Carlos García Martínez“A pedra que fala con piletas y petroglifos”, do ano 1968.
La zona presenta cercanos a la estación, los castros de Portomeiro y el llamado <<Castromaior>>, de Fecha, situando en este último Murguía, Barros Sibelo y Saralegui, un supuesto menhir en forma de hongo, por lo que los lugareños la denominan <<A Pedra do Paragoas>>, dato que no pudo ser confirmado por nosotros en el estudio y catalogación que se efectuó de dicho castro, a no ser que tal noticia se refiera a alguna de las piedras de formas singulares, aunque naturales, que jalonan la elevación castreña.
Imaxe aérea da croa do Castro Maior
Consultada a obra “Estudios sobre la época céltica en Galicia” de Leandro Saralegui, nela só atopamos dúas mencións simples indicando a existencia dun menhir e un dolmen en Fecha (páx. 239 e 249). Algo semellante aconteceu cando consultamos a obra “Antigüedades de Galicia” de Ramón Barros Sivelo, onde só atopamos unha referencia simple á existencia dun menhir en Fecha (páx. 74). Pola contra, na “Historia de Galicia” de Murguía si atopamos máis información:
No solamente algunos dólmenes que se ven dentro de los túmulus, presentan trabajada la cara interna de la gran tabla de piedra que los cubre, sino que puede ver el curioso en el Castro Grande, parroquia de Fecha, á legua y media de Santiago, la gran piedra denominada la piedra del paraguas, que no es más que un dolmen, y cuya cara inferior está perfectamente trabajada. (Nota ao pé na páxina 396)
El castro grande de Fecha, es curiosísimo. Se levanta sobre una colina natural que aprovecharon al intento. Presenta grandes restos de murallas y divisiones, foso y contra foso, estando cubierto de infinitos peñascos naturales. Entre ellos se encuentra uno, que puede tenerse por un dolmen: afecta la figura de un hongo, es liso y trabajado por su cara inferior, bruto por la superior. Está sentado sobre una pequeña piedra, sostenido contra un peñasco natural pegado contra otro que á su vez está debajo de un nuevo peñasco redondo. en el país le llaman la piedra del paraguas. Mide de largo 4m,20 y de ancho 3m,68- Debemos advertir aquí, que, según los inteligentes, los dolmenes tumulares de Jallas, están hechos con piedra sacada de Fecha y demás parroquias cercanas. No tendría nada de extraño, que este dolmen fuese una cubierta preparada para cubrir un dolmen compuesto, que haya quedado allí abandonado. (Nota ao pé na páxina 498)
Uns dias antes de achegarnos ao lugar recibimos novas de Iván, o noso home no terreo. Informounos da localización dunha posible candidata. A súa familia, natural de Fecha, nunca oíra falar da tal Pedra do Paraugas no Castromaior pero si que sabían dunha coñecida por toda a xente do lugar como Corte das Cabras, con características coincidentes coas da descrición desa outra mencionada polo autor inglés. Esta Corte das Cabras é coñecida desde antigo e foi tradicionalmente empregada como acubillo fronte a chuvia para os que subían ó monte e tiñan conta do gando.
Con estes datos chegamos a Lamascal para visitar o castro, que se sitúa no lugar de Vilar de Rei, ao carón do río Tambre. Ocupa o castro o alto dun monte de 523 metros de altura que domina a contorna. No seu cumio consérvanse 3 liñas defensivas concéntricas, formadas por murallas pétreas e fosos, que rodean unha cativa e accidentada croa. Desde aquí pode verse o Castro/Castelo de Portomeiro no outro lado do Tambre e que está a ser estudado nestes días.
Capela de Lamascal
En Lamascal obtivemos unha primeira vista do impresionante castro e aproveitamos a ocasión para visitar a capela, edificio cuxa peculiar orientación fálanos sobre as súas remotas orixes. E é que habitualmente os templos cristiáns orientan a súa cabeceira cara o leste pero esta capela de planta rectangular coa súa alta espadana orientase cara o noroeste na procura do nacemento do sol no solsticio de inverno. Ocupa o alto dun outeiro que na década dos anos setenta do século pasado foi achandado perdendo a súa fisionomía orixinaria.
Contáronnos os veciños que un filón de cuarzo cruza polo medio do terreo onde se asenta o templo e aínda se poden ver na cabeceira algúns fragmentos incrustados na súa base. Este filón, que continúa polas ladeiras do monte de Fontoade, foi explotada por unha empresa nórdica na segunda metade do século pasado. No cumio de Fontoade sitúase un castro do que os veciños contan que oculta tesouros dos mouros.
Símbolos lapidarios da Capela de Lamascal
A modesta construción garda pequenos vestixios do seu longo pasado en forma de símbolos lapidarios conservados nalgúns dos seus perpiaños, marcas dos antigos canteiros que a levantaron. Outros elementos son máis enigmáticos, como as aliñacións de coviñas conservadas na base do muro lateral sur do templo.
Aliñacións de coviñas na Capela de Lamascal
Xa chegados á cima do monte comprobamos a idoneidade da Corte das Cabras coa descrición coñecida da Pedra do Paragoas, admiramos a monumentalidade das defensas do castro e divagamos sobre os posibles porques que puideron levar a Murguía a cambiarlle o nome á popular Corte das Cabras.
O Grisario
Colmada a nosa curiosidade dirixímonos ata a parroquia de Santa Cristina, o lugar de O Grisario, un anaco de monte de frondosas autóctonas no camiño cara o Vachao, e onde se localizaba a antiga igrexa parroquial de Santa Cristina ata que foi trasladada ao lugar que ocupa na actualidade. Este microtopónimo posiblemente deriva de “O Igrexario”, é dicir, as propiedades anexas á igrexa das que obtiñan ingresos os párrocos.
Lugar que ocupaba o templo
Alén dos alicerces do templo, apenas apreciamos no lugar outros vestixios da antiga construción. Só fica algún perpiaño ben labrado que testemuña a súa existencia.
Petróglifo histórico do Castro de Portomouro / Fontaiña
O noso seguinte obxectivo é unha laxe con gravados situada nas inmediacións do castro de Portomouro
Situación
É ina panel con gravados históricos situado a uns cen metros do Castro de Portomouro (GA15088030). Coordenadas (42.96087, -8.64139), Altitude: 243 m.s.n.m. Atópase incluído na aba do outeiro onde se sitúa este interesante xacemento da Idade do Ferro e preto do sitio da Fontaíña na bacía o Río Tambre. A súa localización foi facilitada ó Colectivo por dous veciños da zona, Iván Barcia e Antón Jucal que tamén nos acompañaron durante unha xeira para visitar os gravados e o referido castro. Queremos agradecer a ambos os datos facilitados e a súa inestimable colaboración como guías e anfitrións nesta xornada.
Plano de situación do petroglifo do Castro
Descrición dos motivos
Nunha laxe de 277 cm de N-S x 263 cm L-O, practicamente plana cunha lixeira inclinación cara o S e situada a rentes do chan, podemos ollar ata 6 cruces latinas, 5 delas gravadas con dobre suco e 1 en baixo relevo. Cruciformes históricos de diversas formas realizados con ferramentas metálicas e coas seguintes medidas: 16 x 10 cm; 18 x 8 cm; 20 x 9 cm; 11 x 6 cm; 16 x 10 cm e 26 x 8 cm. Tres delas, situadas na parte superior do panel, e nunha mesma disposición poderían representar un calvario. Ó seu carón consta a única cruz en baixo relevo e un suco que podería ser doutra cruz sen rematar. Baixo estas catro na parte central da rocha figuran outras dúas, unha debaixo da outra.
Vista xeral do Petróglifo do Castro de Portomouro
A rocha presenta por case toda a superficie evidentes marcas da actividade dos canteiros, con máis de 30 furados, “tanteos” que denominaban os antigos arxinas, e 2 grilos para introducir as cuñas. A uns metros da rocha atópanse os restos dunha pequena canteira abandona hai xa décadas e abundantes cascallos que reflicten que foi unha zona moi empregada polos antigas brigadas de pedreiros. Por todo isto, é probable que estes deseños estean realizados co actividade deste antigos artesáns da pedra.
Este xacemento está sen catalogar, non figura no PBA nin no inventario municipal , pero foi incluído no plan director de Compostela Rupestre.
Pormenor dos diferentes cruciformes
A Capela de Novais en Portomouro
A nosa última parada foi unha pequena construción arruinada situada no abandonado casal de Novais, á beira do Tambre, na parroquia de San Cristovo de Portomouro no concello de Val do Dubra.
É unha pequena construción de titularidade privada que forma parte dunha explotación agrícola composta por diferentes inmobles que lles serviron de vivenda e alpendres ós seus últimos propietarios. Leva máis dunha década en total abandono e chegou ós nosos días en estado ruinoso.
Hai uns meses a Asociación cultural Larada púxose en contacto con nós para facer unha visita guiada pola zona e observar os restos do templo situado á beira do antigo camiño que descende ata a ribeira do río e chega ata a antiga fábrica da luz de Remuíño.
Vista xeral da cabeceira da capela
O edificio actual semella un puzzle, froito de múltiples reformas e de diferentes usos ó longo da súa dilatada historia. Malia todo, parece que permanece a súa estrutura orixinal con múltiples elementos arquitectónicos e decorativos que nos falan dun templo milenario que podería datar entre os séculos X-XI.
Vista xeral dunha das paredes laterais
A actual igrexa é o último vestixio dun mosteiro que cita un documento do ano 1108 da Historia Compostelana que sinala que
“Didacum Viliulfidem” donou a terceira parte “in ripa Tamaris de Monasterio Novallis” á igrexa compostelana.
Imaxinamos que se trataría orixinalmente dunha pequena comunidade monacal, se cadra de orixe eremita, instalada nunha propiedade afastada na ribeira do Tambre que posteriormente no século XII pasaría a converterse nunha granxa dependente da igrexa compostelá en tempos do bispo Diego Xelmírez. De feito, aínda hoxe o regato que atravesa a aldea e un sitio próximo denomínanse “A Granxa”. Un sistema de explotacións que se mantiñan esencialmente a través da esixencia de prestacións agrícolas ós campesiños dependentes.
Xa no século XVII, Novais figura nunha das extremas do Coto de Cernadas que permanecía baixo o dominio dos monxes bieitos de San Martiño Pinario dende o s. XVI. Era unha grande extensión de terreo cercada a ambas marxes do Tambre que chegou ós nosos días. Segundo os antigos documentos notariais, en Novais
“tiñan os monxes ata tres caseiros e destacaban os seus extensos prados”.
A igrexa actual é unha nave e ábsida rectangular con cuberta a dúas augas en madeira hoxe desaparecida. Mide aproximadamente 13 metros de longo por 4 de ancho. A ábsida non se diferencia no exterior e é case cadrada (aprox. 3,50 x 4 m). A fábrica é de cantería con bloques moi desiguais e os muros evidencian as diferentes fases reconstrutivas.
Arco triunfal e muro de separación
O interior é moi sinxelo, destaca o arco triunfal de medio punto que divide a nave principal da capela maior. Arestora existe parte dun muro baixo o arco de feitura moderna empregado para tapiar o espazo da nave e reconvertelo nunha corte para o gando. Ademais, no sitio hai varias pías que serviron de bebedoiros.
Porta de entrada desde o interior
A única porta do templo, na fachada principal, presenta unha importante elevación con respecto ó chan da planta da nave polo que o acceso ó interior realízase a través dunhas escaleiras de pedra. No lateral dereito, á entrada do templo, unha base circular de pedra lembra a localización dunha desaparecida pía bautismal.
Perpiaños labrados
No interior consérvanse, reaproveitados como material de construción, varios elementos da primitiva fábrica con varios modillóns de decoración xeométrica e pequenos arcos, posiblemente das antigas seteiras do templo orixinal.
Modillón
Tamén se localizou un modillón exento na vivenda principal da explotación.
Modillón localizado na vivenda
Como elementos decorativos cómpre destacar cinco cruces patadas de clara tradición visigótica de brazos case iguales realizadas en baixo relevo e distribuídas nos muros exteriores do templo, tres delas nos cantos da igrexa, outra na parte inferior e central da ábsida e a última xusto na parte superior do arco da pequena fiestra situada tamén na ábsida. A colocación e a súa forma permítennos especular que se tratarían das cruces da consagración do templo e asemade conxecturar que estes perpiaños permanecen na súa posición orixinal, a pesar das reformas que sufriu o edificio.
Tamén é significativo un relevo con decoración xeométrica a base de rombos que figura xusto no limiar da entrada do templo.
Perpiaño labrado da entrada
En resumo, trátase dun edificio moi interesante cuxo estudo podería aportar información sobre ela mesma e sobre o Castelo de Portomeiro e os sartegos da Pedra do Home. Procedemos a solicitarlle á administración a súa valoración e catalogación
Como ben recolle a mostra expositiva do castelo de Vimianzo, a comarca da Terra de Soneira é terra de Castelos, de Castros, de Románico e de Megálitos. Non obstante, esquecen tamén que é un territorio de especial significación na arte rupestre prehistórica.
O historiador e arqueólogo Ramón Barros Sivelo (1828 – 1903) na súa obra “Antigüedades de Galicia” (1875) reproducía un debuxo da chamada “Pedra dos Letreiros” en Carnés, posiblemente a primeira referencia coñecida dun petróglifo na Costa da Morte. Lamentablemente non chegou ós nosos días pois, tal como recolle o arqueólogo Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza no seu diario (1952),
“un veciño da aldea a desfixo”
O propio Sobrino Lorenzo – Ruza localizou e publicou no Noticiario Arqueológico Hispánico outra estación de arte rupestre en Carantoña, as “pegadas humanas de San Antonio de Monso” Aínda que descoñecemos o seu paradoiro, conservamos fotografías, deseños e planos que poden axudar a súa localización e que figuran no libro-catálogo “Ramón Sobrino – Lorenzo Ruza: memoria e legado dos petróglifos (2020)”, que recentemente publicamos e que recompila gran parte do legado deste arqueólogo pontevedrés.
Pedra dos Letreiros en Carnés, segundo Barros Sivelo
Temos que dar un amplo salto no tempo ata o ano 1997 cando un cazador, Manuel Soto Caamaño, localizaba o petróglifo do Outeiro do Recosto en Boallo e uns días despois Roberto Mouzo, outro dos grandes investigadores e catalogadores do patrimonio soneirán, localiza as gravuras da “Pedra Mosqueira” a escasos metros do primeiro petróglifo.
A finais do ano 2003, uns veciños de Berdoias localizan a primeira estación do Outeiro de Pedrouzos en Berdoias e só uns días despois, tamén Roberto Mouzo, localiza a segunda peneda gravada neste sitio. Na nosa publicación “Na espiral dos círculos concéntricos: o Colectivo A Rula, un vínculo social co patrimonio rupestre” (2019) tedes unha ampla información destes petróglifos situados na contorna das históricas aldeas de Berdoias e Boallo que hoxe fican unidas pola Ruta do ”Vieiro Fidalgo”, unha ruta etnográfica, histórica e arqueolóxica perfectamente sinalizada que recomendamos a tod@s @s visitantes que se acheguen pola Costa da Morte.
Froito dos traballos de campo realizados por diferentes empresas de arqueoloxía para o catálogo municipal e do Plan Básico Autónomico contamos arestora con 11 petróglifos catalogados coa súa correspondente área de protección integral e de amortecemento, incluíndo a referencia á zona onde estivo o petróglifo da Pedra dos Letreiros de Carnés. Porén, o catálogo de petróglifos vimianceses é moito maior é ascende na actualidade ata 25 laxes insculturadas.
Este incremento significativo é produto dos achados recentes do mozo e veciño David Roget, un afeccionado á arqueoloxía que localizou nestes últimos anos 14 rochas situadas en 7 enclaves no val de Vimianzo, boa parte deles situados na ladeira do monte que dende a aldea de Tendín ascende ata o sitio da Cruz do Loureiro.
Plano de situación dos petróglifos do Concello de Vimianzo
Relación de Petróglifos catalogados (Fonte PBA)
Petróglifo da Devesa – Padreiro de Arriba – Baíñas
Petróglifo de Pedra da Vela – Manlle – Baiñas
Petróglifo do Outeiro do Recosto – Boallo – Berdoias (Falta a segunda estación)
Petróglifo de Pedra Mosqueiro – Boallo – Berdoias
Petróglifo da Chan da Ínsua – Carnés – A Casiña
Petróglifo de Outeiro Cornado – Cubes – Tines
Petróglifos de Outeiro de Pedrouzos – Berdoias – Berdoias
Petróglifo de Vilaseco – Pedra do Frade – Berdoias
Petróglifo do Alto da Laxe – A Fonte – Castrelo
Petróglifo do Monte Vadalama – O Foxo – Calo
Petróglifo da Pedra dos Lestreiros – Carnés (Referencia)
Relación de Petróglifos descubertos por David Roget e visitados polo Colectivo A Rula
Petróglifos do Prado da Cruz (2 estacións)
Petróglifos da Cruz de Loureiro (3 estacións)
Petróglifos de Padro Vello (3 estacións)
Petróglifo de Padro Vello de Arriba (1 estación)
Petróglifos de O Campo (3 estacións)
Petróglifo de Somontemio – Monte da Casa das Eugas (1 estación)
Petróglifo do Prado de Trasariz (1 estación)
Plano de situación dos petróglifos do Val de Vimianzo localizados por David Roget
A finais de agosto do pasado ano a Voz de Galicia informaba de novas descubertas que viñan a aumentar o interesante corpus da arte rupestre soneirán. Como non podía ser doutro xeito quixemos achegarnos a coñecelas e tivemos a sorte de visitalas co seu descubridor, David Roget.
David Roget na estación de Prado da Cruz. Foto: Jesús Roget
Soubemos polo xornal da súa xuventude, 19 anos, e da súa precocidade a hora de afrontar con éxito as dificultades que trae consigo o estudo da nosa arte rupestre. Pola súa conta adquiriu os coñecementos teóricos necesarios para o seu empeño, ao mesmo tempo que, tamén sen axuda, prospectou os montes da contorna do val de Vimianzo e rexistrou as descubertas no seu caderno de campo.
O detallado caderno de campo de David
Nesa libreta non só hai espazo para as pedras gravadas. Tamén pousou a súa curiosidade nas mámoas e castros ou no estudo dos hábitos dos últimos lobos, animais que a duras penas sobreviven neste entorno natural viciado, alterado por unha desafortunada xestión forestal e o progresivo abandono da gandaría e agricultura tradicional que puxo en perigo a escasa diversidade da fauna e flora que aínda se conserva.
Prado de Cruz. Panel 3. Motivo circular
Ollando de vagar o seu traballo confirmamos as nosas sospeitas, David posúe unha desas raras vontades que debemos coidar, apoiar e potenciar. Iniciativas como a súa parécennos fundamentais para comezar a desviarnos como sociedade do camiño trazado e iniciar novas formas de relación co noso degradado entorno natural, máis respectuosas, racionais e sostibles.
David é un bo exemplo para a rapazada, polo seu empeño por afondar no coñecemento e na historia da súa vila e da súa contorna. A educación transmitida por país e mestres contribuíron a espertar neste mozo inquedanzas e actitudes que nos permiten contemplar un futuro esperanzador. Aledounos moito que a prensa local e o goberno municipal souberan valorar e recoñecer o seu traballo. Porén, coido que para David a mellor recompensa foi poder ollar arestora as laxes limpas e sinalizadas.
Prado da Cruz. Panel 1. Sección superior
Tan pronto chegamos á vila puxémonos en marcha coa pretensión de visitar as dez estacións que leva descuberto o noso anfitrión. No camiño compartimos inquedanzas, anécdotas e ata nos permitimos algúns consellos.
Achegamos a continuación unha breve descrición das estacións que visitamos en dúas xeiras inesquecibles na compaña de David e vellas amizades da Rula que dun xeito silencioso exercen un papel esencial na vida social e cultural desta comarca.
Prado da Cruz
O primeiro conxunto que visitamos foi o de Prado da Cruz, localizado nas pendentes meridionais do alto da Cruz do Loureiro, ao leste da vila de Vimianzo e a quiñentos metros ao norte do castro de Trasouteiro. Localización.
A uns 600 metros ao nordés do xacemento localízase a necrópole megalítica de Prado Garrido composta por ata 5 mámoas, algunha delas como a número 1 conserva esteos da cámara. A pouco máis dun quilómetro ao leste sitúase a fortificación do monte de San Bartolomeu de cronoloxía descoñecida, elemento non catalogado. A estación rupestre máis próxima catalogada é o petróglifo de Outeiro Cornado, a unha distancia de 1700 metros en dirección surleste do xacemento.
Prado da Cruz. Vista cenital
Sen dúbida, a estación máis significativa das novas descubertas de David, por dimensións e cantidade de motivos, é esta de Prado da Cruz 1. Este conxunto está formado por dous petróglifos situados nun mesmo afloramento de grandes dimensións e formas redondeadas, nun terreo en pendente.
Prado da Cruz 1. Panel 1. Vista xeral
A estación 1 é unha laxe de grandes dimensións situada a rentes do chan e con lixeira inclinación cara o suroeste, a favor do terreo. A súa superficie é regular e nela obsérvase un bo número de motivos xeométricos en aceptable estado de conservación. Probablemente o número de motivos sexa maior, toda vez que parte do panel está tapado con terra que oculta parcialmente algúns posibles motivos. Varias diáclases cruzan a súa superficie, unha delas a divide aproximadamente en dúas metades norte e sur
Prado da Cruz 1. Panel 1. Fotogrametría con indicación dos motivos
Identificamos un total de 9 combinacións circulares de tipoloxías diversas. A situada máis ao sur (A) esta a formada por dous círculos e varias coviñas no interior. Ten 50 cm de diámetro. De ela parten varios sucos irregulares de distintas lonxitudes. Superposto parcialmente a esta combinación un posible escaleriforme de difícil lectura por estar formado por sucos moi diluídos. Semella rematar en punta no seu extremo sur que se introduce na combinación, polo que non desbotamos a posibilidade de que se trate da representación dun puñal, impresión acrecentada polo estreitamento observable no extremo norte e que podería representar o enmangue da arma. Próxima a esta ao norleste un círculo pequenas dimensións (B) con coviña interior, e do que parte outro suco irregular que a comunica cunha combinación máis grande situada ao norte (F).
Prado da Cruz 1. Panel 1
No bordo suroeste unha combinación (C) de 4 círculos, o exterior incompleto, e coviña central de bo diámetro, da que parte un radio de saída. Mide a figura 45 cm de diámetro. Ocupando unha situación central unha pequena combinación (D) de dous círculos e coviña central. Ao norte desta un círculo simple (E) parcialmente rodeado por un suco irregular. No centro do panel, no lateral oriental unha combinación (F) de 3 círculos e coviña central do que parte un suco que comunica co motivo B. Ten 50 cm de diámetro.
Prado da Cruz 1. Panel 1
Por encima da diáclase que divide o panel, no lateral oeste, unha combinación (G) de dous círculos e gran coviña central de forma oval. Superpostos parcialmente a esta combinación 3 cruciformes feitos con sucos de arestas vivas que delatan a súa elaboración con útiles metálicos, e polo tanto a súa cronoloxía histórica. Ao leste desta combinación outra combinación (H) formada por 4 círculos e coviña central da que sae un radio en dirección este. Ten 48 cm de diámetro. Do círculo exterior parten dous sucos irregulares que comunican con outros motivos. Ao norte desta unha combinación (I) de tres círculos concéntricos de boa feitura cruzada por un suco. Un terceiro suco parte do centro cara o leste interrompéndose no círculo exterior. No extremo noroeste do panel, aproveitando unha prominencia da superficie unha combinación (J) formada por ata 4 círculos e unha pequena coviña central. Mide a figura 38 cm de diámetro.
Prado da Cruz 1. Membros da Rula co descubridor
No lateral noroeste da superficie gravada, onde se acumula o maior número de coviñas, boa parte de estas aparecen inscritas dentro dun rectángulo. As coviñas e cazoletas teñen formas e diámetros diversos. Algunhas comunícanse con outros motivos por medio de sucos irregulares, outras parecen agrupadas dentro de sucos incompletos. Destacan algunhas coviñas polas súas formas alongadas e a súa profundidade. Entre elas outra cruz de suco con sección transversal en V.
Prado da Cruz 1, panel 2. Coviñas
Inmediato ao 1 atópase o segundo panel no que se conservan 3 coviñas, a de maiores dimensións de formas irregulares, e unha combinación de dobre anel moi erosionada.
Prado de Cruz 1. Panel 2. Fotogrametría
A segunda estación localízase ao suroeste da 1, nun penedo de forma irregular que destaca sobre o terreo. Parte da súa superficie ten unha forte inclinación e unha pátina que fai pensar que poidese ter sido empregada como pena escorregadoira. Os motivos concéntranse na zona superior. A acción da escorrentía e/ou a acción de escorregar pola súa superficie ten acelerado o proceso de degradación dos motivos gravados facendo desaparecer algúns case completamente, o que dificulta o seu estudo.
Prado da Cruz 2. Sección superior
Identificamos dúas combinacións circulares, unha primeira moi erosionada formada por 3 círculos concéntricos e, unha segunda mellor conservada situada no centro do panel formada por dous círculos concéntricos, coviña central e 3 coviñas situadas sobre o círculo interior, con dous sucos de saída que descencen cara parte inferior da rocha. Completan a composición coviñas illadas ao redor das combinacións.
Prado de Cruz 2. Fotografía con iluminación artificial
O Campo
O conxunto do Campo é un grupo de laxes gravadas distribuídas nos últimos tramos de pendente inmediatos á zona de terreo cultivado. Localízanse próximos ao conxunto de Prado da Cruz, a menor altura, no lado oposto da estrada que cruza o lugar.
David no Campo 1
Esta distribución de laxes gravadas é similar á observada noutros conxuntos, como o da Devesa da Rula en Compostela, onde ao redor dos paneis de maiores dimensións e maior variedade de motivos dispóñense outros paneis cun número máis reducido de motivos, ao mesmo tempo que se reduce a súa variedade tipolóxica. Esta simplificación dos paneis é máis evidente nos terreos situados a menor altura dos considerados como paneis principais. Son un total de 4 laxes con gravados que se sitúan próximas entre sí no limite entre as terras de labranza e de monte.
O Campo 1. Fotogrametría
O Campo 1 é unha laxe de medianas dimensións, que destaca aproximadamente un metro sobre o terreo e cunha superficie horizontal e regular onde se conserva unha aliñación irregular de 7 coviñas de pequenas dimensións, unha delas en posición central rodeada por un anel. Completa o conxunto unha coviña illada.
O Campo 2, Fotogrametría
O Campo 2 localízase nunha pedra inmediata á estación 1. Trátase dunha laxe cunha superficie horizontal homoxénea na que se conservan un total de 5 coviñas de diferentes dimensións.
O Campo 2. Fotografía con luz artificial
Cruz de Loureiro
Esta enigmática cruz de pedra de 2,26 m de altura preside un sitio de grande beleza, un miradoiro natural excepcional de todo o val de Vimianzo. Descoñecemos a súa orixe e cronoloxía pero chama a atención a localización nun canto dun outeiro ben visible dende o propio castelo de Vimianzo ou tamén dende o Capela de San Bartolomeu, ó pé do antigo camiño que unía ambos enclaves polo que podemos conxecturar que era un importante fito de referencia desta antiga senda. Alén disto, unha lenda recolle que a cruz marcaba o emprazamento onde executaron ós lideres da Revolta Irmandiña.
Cruz de Loureiro e Val de Vimianzo
Na contorna da Cruz de Loureiro localizamos 3 pequenas estacións. Nunha primeira peneda antes de chegar á plataforma onde está a cruz de pedra hai un gravado dunha cruz latina (38 x 15 cm) realizada cunha ferramenta metálica, posiblemente unha cruz de termo que podemos ollar a certa distancia. A escasos metros figura outra cruz de feitura semellante aínda que máis pequena de 13 x 8 cm. Finalmente na propia laxe onde se asenta a Cruz de Loureiro figuran dúas pequenas cruces nos cantos da peneda. No propio brazo da cruz de pedra hai cicelada outra cruz.
Cruciforme na contorna da Cruz de Loureiro
A escasos metros da Cruz de Loureiro que coroa o Monte da Cruz consérvanse nunha superficie inmediata a da cruz un conxunto de tres coviñas. Un suco moi esvaído as rodea parcialmente. Localización.
Cruz de Loureiro. Fotogrametría
Sinalar, por último, que na plataforma superior deste outeiro da Cruz de Loureiro, xusto no lateral oposto á cruz e orientado o leste figura unha enorme espiral realizada recentemente e que podemos observar dende o camiño que bordea este cotarelo. A pesar do bo deseño realizado pensamos que non é o sitio máis axeitado para súa realización.
Prado Vello de Arriba
A uns 30 metros ao leste do cumio localízase unha penedía formada por penedos de grandes dimensións. Un deles adopta unha forma moi especial. Localización.
Prado Vello de Arriba
A erosión formou un pequeno abrigo en altura (a uns 180 cm sobre o terreo). Baixo a viseira unha pequena superficie convexa conserva varias coviñas de distintas dimensións.
Prado Vello de Arriba. Vista xeral
Contamos un total de 5 coviñas de distintos diámetros. Tres destas coviñas preséntanse en liña unidas entre sí por pequenos sucos rectos.
Prado Vello de Arriba. Imaxe de grupo na visita de maio de 2021
Prado Vello
A uns 200 metros ao norte da estación de Prado da Cruz localízanse 3 estacións.
Prado Vello 1
Prado Vello 1 é unha laxe a rentes de chan, de 3,61 m de longo por 1,52 m de ancho, de superficie horizontal bastante homoxénea na que se conservan unhas 15 coviñas de distintas dimensións. Localización.
Prado Vello 1 . Esbozo
A uns 30 metros ao norte desta localízase a segunda estación, nunha peneda de grandes dimensións cun cumio cunha superficie amesetada perforada por múltiples pías de grandes dimensións e formas diversas.
Prado Vello 2. Vista xeral cenital
Ao redor dalgunhas destas pías e incluso no interior dunha das máis monumentais consérvanse coviñas de diferentes diámetros. Localización.
Prado Vello 2. Esbozo do sector central
A uns 15 metros ao noroeste desta laxe localízase Prado Vello 3. Localización. É unha pedra pouco destacada sobre o terreo. Na súa superficie consérvase un círculo con coviña central.
Prado Vello 3. Fotogrametría
Somontemio
Localízase a un 600 metros ao surleste da Cruz de Loureiro, nun monte con pendentes suaves. Situación. Laxe situada a rentes do chan (3,6 x 1 m), de superficie horizontal e regular só parcialmente visible. Na escasa superficie visible consérvase unha gran combinación de 6 círculos concéntricos e coviñas no seu interior de 106 cm de diámetro. A escasa distancia desta un círculo simple con sete coviñas no seu interior.
Gran combinación circular do petróglifo de Somontemio
É moi posible que se conserven máis motivos non visibles por estar cubertos pola vexetación e terra.
Somontemio. Fotogrametría
Prado de Trasaríz
A última estación que visitamos sitúase a uns 200 metros ao norte do Castelo de Vimianzo nunha zona de monte de suave orografía. Localización.
Prado de Trasariz. Vista cenital
Nunha penedía pouco destacada sobre o terreo consérvanse dous paneis con arte rupestre. Polo xeral os motivos presentan un mal estado de conservación, o que dificulta a súa visualización. Diferenciamos dous paneis con gravados, os dous en laxes a rentes do chan con superficies horizontais regulares.
No panel 1 observamos ata 6 coviñas de diferentes dimensións distribuídas sen orde aparente.
Prado de Trasariz. Panel 2
No panel 2 consérvanse dúas combinacións formadas por círculo e coviña central e dúas coviñas. No modelo fotográmetrico realizado percíbense restos doutros motivos moi esvaecidos.
Prado de Trasariz 2, Fotogrametría
Prado de Trasariz 1, fotogrametría
Conclusións finais
A descuberta destas novas estacións de arte rupestre contribúe o significativo incremento no número deste tipo de manifestacións artísticas no municipio vimiancés, multiplicando a presenza de petróglifos rexistrados que converten a zona do val de vimianzo nunha nova referencia para o estudo da prehistoria recente na Costa da Morte.
Os petróglifos do val de Vimianzo achegan interesantes datos sobre o emprazamento e iconografía dos motivos representados. Trátase de gravados clásicos da arte atlántica de tipoloxía xeométrica ou abstracta, “cups and rings”, como denominan os británicos. Porén, cómpre destacar a presenza de estacións excepcionais tendo en conta o número dos motivos rexistrados, Petróglifo do Prado do Cruz, ou de figuras de gran tamaño como acontece na combinación circular que preside o panel da estación de Somontemio. Feitos pouco habituais na arte rupestre da Costa da Morte.
Esta grande concentración de gravados na aba do Monte da Cruz de Loureiro fálanos da importancia que tivo este “santuario rupestre” dende a Idade do Bronce, unha área arqueolóxica nun emprazamento privilexiado sobre o val vimiancés.
Prado da Cruz 1
A localización destes xacementos volve pór de manifesto o importante papel de diferentes colectivos e afeccionados á arte rupestre que permitiron acrecentar de xeito significativo o corpus de petróglifos, mesmo na Costa da Morte, onde ata hai unha década estas manifestacións artísticas era practicamente descoñecidas. Estas achegas dende a veciñanza, en particular, e da cidadanía, en termos xerais, son esenciais para fornecer o traballo dos especialistas, abrir novas liñas de investigación e involucrar á sociedade na defensa deste patrimonio tan singular. Lembrar que en 2011 os especialistas na materia falaban de só “15 xacigos rupestres de clara cronoloxía prehistórica” (Fabregas, Rellán et al.). A Costa da Morte deixou de ser ese “territorio baleiro” do que falaban as publicacións sobre a arte rupestre galaica hai só uns anos. Conxuntos arqueolóxicos como este do Monte da Cruz de Loureiro en Vimianzo, do promontorio do Corme en Ponteceso, do Fragoso en Dumbría ou do Monte Vadalama en Laxe poñen de manifesto a singularidade e diversidade no repertorio iconográfico deste recuncho do país.
Interpretación do panel 1 de Prado da Cruz 1
Como é habitual o Colectivo A Rula solicitará ós organismos competentes a urxente catalogación destas novas áreas arqueolóxicas como procedemento esencial para protexer e garantir a súa preservación. Non obstante, debemos subliñar o importante labor realizado dende o goberno municipal para garantir non só a protección destes bens coa roza e limpeza dos camiños e da súa contorna senón tamén por iniciar a súa valorización e divulgación, mesmo sen estar aínda catalogados. Pensamos que é un caso sen precedentes pero que pon de manifesto o importante papel que deberían xogar os concellos na defensa do noso patrimonio. A colaboración dos propietarios das parcelas dos petróglifos, a implicación veciñal e, sobre todo, o labor dos técnicos municipais permitiu a inclusión destes petróglifos nunha ruta circular perfectamente sinalizada que percorre o val de Vimianzo e que permite ós sendeiristas e visitantes descubrir non só o patrimonio cultural da zona senón paisaxes naturais moi diferentes de grande beleza como a ribeira do Río Cambeda, do Rego de Cubes e os diferentes miradoiros naturais sobre o val.
Panel da ruta “Os segredos do Val de Vimianzo”
O próximo sábado día 18 colaboraremos na primeira “noite de petróglifos” percorrendo o Monte da Cruz de Loureiro seguindo un pequeno treito da “Ruta dos segredos do Val do Vimianzo”. Agardamos que esperte o interese da veciñanza pois descubrir estes sitios incribles guiados por David Roget e Víctor Santos, técnico de deportes de Vimianzo, foi para nós toda unha experiencia. Agradecer, unha vez máis,o convite ó concello de Vimianzo e felicitalo pola organización destas actividades en prol da divulgación do seu patrimonio. Oxalá nunha próxima visita ó castelo, @s oleir@s de Buño non só decoren as súas fermosas pezas cos deseños dos petróglifos de Mogor (Marín), de Tourón (Pontecaldelas) ou Fentáns (Cotobade) senón tamén cos motivos dos petróglifos do Monte da Cruz de Loureiro.
A comezos da década de 1930, Juan Pérez Millán, o cóengo arquiveiro da catedral compostelá, comunica ó seu amigo o arqueólogo Ramón Sobrino Buhígas a presenza de gravados na Laxe da Estivada de Abaixo na contorna da aldea teense de Mallos. E así é que o citado arqueólogo inclúe unha pequena referencia a estes gravados prehistóricos no primeiro grande inventario dos petróglifos galegos, o seu “Corpus Petroglyphorum Gallaeciae” (1935) publicado polo Seminario de EstudosGalegos. Posteriormente o seu fillo, o tamén arqueólogo, Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, visitaría e rexistraría con maior precisión os gravados desta laxe de Mallos, presentándoa á comunidade científica nun artigo publicado no Boletín da Comisión Provincial de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo en 1947.
Máis de noventa anos despois, seguimos a descubrir excepcionais mostras da arte rupestre na ribeira do Ulla nun dos espazos arbóreos máis singulares do concello de Teo. Nesta ocasión achegámonos á denominada paraxe da Costa / Castelo da Costa para visitar un novo petróglifo situado a menos de 100 metros da ribeira do Ulla e a 60 metros do petróglifo do Pouso localizado en 2016 por Manuel Campos, un veciño da aldea de Mallos, e que deramos a coñecer nunha entrada do noso blog e nun dos artigos do libro “A Espiral do Círculos concéntricos: o Colectivo A Rula, un vínculo social co patrimonio rupestre”(2019).
Nesta zona o Ulla encaixase formando un pequeno canón. A laxe fica xusto nunha pequena chaira no chanzo superior antes da pronunciada baixada á ribeira, de aí o nome do enclave, preto dun antigo camiño de carros que descende cara o río, lugar no que, ata a década de 1970, traballaba o último barqueiro de Teo, Xosé Salgueiro, que posuía dúas barcas que permitían o paso de persoas, gando e mercadorías á beira da Estrada. A veciñanza lembra ben a barca de Mallos pois permitíalle chegar en menos de 10 minutos á aldea estradense de Cora sen ter que desprazarse ata Pontevea ou recorrer ó barqueiro da Dorna que era “máis caro”.
Os usos agropecuarios tradicionais deron paso nas últimas décadas á explotación forestal, esencialmente piñeiros. As súas especiais condicións climáticas explican a presenza de importantes especies submediterráneas como as sobreiras e os erbedeiros. As carballeiras que dominaban a franxa da ribeira tamén foron ocupando a aba do monte formando, na actualidade, un dos espazos forestais máis relevantes do concello teense, protexido en parte polo actual plan xeral de ordenación municipal (ficha A-60, carballeira de Agromaior / Mallos).
Así describía Indalecio Fernández Quevedo as terras de Mallos e Agromaior en 1861 (Galicia: Revista Universal de este reino).
“La vista de estas tierras (Mallos y Agromaior) es amenísima pues no se vén mas que viñedos, frutales y seculares castaños….[…] La parroquia que más frutas conduce a Padrón y Santiago es esta de Teo (Santa María de Teo) pues se halla a una temperatura tal que las primeras cerezas que se presentan en la Quintana de Santiago son de la amena aldea de Agromayor. Agromayor es, sin disputa alguna, la aldea más florida de toda la Ulla alta y baja, pues hasta entre las mismas peñas y terrenos al parecer incultivables, se encuentran los buenos gilmendros, peladillos, albérchigos y otra porción de castas y clases que sería prolijo enumerar”.
No ano 2000 a subzona “Ribeira do Ulla” incorporouse á denominación de orixe Rías Baixas. A parroquia de Teo forma parte desta subzona sendo evidente a expansión das cepas de albariño pola zona que comezaron a mudar novamente a paisaxe desta bacía do Ulla. Tamén cómpre lembrar que o sistema fluvial Ulla – Deza é lugar de importancia comunitaria (LIC) e forma parte da rede natura 2000.
Plano catastral coa localización dos petróglifos
Os gravados do petróglifo da Costa (Mallos 3)
Descrición
Os gravados sitúanse nunha laxe granítica a rentes do chan, ó carón dun pequeno carballo que serve de referencia para a súa localización. A rocha mide 2,65 m no eixe N-S por 2 m de E-O, cunha suave inclinación N-S.
Posúe un amplo repertorio de gravados de tipoloxía xeométrica que cobren a práctica totalidade da laxe agás no lateral occidental, debido probablemente a extracción de pedra dos canteiros nesta parte da rocha. Coviñas, cazoletas, formas reticuladas, rebaixes ovalados e cuadrangulares illados ou unidos por canles que forman un panel de grande plasticidade.
Petróglifo da Costa. Vista xeral
Hai coviñas e cazoletas espalladas por todo o panel mais destaca unha dobre aliñación con furados de pequenas dimensións no extremo NL. En canto as formas rebaixadas, algunha delas podería interpretarse como paletas ou podomorfos. Este tipo de motivos recordan á decoración presente no petróglifo do Pouso (Mallos 2) e, en menor medida, o panel superior do petróglifo da Estivada de Abaixo (Mallos 1). A proximidade e similitude formal entre ambas lévanos a falar da probable execución pola mesma comunidade e tamén á posible sincronía dos diferentes gravados de Mallos 2 e 3. Este tipo de formas alongadas e rectangulares rebaixadas con vertedoiros suscita o posible emprego destas buratas para moer minerais ou cereais. Gravados para un uso ritual ou cerimonial pero se cadra tamén funcional.
Petróglifo da Costa. Cruciformes
Este tipo de figuras afástanse do repertorio máis tradicional da Arte Atlántica, habitual nas laxes do Monte Piquiño (Luou – Rarís) e na área de Regoufe – Cornide – Mouromorto (Luou – Calo), as dúas grandes zonas de arte rupestre teense. Neste senso, podemos falar de certo estilo propio das gravuras da fraga de Mallos.
Alén destes motivos xeométricos, cómpre destacar a presenza dunha figura antropomorfa no bordo inferior da laxe cunha representación estilizada tipo tridente con grande esquematismo das extremidades superiores e inferiores. Un deseño que lembra ás figuras humanas da arte esquemática pintada. Trátase dun motivo secundario no panel, illado e único. Este tipo de figuras humanas esquemáticas son pouco habituais na arte rupestre da nosa comarca e, en xeral, tamén de escasa presenza na arte rupestre galaica.
Entre as coviñas localízanse varios cruciformes de formas variadas, elaborados con sucos pouco profundos e perfís en V que fan que os adscribamos a períodos históricos. Unha destas cruces, a máis próxima á figura antropomorfa aparece inscrita nun cadrado.
Petrófglido da Costa. Antropomorfo
En proceso de catalogación
Os petróglifos de Mallos marcan o linde Sur do grupo de arte rupestre das terras de Compostela. Esta terceira estación localizada no interior da fraga de Mallos confirma a relevancia desta área arqueolóxica. Os dous primeiros petróglifos localizados xa están catalogados e cada un deles ten a súa correspondente área de protección integral e de amortecemento.
Petróglifo da Costa. Fotogrametría
O petróglifo da Costa aínda non está rexistrado, non consta nin no inventario patrimonial teense nin tampouco no PBA (Plan Básico Autonómico) da Xunta. Porén, a proximidade co petróglifo do Pouso (GA15082112) fai que este novo petróglifo esté dentro da súa zona de protección.
Malia todo, hai unhas semanas demos conta do gravado á empresa Trivium, responsable do Plan director do proxecto do Compostela Rupestre, que xa nos confirmou a súa inclusión no parque e a súa inminente catalogación. Ó noso parecer o ideal sería establecer unha área arqueolóxica xeral na que se inclúan os tres gravados.
Visita guiada
Co gallo da oitava edición do programa de “Andainas ós petróglifos teenses” que organiza o Departamento de Cultura municipal e no que colaboramos, pensamos que sería unha boa ocasión para amosar esta nova xoia rupestre á veciñanza. É por iso que este ano engadimos ás rutas tradicionais polo Monte Piquiño e da Ribeira do Angueira esta terceira xeira que inauguramos o vindeiro venres día 10 de setembro, con saída ás 21.00 h dende o igrexario de Santa María de Teo.
Agardamos que a proposta para visitar os petróglifos de Mallos, nun dos espazos naturais mellor conservados do territorio teense, suscite o interese dos participantes. Para nós é unha das zonas privilexiadas e máis fermosas deste municipio.
O pasado 1 de xullo comezamos no Museo do Pobo Galego a presentación do resultado dun traballo do que nos sentimos orgullosos.
Presentación no Museo do Pobo Galego. Lolo Santos Estévez, Xosé Regueira, Ángel Núñez e Pablo Sanmartín
Con este proxecto queremos achegar unha mostra fundamental da riqueza da nosa arte rupestre, dende a “óptica” dun dos grandes arqueólogos do século XX, Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, que dedicou boa parte da súa vida a documentar de forma gráfica o noso pasado dun xeito rigoroso pero tamén pasional.
Castriño de Conxo – Compostela. Abril de 1951. Fotografía de RSLR
Trátase dun libro – catálogo no que colaboraron 10 grandes persoeiros da nosa cultura: o recentemente falecido Franco Grande, Miro Villar, X.L. Méndez Ferrín, Manuel Rivas, Ángel Núñez, José Manuel Vázquez Varela, Antonio de la Peña, Manuel Santos Estévez, Xosé Souto Blanco e Xosé Regueira que aportaron dun xeito altruísta os textos que conforman o material crítico do libro e que aportan luz a esta ampla escolma do material gráfico do insigne arqueólogo.
Presentación no Museo do Pobo Galego
A obra recolle unha ampla selección de imaxes do Arquivo Sobrino Lorenzo Ruza seguindo un criterio xeográfico. Figuran referidos 103 conxuntos arqueolóxicos de 31 concellos (9 da provincia da Coruña e 22 de Pontevedra).
6 textos introdutorios e varios apéndices documentais (índices, bibliografía, escolma de noticias e apuntamentos arqueolóxicos do autor que axudarán a contextualizar as diferentes fotografías e imaxes), e unha exposición complementaria.
En total: 460 fotos e 132 documentos (contando debuxos, deseños, planos, cartas, etc)
Un libro de 565 páxinas con encadernación en cartoné e edición de luxo numerada de 500 exemplares.
O arquivo actual, pois seguen aparecendo novos materiais, está integrado por máis de 2300 imaxes, das cales mais do 90% son fotografías pero tamén hai outros materiais como sinalabamos, debuxos, cartas, mapas e apuntamentos diversos. Tamén cómpre destacar a inclusión no catálogo de imaxes e documentos doutros arquivos (Museo de Pontevedra, Arquivo Leisner de Lisboa, Arquivo da Fundación Luis Monteagudo, do Arquivo Municipal de Teo ou da Biblioteca Municipal Torre de Moncorvo, entre outros).
Presentación no Museo do Pobo Galego
O traballo que presentamos aporta luz a unha das coleccións de fotografía antiga de temática arqueolóxica máis importantes do país que permanecía practicamente inédita.
Liñaredo – Ames. Actualmente desaparecido. Fotografía de RSLR
Son materiais que proporcionan unha testemuña directa do estado destes xacementos hai máis de sesenta anos así coma da paisaxe da súa contorna, un feito de valor extraordinario pois, por desgraza, en moitos casos constitúen o único e derradeiro vestixio de xacementos xa desaparecidos ou evidencian as graves alteracións sufridas polos axentes naturais e pola actividade humana nestas últimas décadas.
Carantoña – Vimianzo
En cifras redondas esta edición é o resultado duns 5 anos de traballos e uns 40.000 € de orzamento, repartidos como segue, cremos que a publicidade cando se empregan cartos públicos nunca sobra: Uns 18.000 € os gastamos no deseño, dixitalización e restauración fotográfica, dos que aportou a Deputación unha axuda duns 7000 €, uns 12.000 custou a impresión sufragada cos fondos asociativos e os restantes 10.000 € das tarefas e traballos foron asumidos con recursos propios dos asociados.
Correxíns – Compostela
E, en resumo, isto é o que permitiu que agora presentemos esta edición e esta pequena exposición que desexamos que dignifique o legado de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza que é, por dereito propio, patrimonio de todos nós.
Pedra do Encanto. Vilagarcía. Fotografía RSLR
Esperamos que este froito da xenerosidade de moitos multiplique o seu valor chegando a cantos máis ollos interesados no noso patrimonio sexa posible.
Presentación no Museo do Pobo Galego
Aproveitamos para convidarvos á seguinte presentación que terá lugar este xoves 15 de xullo as 20 horas no Auditorio Constante Liste de Teo onde poderedes adquirilo cun pequeno desconto promocional. O libro está dispoñible en: Librería Follas Novas Libraría Couceiro
Nesta ocasión achegámonos ás terras de Brión para visitar as antigas Terra de Luaña e Couto de Cornanda, vinculadas desde a alta Idade Media ó mosteiro de Touxosoutos.
Na parroquia de Luaña, no occidente do municipio, consérvase a maior concentración de cruceiros, espallados nos antigos camiños e nas encrucilladas dos diferentes lugares que engloban esta histórica parroquia. Son cruces sinxelas, mais tamén cruceiros de varal e de capela.
Cruceiro de Saramagal, Vioxo de Abaixo, Luaña
Se cadra o máis antigo de todos eles date do século XVI. É o cruceiro de Saramagal, na aldea de Vioxo de Abaixo en Luaña. É este un cruceiro de capeliña no que salienta, no centro do seu pequeno varal, o relevo dun bispo recollido nunha pequena fornela. Segundo Clodio González Pérez, un dos grandes investigadores da historia e patrimonio deste municipio, trátase de San Martiño de Tours, santo de grande devoción naqueles tempos.
Cruceiro da Amañecida, Luaña
Curiosamente esta figura do bispo bendicindo coa man dereita e sostendo o báculo coa esquerda repítese noutros cruceiros próximos, como o da aldea da Amañecida, tamén en Luaña, ou no cruceiro de Vilachán no veciño concello de Rois.
San Martiño de Tours no cruceiro da Amañecida en Luaña
Visitamos o templo de San Xián de Luaña que conserva boa parte da súa fábrica románica, obra do século XII, cunha impresionante capela maior con dobre arco triunfal e decorada con pinturas de estilo gótico no eixe central da ábsida.
Igrexa de San Xián de Luaña. Pinturas da ábsida
Rematamos a xeira dominical e matinal na igrexa de Cornanda onde mantivemos interesantes conversas coa veciñanza e sorprendeunos a inesperada presenza de dúas interesantes pezas arqueolóxicas das que non tiñamos novas.
A forte vinculación da parroquia de Cornanda co mosteiro de Toxosoutos está ben testemuñada polos numerosos documentos conservados dende o século X, e especialmente do século XII na época do arcebispo Diego Xelmírez. Mesmo a aldea da Granxa, debe o seu nome a presenza dunha pequena explotación agrícola vinculada ó citado mosteiro.
Igrexa de Santa María de Cornanda. Fachada
A fisonomía actual da igrexa semella datar do século XVII. É de planta rectangular coa sancristía acaroada ó muro sur e unha sinxela portada barroca que remata nunha espadana de dobre campá.
No seu interior salientan os retablos do presbiterio, obras do século XVIII e inicios do XVIII, cunha boa talla da Inmaculada Concepción que algúns historiadores atribúen a Gregorio Fernández e datan no último terzo do século XVIII. Os veciños e veciñas que se achegaron faláronnos do roubo da peza máis destacable e antiga do templo, unha virxe gótica que presidía o retablo e que foi roubada nos anos setenta do pasado século.
Vista aérea do Casal da Granxa e a igrexa de Cornanda
Porén, revisando de vagar o adro e o exterior da igrexa localizamos dous interesantes elementos procedentes de épocas pretéritas que nalgún momento foron reaproveitados.
Unha lauda altomedieval
En fronte á entrada principal do templo chamounos a atención un improvisado banco feito polos/as fregueses/as. Voltearan a tampa dun antigo sartego medieval para acondicionar este asento de pedra que apoiaron sobre dous pés de pedra.
É preciso axeonllarse para contemplar a parte inferior da tampa onde podemos ver, non sen dificultade, os detalles da dobre estola que decoraban esta antiga lauda sepulcral. É unha peza monolítica que mide 240 cm de longo por 58 cm de ancho.
Lauda de dobre estola de Cornanda
Trátase dun novo exemplo destes elementos propios da antiga Gallaecia de época altomedieval, prerrománicas, coñecidas como de “estola” ou “dobre estola”, así nomeadas xa no s. XVIII por Frei Martín Sarmiento que asociou esta característica moldura coas prendas litúrxicas dos eclesiásticos.
Fotogrametría parcial do lado oculto da estola
Estas formas, que parecen representar os brazos e pernas dos orantes, delimitan as catro vertentes da tampa. É dicir, unha representación da figura humana bastante abstracta que estaría en posición frontal ou erguida coas pernas abertas e os brazos elevados. Neste caso, en vez da habitual representación circular da cabeza, figura un relevo en forma de frecha entre os que serían os brazos da estola.
Localización da estola-banco no adro da igrexa
É a primeira tampa dun sartego destas características da que temos novas neste concello, mais estes sartegos, sexan de tipoloxía “antropomorfa” ou de “bañeira”, son habituais noutros templos das terras de Compostela e do Sar (Iria Flavia en Padrón, Seira e Herbogo en Rois, Ameixenda en Ames, Rarís e Vilariño en Teo, na Catedral e a Colexiata de Sar en Compostela, etc…).
Detalle da estola
Logo de preguntarlle á veciñanza comentaban que non deran importancia á peza e descoñecían a súa procedencia. Non obstante, un veciño especulou que podería ter relación coas obras de reforma do adro realizadas nos anos noventa do século pasado.
Unha estela romana
Aínda máis sorprendente foi atopar unha estela como aparello construtivo no exterior da ábsida do templo. Está a rentes do chan, en horizontal no centro da base da ábsida, e aínda que parcialmente soterrada conserva boa parte do seu tamaño orixinal.
Ten un bo porte, duns 108 cm de longo e 31 cm de ancho. Unha peza moi sinxela cun rexistro epigráfico na que figuran as iniciais IOM nunha primeira liña, e P F ? nunha segunda. É dicir, o epíteto de “Iovi Optimo Máximo”, Xupiter o mellor ou o máis grande. O campo epigráfico enmárcase entre sucos, dous paralelos na parte superior e un na inferior. Outro suco perpendicular na parte superior da ara de características semellantes ás anteriores.
Estela romana de Cornanda
O culto á principal deidade do panteón romano (o pai dos deuses) está ben testemuñado noutras inscricións epigráficas romanas localizadas en diferentes puntos da nosa xeografía, moitas delas datadas no século II d.C.
Non é o único caso nesta zona pois a reutilización de estelas ou aras romanas documéntase noutras igrexas de concellos próximos como en Herbogo en Rois ou Rubín no da Estrada.
Esta descuberta achega interesantes datos para afondar no estudo do proceso de romanización desta zona e do proceso de aculturación das xentes que habitaban estes territorios antes da chegada dos romanos.
Ara romana de Herbogo en Rois ( ERBO/ ERBIE/BO. LS / EX VOT/ S.T.T.L (Sit Tibi Terra Levis) )
Conclusión
O topónimo “Cornanda”, de procedencia prerromana, alude a súa localización nunha zona elevada. O achado destes singulares restos arqueolóxicos testemuña a máis que probable existencia no lugar da actual igrexa dun templo prerrománico cunha pequena necrópole asociada e que probablemente puido cristianizar unha zona sagrada desde antigo, dende polo menos a época romana.
Fotogrametría da estela romana IOM /PF?
Como é habitual, procedemos a notificar a súa descuberta ás autoridades competentes na xestión do noso patrimonio para que procedan a súa catalogación e inclusión no inventario patrimonial autonómico e municipal.
Ventá románica da igrexa de Luaña
Agradecemos á veciñanza os datos achegados. Comentábannos que antes da misa dominical amosarían ó cura as novas descubertas pois é un bo afeccionado á “estas cousas antigas”, sinal de que a eles tamén lles chamou a atención.
Bibliografía
González Pérez, Clodio.“Brión, Historia, economía, cultura e arte”, Editorial Toxosoutos, 1999
“Algunos tenemos fe y hacemos memoria en favor de la historia que nos queremos creer”. Algunos tenemos fe. Viva Suecia
Proseguimos no concello da Baña coa revisión que estamos a facer da arte rupestre dos concellos limítrofes coa comarca de Santiago. Nesta ocasión, ocupámonos dos 9 xacementos arqueolóxicos da Baña recollidos no Plan Básico Autonómico que consideramos teñen probabilidades de tratarse xacementos arqueolóxicos con arte rupestre prehistórica.
Falamos tan só de probabilidades xa que a indeterminación xeral das ferramentas legais que deben garantir a correcta catalogación dos bens patrimoniais impídenos unha maior precisión. O visor do Plan Básico apenas recolle na clasificación do “tipo de ben” a denominación xenérica de “ben arqueolóxico” polo que para ampliar está escasa información é preciso a consulta física do catálogo da Dirección Xeral de Patrimonio.
Ademais, pese a que algunhas destas referencias tamén teñen a súa correspondente ficha no Catálogo de Bens do PXOM do concello da Baña, aprobado no ano 2011, e que nestas si aparecen claramente determinados os “gravados ó ar libre” no campo da “adscrición tipolóxica”, porén, no campo da “adscrición cultural” a maioría deles teñen a clasificación de “indeterminada”.
Nestas fichas tamén se recollen algúns xacementos como non localizados. Son 4, os petróglifos da Lagoa 1 e 2, o petróglifo do Cruceiro Vello e a Pena de Alde, que incluíron no catálogo en fichas cun código de Referencia.
Pena de Alde. Panel superior, cruz e alfabetiformes
Por último, incluímos o petróglifo da Mourela, unha pequena pedra localizada na parroquia de San Pedro de Fiopáns a principios dos anos 50 do século pasado e, cremos, na actualidade conservada ou ben no Pazo de Lens, Ames ou no Museo do Castelo de San Antón na cidade da Coruña.
A Pena de Alde (RE15007003)
A Pena de Aldea foi catalogada no ano 1995 ca seguinte descrición:
“Un grupo de afloracións graníticas sobre as que habería gravadas varias cazoletas de aproximadamente 1 cm de fondo e ó redor de 5 cm de diámetro”.
No catálogo do PXOM da Baña do ano 2011 só aparece como unha referencia. Recollen a descrición do ano 95 e indican:
“Na prospección levada ao cabo para o presente traballo non foi posible localizar ningunha das cazoletas anteriormente descritas, e asemade tampouco se observou sobre a súa superficie ningunha destrución recente que puidera ser a causante da súa desaparición.
Por tal motivo, neste momento optouse por realizárselle unha ficha de referencia, esperando que en futuras intervencións arqueolóxicas se poida dilucidar definitivamente o seu carácter”.
Pena de Alde. Panel inferior
A peneda localízase a 400 metros ao noroeste do lugar da Estibadiña, na parroquia de San Pedro de Fiopáns, nun terreo de monte dedicado na actualidade ao cultivo de eucalipto. Coordenadas xeográficas 523.795, -4.753.020. Altitude 384 msnm. Datum WGS84.
Plano do PBA coa localización dos bens patrimoniais próximos á Pedra de Alde
Para chegar ata ela collemos un camiño de terra que parte do lugar de Agrocovo (ao sur de Vilar de Suso) en dirección sur. Camiñados uns 500 metros atoparemos a peneda a uns 20 metros á esquerda do camiño.
O xacemento sitúase nun límite de propiedades. A 800 metros ao sur localízase o petróglifo da Pedra Capela e o petróglifo de Lagarteiras (GA15056083) e as mámoas de Picotos (GA15056059), Agro do Monte (GA15056062) e Agro do Pouleiro (GA15056081). A uns 900 metros ao surleste a mámoa de Purrubelo (GA15007025) e a de Chamiseiras (GA15007026). A 1300 metros ao leste o río Tambre.
Pena de Alde. Panel superior
Trátase dun afloramento rochoso destacado sobre o terreo, de boas dimensións e formas irregulares cunha parte destacada sobre o terreo e outra a rentes do Chan. Na superficie máis alta, que alcanza uns dous metros de altura, varias pías naturais presentan canles de evacuación, algunhas delas posiblemente modificadas antropicamente. Destaca pola posición central que ocupa e a regularidade das súas formas unha pía rectangular cunha canle de desaugue. No extremo superior desta zona, nunha posición central, hai, de posible orixe natural, varias coviñas de varios centímetros de profundidade comunicadas entre sí, que con canles de desaugue comunican as de niveis superiores coas de niveis inferiores.
Pena de Alde. Panel 2. Fotogrametría
Ao redor destas pías e coviñas hai gravadas dúas cruces de distinta tipoloxía e varios alfabetiformes, que ocupan o espazo entre elas formando 3 grupos. No grupo central identificamos unha cruz latina e as letras “SOJ”. No grupo da esquerda de novo “SOJ” e outra cruz latina, e no da dereita as letras “S P? C”. Ao carón da inscrición central unha cruz latina patada e unha aliñación de 3 coviñas. No extremo superior dereito tres coviñas profundas de distintas dimensións aliñadas ordenadas de maior a menor gravadas no final da crista. No extremo superior esquerdo, acaroada a unha pía unha combinación de dous círculos incompletos do que parte un radio cara o exterior. A esquerda deste sucos rectos de difícil lectura.
Pena de Alde, panel inferior, vista con luz natural
Nunha segunda zona situada a menor altura hai gravadas varias superficies horizontais bastante regulares divididas por diáclasas. Nelas consérvanse gran cantidade de coviñas de pouca profundidade. As coviñas ocupan case a totalidade dalgúns destes espazos entre diáclasas. Boa parte do afloramento non é visible na actualidade por estar cuberto de vexetación e terra, polo que esta descrición é sabidamente incompleta.
Pena de Alde. Panel 1. Fotogrametría
En resumo, é esta unha sinxela pero interesante estación onde se evidencia a presenza de motivos gravados en dous momentos diferentes, uns motivos claramente elaborados en época histórica (cruces e alfabetiformes) e outros posiblemente prehistóricos como son as coviñas. A presenza dunha pequena combinación de círculos concéntricos moi erosionada no panel con motivos históricos fai máis plausible unha adscrición prehistórica para estes motivos xeométricos.
Obsérvase o aproveitamento de elementos naturais, como as pías, para, con leves alteracións antrópicas, dotalas de significado. O emprego de elementos naturais tamén se rexistra noutras estacións da comarca de Santiago como nos petróglifos de Capeáns ou o da Pena Estivada en Ames, por poñer algún exemplo. Nestas ocasións semella que estes elementos son determinantes para a elección do soporte por parte do gravador.
Así é que pensamos que a Pena de Alde é unha estación rupestre de arte prehistórica alterada xa en períodos históricos coa adhesión de cruces e alfabetiformes na parte máis alta do afloramento.
Inscrición da Poza do Crego no ano 2000. Fotografía de Henrique Neira
Hai un par de semanas publicamos neste blog e informamos á Dirección Xeral de Patrimonio da situación de risco dunha poza situada no lugar de Galegos, Vedra provocada pola actividade forestal que se está a desenvolver na zona. Como sinalamos a relevancia deste elemento etnográfico sen catalogar é enorme. Estas construcións populares son boas mostras dos sistemas agrícolas tradicionais desta comarca, sistemas hidráulicos que garantían reservas de auga esenciais para os cultivos, prados e veigas que caracterizaban esta paisaxe vedresa das abas do Pico Sacro. O abandono progresivo dos usos agrarios tradicionais durante as últimas décadas do século XX levou parello o abandono destes bens que, porén, debemos preservar como legado, costume e tradicións xenuínas da Galicia rural.
En compaña de vari@s veciñ@s, do historiador Henrique Neira e de representantes do grupo municipal do BNG, realizamos unha segunda visita para analizar o estado actual da poza e da súa contorna.
O primeiro que chamou a nosa atención foi o forte impacto que está a producir o movemento de maquinaria pesada por todo o val, a deforestación de toda a ladeira por onde transcorre o camiño de Santiago e a construción de enormes muros de contención. Só pequenos illotes de monte, propiedade d@s veciñ@s que se negaron a vender ou ceder as súas propiedades ós novos propietarios, rompen a visión dunha paisaxe monocroma que mudará coa plantación de miles de vides. A veciñanza alertounos, con razón, do enorme perigo que suporá para a veciñanza das casas da aldea de Outeiro a chegada da época de choivas. Xa non hai vexetación que ampare e logre frear as posibles enxurradas. Só observando os danos recentes provocados pola auga nos noiros e cunetas ás beiras do camiño podemos entender a súa preocupación.
Alén disto, aledounos observar que a situación da Poza do Crego é a mesma que hai un par de semanas e que non se desenvolveron novos traballos na súa redonda. A publicación no noso blog, tivo tamén resposta e difusión noutros medios e así, tanto La Voz de Galicia como El Correo Gallego informaron desta situación recollendo non só a información do noso blog senón dando voz ó resto dos implicados.
Queremos agradecer a ambos xornais polo axeitado tratamento da nova, mais cómpre aclarar algunhas cousas sinaladas, principalmente na nova publicada en “El Correo Gallego” do pasado domingo. Por unha banda, seguimos sen ter novas da Dirección Xeral de Patrimonio, algo que xa non nos sorprende, mais reconfórtanos ler que o goberno municipal de Vedra tivo interese en coñecer a situación, que falara cos adegueiros e puxeran tamén en coñecemento os feitos á Dirección Xeral de Patrimonio. Non obstante, ata agora non se adoptou ningunha medida para preservar o citado ben nin os outros elementos da zona.
Ó respecto do sinalado polo seu antigo propietario, Manuel Lobato,
“quen aclarou que a inscrición que se atopa tallada sobre unha pedra non é nin moito menos do século XVII, senón que foi obra do seu pai, que fixo o gravado hai seis ou dez anos”,
queremos indicar que este Colectivo limitouse a sinalar a presenza da inscrición epigráfica e a súa transcrición. Non obstante, non desbotamos que sexa coetánea á poza, pois temos documentados outros corgos da zona construídos nese período. Ademáis, a tipografía e estilo coinciden coas inscricións da época, só é preciso comparala coas inscricións que conserva a capela de Santiago situada a uns cincocentos metros para ver a súa similitude.
Inscrición da Capela de Santiago. Século XVII
Malia todo, serán os especialistas neste ámbito os que deberán valorar a súa antigüidade. O que non é certo é que esta inscrición teña entre 6 e 10 anos pois Henrique Neira facilitounos fotografías antigas da poza, de hai máis de vinte anos, nas que se pode ver a mesma inscrición na mesma situación, o que evidentemente contradí o sinalado pola familia. Unha visita á poza fai evidente o valor patrimonial deste importante elemento etnográfico.
Continuamos a nosa xeira polas pistas da concentración parcelaria que rodean os terreos deforestados para visitar ás dúas mámoas catalogadas que hai nesta zona, probablemente os derradeiros vestixios dunha importante necrópole existente nesta penichaira, na parte superior das ladeiras que foron deforestadas para as novas plantacións. As dúas están situadas en liña seguindo unha orientación SE-NE en dirección ó Pico Sacro e á beira da pista de concentración que substituíu ó antigo camiño preexistente. Ambos xacementos figuran no inventario patrimonial vedrés e no Plan Básico Autonómico da Xunta. O tamaño tamén é similar, uns 20 m de diámetro, porén o seu estado de conservación é moi desigual. A mámoa de “Penas Pardas”, o nome semella ter relación cunha penedía que sobresae na contorna con esa tonalidade de cores, atópase en moi bo estado de conservación nunha zona de monte na que non houbo actividade forestal nos últimos anos.
Mámoa Penas Pardas co Pico Sacro ó fondo
Pola contra a outra mámoa, nomeada “Quenlla das Medas”, está moi alterada. Atópase na mesma parcela que a Poza do Crego na parte oposta, na zona norte do terreo. O nome “Quenlla das Medas” pode ser un indicador ilustrativo que nos informa das características da zona, pensamos que “quenlla” fai alusión ás antigas canles da poza ou canais de rega. “Meda” é un dos nomes tradicionais para referirse ós túmulos. O paso da maquinaria por riba da mámoa e a tala intensiva de árbores por toda a parcela sen ningún tipo de control provocou evidentes danos na mámoa que fica moi achanzada e que reduciu de forma significativa a súa altura orixinal.
Mámoa Quenlla das Medas
Como xa sinalamos na anterior achega, consideramos que estes bens culturais deberían enriquecer a paisaxe moi desvirtuada e alterada polo novo monocultivo que mudará a súa fisionomía. Cómpre ter en conta que xustamente esta zona constitúe un dos referentes do último treito do Camiño da Prata con elementos tan relevantes como a capela e a Fonte do Santiago e situado preto de Galegos e do Pazo de Galegos onde pasou os seus últimos anos de vida o ilustre sacerdote, arqueólogo, historiador e arquiveiro, Antonio López Ferreiro.
Curiosamente neste pazo consérvase unha cepa da variedade “cascón” de máis de 400 anos de antigüidade segundo recolle Henrique Neira no seu libro “Vedra, una historia visual”. Na actualidade está tamén a sufrir unha profunda reforma tanto no exterior coma no interior. Pensamos que a nova cor rosa do seu exterior non é a mais axeitada para un edificio histórico destas características no medio dunha aldea tradicional, agardemos polo menos que a reforma interior sexa respectuosa cos importantes bens que posúe, como a súa capeliña e o seu antigo mobiliario.
Pazo de Galegos. Fotografía de Henrique Neira
Queremos agradecer ás persoas que nos acompañaron nesta visita por toda a información achegada, en especial, e unha vez máis, a Henrique Neira. Agardamos que estas pequenas publicacións axuden á difusión destes elementos patrimoniais tan descoñecidos e contribúan a garantir a súa preservación.
O pasado ano visitamos un dos elementos etnográficos máis interesantes do concello de Vedra guiados polo noso amigo, o investigador e xornalista, Henrique Neira, autor do libro “Vedra. Unha historia visual”(2017).
A Poza do Crego é unha excepcional mostra dun complexo hidráulico que foi fundamental na agricultura tradicional para garantir boas colleitas. As pozas ou corgos, do latín “corrugus”, fan referencia aos sistemas de regadío dos antigos predios e, en ocasións, tamén relacionados co subministro de auga para muíños e lavadoiros. Son sistema hidráulicos formados por canles ou levadas que conducen a auga dende o manancial ata os corgos ou pozas que a acumulan para, a continuación, distribuila polas fincas da contorna de forma organizada, seguindo as directrices e normas consuetudinarias fixadas pola comunidade ou polos propietarios afectados. A propia veciñanza realizaba periodicamente os labores de mantemento e acondicionamento para evitar que o mato ou sedimentos impediran a circulación da auga pola canle.
Inscrición da Poza do Crego
As pozas son, basicamente, estruturas escavadas no chan, normalmente de planta ovalada. Son vestixios dunha actividade vinculada ás formas de vida e cultura tradicional do pobo galego que recolle a documentación notarial dende, polo menos, o s. XVII e ata mediados do s. XX.
Podemos atopar corgos por toda a xeografía galega, mais presentan especial significación nesta zona do val do Ulla e principalmente na bacía do río Santa Lucía. Tanto no concello de Teo como no de Vedra consérvanse bos exemplos destas construcións que, por desgraza, son case descoñecidas e a maioría delas están sen catalogar e, por tanto, desprotexidas. Cómpre salientar o labor da Asociación Trinxidoiro de Penelas (Teo) que logrou recuperar e valorizar o chamado “Rego de Moldes” a través dunha ruta de sendeirismo que integra varios destes corgos, alén de levadas, muíños e lavadoiros.
A Poza do Crego
A Poza do Crego sitúase nas proximidades da aldea de Outeiro na parroquia de San Pedro de Vilanova, Vedra. Coordenadas UTM: 29 T 546102 4738326, altitude: 358 m.s.n.m.
Poza do Crego en xaneiro de 2020
Non está catalogada, non consta nin no PBA (Plan Básico Autonómico) da Xunta nin no inventario patrimonial do PXOM de Vedra (2007). Non obstante, está moi preto da área de protección da denominada mámoa da Quenlla das Medas (a 220 m) e a só 470 m da estrema co municipio de Boqueixón. A poza dá nome a parcela onde se localiza.
Plano de situación cos bens patrimoniais catalogados próximos
Trátase dun corgo de tamaño medio de forma ovalada no que se deposita a auga que procede dun manancial do monte a través dunha canle de polo menos 200 metros de lonxitude. O estado de conservación da canle é malo pero a poza atópase en moi boas condicións, sendo preciso unha pequena pero axeitada restauración para súa posta en valor.
Poza do Crego na actualidade. Fotografía Henrique Neira
O feito diferencial desta construción é a presenza dunha inscrición epigráfica en galego que dá conta da data de construción e do seu propietario, e que podemos transcribir do seguinte xeito: “POZA DO CREGO / PROPIEDA / LOBATO DE GALEGOS / AÑO 1620”. Esta data concorda coas primeiras referencias documentais que tiñamos doutros corgos da zona, mais é o único destes bens que conserva unha datación in situ.
Poza do Crego en xaneiro de 2020
A poza ameazada
Os traballos de deforestación que se están a executar na parcela na que se localiza poñen en risco a preservación deste singular elemento. Non temos constancia de que exista ningún tipo de control nin seguimento das tarefas por técnicos cualificados, nin observamos os balizados preventivos na poza do Crego nin da mámoa da Quenlla das Medas. A empresa está a empregar maquinaria pesada na tarefas de tala e limpeza nas proximidades de ambos xacementos e imaxinamos que o seguirán a facer no proceso de plantación das vides.
Poza do Crego, estado actuallogo da tala das árbores. Fotografía Henrique Neira
Cómpre lembrar que a ribeira do Ulla forma parte, dende maio de 2000, dunha nova subzona da Denominación de Orixe “Rías Baixas”. Teo e Vedra convertéronse así nunha importante zona de expansión da produción deste viño que medra ano tras ano ata o punto de transformase nun sector importante na economía da zona, que produce viños con personalidade propia e boa calidade, tal como avalan os premios recibidos en varios concursos nos últimos anos.
Henrique Neira comunicou ó concello de Vedra a situación de desprotección que ameaza a integridade da Poza e agardamos que os seus técnicos velen pola súa protección. De igual xeito, poñemos en coñecemento deste ben e da preocupante situación á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura, Educación e Universidade, para que se proceda a súa urxente catalogación e adoite as medidas precisas que garantan a súa preservación.
Maquinaria na parcela da Poza do Crego
Tanto o noso colectivo como Henrique Neira defendemos unha viticultura que respecte estas manifestacións materiais da nosa paisaxe tradicional, integrándoas nas novas explotacións vitícolas. Estes elementos lonxe de ser obstáculos deberían enriquecelas. O recoñecemento do seu valor patrimonial e inmaterial e as características singulares desta poza centenaria constitúen un atractivo máis para a potenciación futura dun turismo etnolóxico que está a agromar con forza no val do Ulla.
Corgo do Cura no Rego de Moldes en Penelas. Visita guiada coa Asociación Trinxidorio de Teo
Estamos a tempo de preservar un lugar de grande valor histórico e etnolóxico como recolle a propia Lei de Patrimonio cultural de Galicia 5/2016 (artigo 10f).
O monte de Villestro-Ventosa, nos concellos de Ames e Santiago, acolle unha destacable concentración de arte rupestre prehistórica, constituíndo un dos núcleos rupestres das terras de Compostela, xunto a outra área similar no concello de Teo, no Monte Piquiño – Rio Loureiro.
Nos montes con arte rupestre destes concellos non existen apenas repoboacións forestais plantadas e xestionadas axeitadamente, sendo na súa inmensa maioría matogueiras inzadas de eucaliptos descontrolados tras incendios recorrentes. Non existe aquí monte comunal xa que toda a superficie forestal está en mans de pequenos propietarios. A actividade agro-gandeira é residual e practicamente inexistente e os propietarios das pequenas parcelas de monte están maiormente desincentivados, cando non simplemente ausentes, cesantes ou desaparecidos. O territorio caracterízase por un carácter eminentemente rururbano e periurbano no que os ingresos, as actividades económicas e as expectativas cidadáns están moi afastadas dunha xestión eficaz e sustentable dos montes, vivindo na práctica de costas a eles.
Cando ardeu a Devesa da Rula no ano 2016, afectando a varios gravados, denunciamos o seu abandono e solicitamos amparo ás distintas administracións sen obter resultado ningún (quen o diría?).
Os Cortellos 4 – Villestro – Compostela. Petróglifos e eucaliptos
Ninguén dos distintos departamentos e servizos consultados asumiu responsabilidades no asunto, chegando a Dirección Xeral de Montes a alegar que non se trataba dun “monte” senón de parcelas separadas pertencentes a diferentes propietarios individuais. Medio ambiente tampouco se sentiu aludida, pois a zona non queda baixo amparo de figura de protección ningunha (parque, rede natura ou similar). Pola súa parte Patrimonio atende exclusivamente ás pedras, sen preocuparse da súa contorna inmediata. Por último, os concellos semella que non teñen competencias nin capacidades neste ámbito.
En definitiva, ninguén asume responsabilidades e parece non existiren alternativas para afrontar esta problemática.
Con posterioridade, asumindo as demandas e traballo do noso colectivo, no ano 2018 os concellos de Ames, Santiago e Teo impulsaron xunto coa Deputación da Coruña o proxecto Compostela Rupestre. Cun orzamento de ata 500.000 € anuais durante dous períodos lexislativos preténdese recuperar, conservar e divulgar a arte rupestre da comarca de Compostela. Tras 4 anos as inversións e resultados realizados están aínda baixo mínimos, centrados polo de agora en obxectivos maiormente teóricos ou virtuais, e limitando a acción directa no mellor dos casos á contorna inmediata das “pedras”. Á falta de resultados finais, ata o de agora cremos que está a seguirse un enfoque que podería cualificarse como “arqueolóxico-turístico”, cun evidente risco de renuncia a incidir con mínima efectividade sobre estes espazos de xeito integral.
Sabedores de que o reto é considerable cremos necesaria a revisión de toda unha serie de condicionantes primarios que deben formar parte dunha reflexión inicial pausada, necesaria para poder asentar unhas bases sólidas para o futuro.
2) Subsistencia e ruína ecolóxica dos montes
Na mentalidade galega o monte, por definición, é “aquelo que está a monte”, ou sexa a parte do territorio non sometida a un manexo directo, interpretándose por tanto que está abandonado.
Na nosa sociedade tradicional, o monte cumpría unha función de complementariedade do sistema agrario: pasto para a gandaría extensiva, a oportunidade de colleitas ocasionais de cereais nas estivadas (para os labregos máis desposuídos), e, sobre todo, subministrando os estrumes imprescindibles para a fertilidade dos labradíos, para o que se precisaba dispor da biomasa de dúas a cinco veces da superficie cultivada. É este un dos motivos polos que, historicamente en Galicia, a superficie agraria útil nunca sobrepasou porcentaxes moi superiores ao 30%.
Fronte a idea habitual de que “antes non había incendios” o monte neste sistema tradicional manexábase fundamentalmente por medio do lume, pois xunto coas rozas, sementeiras e pastoreos, este gran espazo territorial só podía controlarse axeitadamente co seu emprego. Mercede a súa vizosa produtividade as matogueiras sementábanse e abandonábanse para logo medrar “a monte” en curtos ciclos de menos de dez anos, o que impedía o crecemento dos bosques.
O crecemento demográfico, que en Galicia supuxo triplicar a poboación entre finais do século XVI e finais do XIX, sostívose pola expansión dos cultivos e a mellora da produtividade agraria, como consecuencia da adopción dos cultivos do millo e a pataca. Unha vez acadados os límites de capacidade de carga humana do ecosistema este boom demográfico desembocou nunha “crise malthusiana”, que aquí non chegou ao dramatismo da “Gran fame irlandesa” de mediados do século XIX, grazas á maior variedade do policultivo galego, cunha menor dependencia exclusiva na pataca. Porén, desencadeáronse vagas de fame e calamidades, denunciadas e retratadas na literatura por autores como Rosalía e Valle-Inclán.
De non ser polas emigracións e a revolución industrial a poboación tería quedado “ecoloxicamente cercada”, no final do ciclo de expansión, intensificación e rendementos decrecentes, que desemboca irremediablemente en dúas alternativas: colapso ou a substitución no sistema de produción.
A natureza fragosa de Galicia foi recollida por numerosas testemuñas. Paulo Orosio (c. 383- c. 420) definíaa como “montibus silvisque”, e aínda no século XII o Codex Calixtinus describíaa:
“pasada a terra de León e os portos do monte Irago e monte Cebreiro atópase a terra dos galegos. Abunda en bosques, é agradable polos seus ríos, os seus prados e os seus riquísimos pomares, as súas boas froitas e as súas clarísimas fontes…”.
Os bosques nativos que xa sufriran o impacto antrópico da neolitización, maiormente nas partes altas das serras, mantiveron a súa preponderancia ata aproximadamente o século IX (nos inicios da era Compostelana), ocupando máis da metade do territorio. De aí en adiante os rexistros polínicos reflicten un predominio do pole de especies propias de espazos abertos (matogueiras, pastos e cereais), paralelamente á crecente adecuación do terreo en socalcos e bancais como resposta á expansión dos cultivos e a conseguinte necesidade de control da erosión.
No século XVI os relatos de viaxes amosan, aínda, a presenza de áreas ben provistas de arborado (o licenciado Molina, Fernando Colón, etc), pero na Idade Moderna xa se fala de comarcas onde o monte pelado é dominante, o que explica a profusión de medidas de protección de determinadas especies e paraxes. No XVII a deforestación e peches de anacos de monte para ampliar a superficie das explotacións, en especial no litoral e vales prelitorais, reduciu os compoñentes silvo-pastorais da paisaxe. A incesante demanda de madeiras (entre outras cousas para a construción naval), xunto ao incremento demográfico, conduciron. na segunda metade do século XVIII. a que o monte deixara de estar arborizado. O crego J.A. Posse plasmou nesa época o contraste entre a súa terra galega e León:
“En lugar de que en mi país los montes son calvos, sin árboles, éste abundaba de robles, manzanos, perales y cerezos silvestres, de matas espesas, de avellanos; abunda de torcaces y aves monteses de todo género; jabalíes, lobos, osos, corzos”.
E a principios do XVIII o Marqués de Sargadelos denunciaba que por todas partes houbera “valles talados y montañas decepadas”, concluíndo de isto a ruína dos portos cantábricos debido á erosión dos solos que “atoraban las rías”. Situación que concorda co acontecido en tódolos portos históricos do fondo das rías galegas, como Viveiro, Noia, Pontevedra, etc.
A crecente e constante demanda de terras e recursos desembocou no mínimo da ocupación dos bosques a comezos do século XX. Previamente, no século anterior, extinguiríase a gran fauna bioindicadora de bosques autóctonos galegos, desaparecendo os cervos, os últimos osos da Dorsal galega e outros grandes mamíferos como a cabra montesa no Xurés.
A mediados do século XX xa non quedaba practicamente nada das ricaces comunidades animais e vexetais dos antigos bosques galegos, quedando substituídas pola paisaxe que lembran os nosos maiores, unha vexetación arbustiva de toxeiras e breixos que era controlada mediante rozas e pequenos lumes recorrentes.
Unha característica propia do noroeste peninsular é que o abandono do sistema agrario tradicional sucedeu máis tarde que no resto da Europa atlántica. Co colapso deste sistema nos anos 60 do século pasado os montes pasaron a cumprir unha función case que exclusiva como produtora de madeiras de especies pirófitas e invasoras, fundamentalmente pinos e eucaliptos. Como é ben sabido, este proceso de abandono e expulsión dos usos e actividades tradicionais nos montes foi impulsado con métodos coercitivos durante o franquismo.
3) A responsabilidade forestal
Co cambio de milenio ata hoxe foi consumándose outra nova fase, aínda en curso, de degradación ecolóxica da paisaxe e o territorio galego. Os bosques nativos e moitas terras agrarias afrontan agora unha nova expansión e intensificación da eucaliptización produto tanto da masiva reforestación deste monocultivo, coa introdución de novas especies de eucaliptos, como do seu indiscutible carácter invasor.
Como poden explicarse os datos dos inventarios forestais que indican que cando menos un terzo da superficie ocupada polos eucaliptais aparece en formacións mixtas con outras especies?
Non existe repoboación forestal de eucalipto que non sexa planificada como monocultivo polo que a súa aparición fora de masas xestionadas para a produción de madeira demostra o seu carácter invasor. Por lóxica isto conduce a unha pregunta pertinente: a quen debería atribuírse a responsabilidade de indemnización polos gastos derivados da custosa necesidade de deseucaliptizar os montes inzados de eucaliptos ventureiros? Á industria, ao goberno ou aos propietarios das terras abandonadas? En calquera caso, está ben probado que ademais de prosperar cos incendios os eucaliptos reducen a dispoñibilidade hídrica e afectan á biodiversidade das terras onde se instalan.
Dolmen de Zarramacedo en Bando. Compostela. É o único dolmen coñecido no concello de Santiago. Nesta parcela realízanse labores de corta e replantación de eucalipto sen ningún tipo de control, a última no ano 2014
Sen afondar polo miúdo na nefasta política forestal galega compre lembrar que máis de dous terzos do noso territorio (os nosos montes) están fundamentalmente orientados á produción de madeira barata, aportando só o 0,5% do P.I.B. Galego, ou sexa 300 millóns de €. Aínda que producimos o 51% do volume de madeira do estado, isto só aporta o 35% do valor total da madeira cortada no total español, pois segundo o anuario de estatística forestal do Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación (MAPA), o valor total das cortas de madeira en España no ano 2018 estímase en 852,8 millóns de euros, o que evidencia o baixo prezo da madeira producida en Galicia. Esta especialización en madeira barata, fundamentalmente piñeiro e eucalipto, responde á elevada produtividade dos montes da Cornixa Cantábrica. Aquí con taxas de 12 a 24 metros cúbicos/hectárea/ano, sen parangón no continente europeo, e o 15% da superficie arborizada, prodúcese o 70% da madeira española.
Deste xeito, o vizoso e produtivo carácter de estes ecosistemas oriéntase normativa e case exclusivamente a este tipo de produción.
Desafortunadamente, o feito é que o modelo forestal vixente apenas considera a produción de madeiras de calidade con árbores autóctonas, nin suficientemente outros tipos de aproveitamentos non madeirables, como os cogomelos, a gandería extensiva, etc., Nin moito menos a multifuncionalidade dos montes, que implicaría atender tamén ás funcións ecolóxicas e sociais, ademais das produtivas. Entre elas estaría a protección do patrimonio arqueolóxico e cultural, xunto co lecer cidadán e a calidade de vida, paralelamente coa conservación da biodiversidade, a protección do ciclo hidrolóxico (coidando das brañas, regatos e cabeceiras das cuncas hidrográficas) a prevención dos incendios e a loita contra o cambio climático.
Non obstante, o custe do noso dispositivo autonómico de loita contra o lume ascende á dous terzos do valor da madeira cortada anualmente en Galicia, con 200 millóns de € anuais, que en definitiva serven para manter a viabilidade dun modelo forestal notoriamente disfuncional.
A combinación da maior produtividade forestal de Europa xunto á existencia dunha seca estival de entre un e tres meses (establecida nun gradiente norte-sur) produce a acumulación de biocombustibles durante o ano, que logo seca estacionalmente, para arder ciclicamente cada 6 ou 7 anos ciclicamente. Non asumir este cóctel explosivo sen parangón noutras terras, atlánticas, nórdicas ou mediterráneas, resulta irresponsable.
Pedra da Nave de Mourigade – Ames. Petróglifos, agro e monte
Para cando entón a heteroxeneización e diversificación da paisaxe intercalando, mantendo e respectando formacións pouco incendiables de bosques autóctonos, brañas, regatos e pasteiros? Pero polo visto aquí todo é susceptible de eucaliptización.
A externalización dos custes ambientais e sociais do modelo forestal vixente non é o único factor que incide na problemática dos nosos montes. O monte galego presenta, ademais, outros graves problemas de raíz histórica. A estrutura da propiedade é un factor ben coñecido que repercute non só na capacidade de produción senón tamén nas posibilidades de ordenación multifuncional dos montes. En realidade apenas existen datos e estudos específicos sobre isto. Se cadra porque nas últimas décadas interesara esta situación que, en definitiva, contribuíu a manter a situación e as perspectivas inalterables. Como podería explicarse se non tan pouco interese institucional?
4) O inaxeitado marco vixente
Os datos dispoñibles informan que en Galicia o 68% da superficie dos montes pertence a aproximadamente dous terzos de millón de propietarios individuais, posuidores de entre dúas e unha hectárea e media repartidas en pequenas parcelas dun tamaño medio de 2.300 m2, superficie completamente insuficiente para unha explotación forestal racional (danse casos de parcelas menores a 2.000 m2 nos que o propietario chega a ter que pagar para que lle corten as árbores).
Ademais, estímase que ata un 20 ao 30% de propietarios son absentistas ou “desaparecidos en combate”, sen poder coñecerse a propiedade real. O resto da superficie forestal repártese entre comunidades de montes veciñais en man común, que ocupan un 30%, xunto a un insignificante 2% de montes públicos sobre a superficie total.
Neste panorama, bótanse en falta estudos pormenorizados por comarcas, concellos e parroquias, que permitan coñecer a situación local, diferenciando aos propietarios habitantes de zonas urbanas dos rurais, aos que realizan actividades agrarias dos que non, e incluso saber das súas capacidades, perspectivas e intencións produtivas, de conaservacióm ou asociativas.
A solución non pasa por acometer masivas campañas de concentración parcelaria nos montes galegos, xa que este caro e radical instrumento, con nidias repercusións ambientais, resérvase prioritariamente para promover explotacións rendibles nas terras agrarias, condición necesaria que os montes non cumpren. Antes ben, a alternativa pasaría por facilitar a colaboración e asociación, paralelamente ao desenvolvemento dun rexistro efectivo de propietarios.
Ambos obxectivos son practicamente inabordables baixo a normativa actual. Neste senso as vixentes Sociedades de Fomento Forestal (Sofor) demostráronse claramente desapropiadas para a maioría dos casos, debido ao seu carácter societario mercantil. Isto maniféstase no feito de que, tras máis dunha década desde a súa creación, estas sociedades abranguen menos do 1% da superficie do monte galego. Por outra banda a recente exixencia, derivada do artigo 77 da Lei 7/2012, que obriga aos propietarios de montes menores de 15 ha (en couto redondo), a adherirse a un determinado tipo de modelo silvícola para poder realizar aproveitamentos comerciais no seu monte (en vigor desde o inicios deste ano), poderá ir creando co tempo un rexistro efectivo de ditos propietarios, aínda que non producirá efectos directos sobre as parcelas abandonadas (as maiores de 15 ha requiriran da elaboración de plans de ordenación forestal a partires de 2028) nin obrigará a transparencia ao comezo do aproveitamento outorgando, de feito, décadas de opacidade.
A normativa actual carece incluso de instrumentos operativos que faciliten xestionar axeitadamente as exixencias impostas polas faixas de control de biomasa e exclusión de pirófitas na interface urbano-forestal, vías e outras infraestruturas. Deste xeito, os propietarios e administracións locais atópanse coa responsabilidade traspasada, sen dispoñer de ferramentas e alternativas efectivas de xestión. Menos aínda se afonda na necesidade de protexer e garantir a integridade do patrimonio histórico e arqueolóxico dos montes, que requiriría tamén do establecemento de faixas similares para a protección de petróglifos, mámoas, castros e outros elementos. Con todo resulta imposible conservarse axeitadamente estas “pedras”, se non se conserva e xestiona a contorna natural onde se atopan, particularmente naqueles lugares de especial valor, concentración e/ou dimensións, onde estas “faixas de protección” non abondan para preservar coherentemente estas paisaxes culturais.
Localización do petróglifo de Areosa. Continuidade de plantacións de eucalipto no entorno de Montouto – Teo
Noutro senso, as novas normativas transversais derivadas de instrumentos como a nova Lei da paisaxe ou a vindeira de recuperación de terras agrarias e forestais semellan insuficientes. Lamentablemente, a estratexia galega da paisaxe (coas súas directrices, normativas e planificación) non considera específicamente este tipo de espazos que conxugan o interese patrimonial, ambiental e social (pese a que no seu día participamos en mais dunha convocatoria da fase do “pretendido” debate e participación pública establecidos no desenvolvemento da propia lei (outra sorpresa?). En canto á recuperación de terras está por ver a súa concreción final, aínda que polos antecedentes non poden albergarse moitas esperanzas, cun risco evidente de obviar ou deturpar as necesidades de ordenación multifuncional dos montes.
Vistas as nulas ou escasas posibilidades de abordar a multifuncionalidade que requirirían os montes de interese ambiental e/ou patrimonial resulta patente o atranco da súa non consideración como bens públicos ou comunais. Os montes veciñais en man común representarían en Galicia unha das escasas oportunidades de ordenación multifuncional. Circunstancia que comezou xa a materializarse nalgunhas comunidades comprometidas, tendencia que foi impulsada tras a vaga de lumes de 2017 con algúns exemplos sobranceiros na provincia de Pontevedra, particularmente nas áreas mais poboadas. Convén entón reflexionar para coñecer un pouco polo miúdo as orixes da propiedade nos montes galegos. A continuación. A continuación centrarémonos nisto nos tres seguintes apartados.
5) As raíces inmemoriais do procomún
Procomún é un concepto derivado de “proveito” e “común”, sinónimo de “ben comunal”, que atribúe a propiedade dun lugar as persoas que o habitan. Os montes veciñais en man común derivan dun tipo de propiedade “xermánica” e están presentes aínda en Galicia en 2.835 comunidades cunha extensión media de 237,5 ha. Por superficie estas comunidades distribúense cun 6,5% na provincia da Coruña, 31,7% na de Lugo, 41,8% Ourense e 20,0 % Pontevedra. Este modelo de titularidade indivisible, inalienable, imprescritible e inembargable resulta característico do noroeste peninsular, aínda que con diferenzas debidas á diverxencia dos procesos históricos, a propiedade comunal dos montes tamén está estendida por outras áreas xeográficas.
Para os romanos a propiedade derivaba da ocupación ou “tenza” das cousas, mediante o “usu fructus”, ou sexa o dereito de usalas e desfrutalas, que non equivalía exactamente a un dereito de propiedade sobre a súa “esencia”. Así, os membros dunha familia tiñan dereito a gozar da propiedade familiar, pero estaban obrigados, mesmo o Pater familias, de mantela para as futuras xeracións. Isto constituía o “patrimonio”, termo que provén de “patri” (pai) e “monium” (recibido), co significado do “recibido por liña paterna”. Segundo o tipo da propiedade os romanos distinguían entre as cousas sagradas, “res sacrae” (de aí os “loca sacra”, ou lugares sagrados propiedade dos deuses); as cousas públicas, “res publica”, pertencentes ao estado ou á “civitas” (a cidadanía); as cousas comúns ”res communis”, non susceptibles de apropiación individual porque que o seu uso pertence a todos; e finalmente as cousas privadas dos individuos “en familia”. Para aquelo non posuído por ninguén falábase de “res nullius”: as augas correntes, os animais salvaxes, os peixes no mar, etc., diferenciándose das cousas que foran abandonadas polos seus donos: “res derelicta”, aínda que ámbalas dúas categorías podían ser apropiadas sen máis requisito que a vontade e e a posesión.
A aldea de Loureiro en Teo rodeada de eucaliptos
En España na Alta Idade Media a propiedade común das terras foi establecida sobre as bases do dereito xermánico. No feudalismo, no que a terra era propiedade da realeza, os bens comunais eran concedidos polo señorío para a súa explotación a través dos feudos, o contrato de vasalaxe que outorgaba a terra aos vasallos. No século XIII a codificación do común cristalizou nas Sete partidas do rei Afonso X o Sabio, que clasificaba diferentes categorías: as cousas que comunalmente pertencen a tódalas criaturas do mundo (o ar, as augas de chuvia, e o mar e a súa ribeira); as cousas que pertencen a tódolos homes comunalmente (ríos, camiños públicos, portos); e as cousas que pertencen comunalmente a unha cidade ou vila (fontes de auga, prazas onde se fan os mercados, lugares de reunións de concellos, areais dos ríos…, e os:
«montes et las dehesas et todos los otros logares semejantes destos que son establecidos para pro comunal de cada una cibtat, o villa, o castielo o otro logar»
6) O desartellamento do comunal
Tras a progresiva desaparición do feudalismo os bens comunais quedaron regulados por foros, quedando unha parte en propiedade exclusiva dos antigos señores e o resto como patrimonio común da poboación. Posteriormente desenvolveuse un proceso de desmantelamento que os levou á privatización, provocando que en Galicia se pasara da existencia de practicamente un 100% de montes veciñais en 1800 ata o 30 % actual. Este proceso, impulsado coa instauración do liberalismo e a xeneralización do sistema capitalista en España, comparte similitudes co acontecido nas illas Británicas ata o século XVII coas “enclosure acts”, ou sexa actas de cerramento que significaron a abolición do sistema de campos abertos e o desposuimento dos aldeáns que accedían ao uso da terra subsistindo grazas aos “dereitos consuetudinarios” sobre as terras comúns. Neste proceso coñecido como “gentrificación” a aristocracia terratenente (“gentry”) arrebatou ás comunidades locais os seus escasos recursos a fin de implantar novos modos de produción mediante a mercantilización, o que máis adiante favoreceu a mecanización tras a revolución industrial.
Mámoa de Agro de Calvos en Teo alterada por traballos forestais realizados sen tela en conta en 2020
En Galicia o desmantelamento dos comúns foi un proceso de ruptura do comunal no que as dúas maiores forzas impulsoras foron a administración e o sistema de mercado, que buscaban o aproveitamento económico dos recursos pasando por alto a función dos montes no sistema agrario tradicional. A liberalización e privatización dos montes foi artellada polas desamortizacións do XIX, baixo o paradigma da instauración do estado liberal no que a administración (sempre necesitada de recadación) consideraba estes montes como susceptibles de ser vendidos, de xeito que entendéndoos como públicos (ou sexa, pertencentes ao Estado) facilitaba a posibilidade da intervención administrativa.
A desamortización formou parte desta reforma agraria liberal vinculada a supresión dos señoríos, do “diezmo” eclesiástico, do paso das augas ó dominio público, e parcialmente do libre uso da propiedade. Porén, non cumpriu co obxectivo de transformar a natureza da propiedade e os foros sobreviviron aos procesos de desamortización eclesiástica.
Paralelamente, da segunda metade do século XIX en adiante, a consolidación do municipalismo implantado polo estado liberal fixo derivar o proceso cara dúas direccións diverxentes e paralelas. Por unha banda un modelo “castelán”, no que parte destes montes quedaron absorbidos no patrimonio municipal orixinando aos actuais montes comunais municipais, e pola outra un modelo galego diferente. Aquí a falta de identificación coa nova estrutura municipal liberal percibida como allea pola dispersa poboación rural impediu, na maioría dos casos, que os concellos chegaran a controlar estes montes, prevalecendo polo contrario o vínculo veciñal parroquial.
7) A privatización dos montes
A individualización da propiedade veciñal foi un longo proceso que, primeiramente, consumou a desnaturalización xurídica dos montes veciñais en 1848, e logo desencadeou unha privatización auspiciada pola lei xeral de desamortización de 1855, que afectaba a tódolos montes públicos e por conseguinte tamén aos legalmente inexistentes. Con todo o fracaso en Galicia desta estratexia reflectiuse no feito de que os catálogos de montes imprescindibles para as vendas indican que a administración só chegou a coñecer unha fracción da súa totalidade (304.980 ha, cando en realidade eran uns 2 millóns), e que tan so o 1% da superficie chegara a venderse. Isto non só foi consecuencia da ineficacia administrativa senón tamén ao desinterese dos posibles compradores por unha terras marxinais de escasa produtividade agraria (agás aquelas poucas arboradas, que podían cortarse para o retorno do capital), e aínda moi por riba de todo á oposición unánime da sociedade galega, incluídos concellos e deputacións.
En 1862 un informe da Deputación de Lugo afirmaba en defensa dos labregos:
¿Es esta la ocasión oportuna para desposeer al primero de la única propiedad que le cupo en suerte, de esa propiedad consagrada, a la vez, por el respeto de todos los gobiernos, por el asentimiento de cien generaciones, y por el transcurso de los siglos?… No se harán nuestros labradores propietarios … sino proletarios, como ha sucedido en Inglaterra …
Pois tal como explican Balboa & Artiaga:
“Os poderes locais galegos, representantes maioritariamente dos sectores rentistas, fan causa común coas comunidades rurais na defensa dos montes; para eles significaba a continuidade do sistema que permitía detraer en forma de renda parte da produción agraria. Para os campesiños, simplemente supoñía defender a súa propia reprodución”.
As vendas foron por tanto ben escasas e, incluso, as que se levaron a cabo atopáronse coa resistencia das comunidades que impediron en moitas ocasións que os compradores exercesen a posesión efectiva das leiras adquiridas. Deste xeito, a única posibilidade viable foi a individualización do desfrute e, ao cabo, da propiedade do monte veciñal. A individualización comezou a xeneralizarse como alternativa tras a elaboración do Catálogo de 1862 que impoñía novas condicións para que un monte fora exceptuado da venda. Así, a partir dese momento aceleráronse os acoutamentos individuais. As reparticións estendéronse desde finais do século XIX e xa durante as tres primeiras décadas do XX consumouse a desaparición da meirande parte das terras colectivas, proceso que foi paralelo á supresión dos foros, atendendo ás demandas históricas do campesiñado galego. En definitiva, a fin de garantir a continuidade do sistema de agrario tradicional, dentro do posible, os labregos fixéronse coa propiedade de múltiples pequenas parcelas dos seus montes inmemoriais. Nesta estratexia de defensa, mantívose o acceso de cadaquén aos diferentes tipos de zonas de monte subministradores de estrumes, pasteiros, e tódolos tipos de vocacións e recursos, algo que por definición só pode facerse dispoñendo de diversas pequenas leiras espalladas polo mesmo monte.
Eucaliptos ventureiros na Devesa da Rula , Compostela, 2019
O resto é historia máis ou menos coñecida: a intervención do estado franquista, o colapso e estertores do sistema agrario tradicional (ata a década dos 60 do pasado século), o posterior abandono masivo do rural, coa eucaliptización aínda en curso. Como dixo unha vez un reputado arqueólogo galego: ”asistimos ao final da prehistoria”.
Por múltiples razóns, algunhas explicadas previamente e outras que non teñen aquí cabida, a alternativa ao final do sistema milenario de aproveitamento dos montes non debería recaer no monocultivo de especies pirófitas e invasoras. Nin tampouco pretenderse a práctica agrícola en terreos non aptos ou pensar que resulta viable económica e ecoloxicamente “limpar todo o monte” controlando a biomasa con rozas xeneralizadas. A medio e longo prazo a única alternativa sostible é a multifuncionalidade, que require da ordenación dos montes e, por conseguinte, resolver previamente o problema da estrutura da propiedade.
8) Hai outros mundos, pero non aquí
Lamentablemente, catro décadas de democracia apenas serviron para avanzar na ordenación multifuncional e a conservación dos montes, máis ben ao contrario. Polo tanto deberíase ollar por riba das estreitas miras e fronteiras actuais por ver de atopar algúns exemplos inspiradores. Neste sentido unha pregunta elemental sería: como adaptar, reformular ou xestionar unha estrutura da propiedade dos montes herdada dunha lóxica e funcionalidade obsoleta que só resposta a necesidades xa inexistentes e dificulta abordar á problemática actual, Prevención de megaincendios de quinta e sexta xeneración, cambio climático e crise ambiental planetaria incluídos xa que vai nelo a nosa supervivencia?
Aínda que semelle o contrario e pese as nosas propias particularidades, na realidade, non temos problemas tan diferentes aos que xa outros veciños máis avanzados afrontaron antes que nós. Afondando en como resolveron o dobre reto da xestión do territorio tras o abandono do sistema de vida tradicional e a instauración dunha silvicultura racional poden atoparse situacións que nos resulten máis ou menos familiares. Aínda que con condicións ambientais e sociais diferentes, países menos montañosos, con menor seca estival, maior superficie agraria, maior industrialización, diferente modelo de asentamento poboacional, etc., tiveron que asumir o mesmo problema básico. Por cuestións de espazo revisaremos aquí brevemente só dous exemplos: os modelos sueco e o francés.
O chamado modelo sueco de Silvicultura sustentable partiu, a finais do século XIX, dun estado de extrema degradación das áreas forestais. En 1903 promulgouse a que se considera unha das primeiras lei modernas de “forest mangement” que obrigaba a replantar o que se cortaba estipulando a súa porcentaxe. Instaurouse tamén unha administración forestal efectiva no cumprimento das regulacións, inventariado e asesoramento. O obxectivo a longo prazo foi dispoñer de amplos bosques con árbores de tódalas clases de idade en quendas de rotación de ata 100 anos. Posteriormente, nos pasados anos 70, este modelo produtivista foi cuestionado polas reclamacións ambientais da sociedade civil, orientándose a normativa dos 90 en adiante cara unha planificación máis multifuncional. A superficie forestal sueca cobre actualmente o 70% do territorio e conta cuns 300.000 propietarios privados individuais , que posúen o 50% da mesma, repartíndose o resto entre un 25% propiedade de empresas e outro 25% publico. A tódolos propietarios destes espazos requíreselles a planificación e formación para a posesión das terras e a súa explotación e xunto coa obriga de reforestar o cortado considerando tamén aspectos como o lecer, o turismo, a preservación dos bens patrimoniais existentes e a conservación ambiental. Con todo, nesta potencia mundial en produción forestal, a sociedade civil segue a demandar máis biodiversidade e bosques protectores cuestionando a preponderancia produtiva que ameaza a conservación do bosque boreal. Como vemos, aparte dun clima moito mais severo que impide o cultivo de especies exóticas invasoras como o eucalipto e dilata as quendas, outra gran diferencia é a maior dimensión das propiedades, como mínimo dunha orde 10 ou máis veces superior.
Val de Figueiras desde Os Cortellos, Villestro. O eucalipto xa case é a única especie arbórea
Nunha situación máis achegada a nosa e cun punto de partida aínda máis semellante o modelo francés resulta interesante na medida en que os problemas e a estrutura da propiedade da terra resultan máis similares. A maior diferenza reside en que alí a transformación cara unha sociedade urbana e industrializada comezou moitas décadas antes. En Francia, xunto a un sector agro-alimentario considerado un dos mais robustos do mundo, o forestal oriéntase pola súa propia conta dun xeito máis estruturado que transversal que o noso.
Aínda que tamén aquí existan demandas ecoloxistas, repararemos unicamente nun par de diferenzas significativas. Primeiramente, a existencia do Centro Nacional da Propiedade Forestal (CNPF), un organismo público exclusivamente dedicado a xestionar o 74% de bosques e montes da Francia metropolitana ,que están en mans privadas con preto de 11 millóns de hectáreas sobre un total de 15 millóns en toda Francia. Contabilízanse neles 3,5 millóns de propietarios privados, repartidos nun 96% de persoas físicas, dous terzos dos cales posúen menos dunha hectárea. A propiedade das terras derívase nas súas 3/4 partes de herdanzas, das que só o 12% son agricultores en activo. As funcións principais deste organismo son tres: 1) orientar e planificar o manexo dos bosques privados, 2) asesorar e capacitar para elo e 3) Agrupar a propiedade privada para o desenvolvemento de proxectos de servizos, mobilización de montes, agrupación por sitios de talla, mancomunar custes, etc.
Como mostra do marco legal, o Art. L112-1 du Code Forestier establece que:
“Os montes, bosques e árbores colócanse baixo a protección da nación, sen prexuízo dos títulos, dereitos e usos colectivos e individuais. A protección e valorización dos bosques e montes, así como a reforestación no marco da xestión sostible, son recoñecidas como de interese xeral … “.
E a lei de orientación forestal de 2001 consagra a multifuncionalidade establecendo que:
“a xestión sostible dos montes e bosques baséase en tres compoñentes interdependentes: a dimensión económica, ambiental e social …./… Ademais, …a integración destes temas na xestión de bosques e montes deberá considerarse a diferentes escalas, espaciais e temporal, tomándose en conta con igual importancia en asuntos de ordenamento territorial”
9) Conservación e auténticos conservadores
Con calquera matización ou atranco que poda sinalarse nos exemplos anteriores resulta evidente que a normativa e xestión dos montes galegos está moi lonxe de corresponderse cao de países máis avanzados. O mesmo acontece no que a estrita política de conservación se refire. O territorio declarado protexido apenas chega ao 12% da superficie galega, incluindo a Rede galega de espazos protexidos (integrado por parques naturais, paisaxes protexidas e outras figuras de protección) xunto coas zonas pertencentes á Rede europea natura 2000 (LICs e ZEPAs). Esta porcentaxe déixanos moi por baixo do 18% da superficie total española, e convértenos na comunidade autónoma con menor porcentaxe de territorio protexido. Respecto de Francia (24%), Alemaña (31%) e Reino unido (36%) a comparación resulta aínda mais desfavorable.
Polo demais, nin sequera podemos dicir que a efectividade real das políticas de protección específicas ou sectoriais sexa algo comparable con outras latitudes, como resulta público e notorio nas continuas ameazas, agresións e deterioro dos enclaves supostamente protexidos. Abonda comprobar as eucaliptizacións, os parques eólicos e outras intervencións planificadas, toleradas, ou executadas acotío. Aquí o listado sería tan interminable como desmoralizador. Comezando pola ineficacia da planificación, control e protección das áreas de respecto do patrimonio arqueolóxico podería citarse casos recentes como a Serra do Iribio (zona oseira, Camiño de Santiago, candidata a reserva da biosfera Ribeira Sacra-O Courel, e futuro parque natural da montaña lucense Ancares-Cebreiro-Courel), ou os Penedos de Pasarela e Traba, onde se proxecta un parque eólico nunha zona declarada paisaxe protexida.
Visto o desleixo das administracións estatal e a autonómica, as locais tamén levan a súa parte de responsabilidade. Máis alá dos plans xerais de ordenación municipal (PXOM), a figura existente dos Espazos naturais de interese local (ENIL) resultaría axeitada para a consolidación efectiva dunha auténtica ordenación territorial. Os ENILs, malia non estar considerados por lei como integrantes da “Rede galega de espazos protexidos” (outra eiva máis derivada dunha estratexia de traspaso de responsabilidades), teñen que ser promovidos polos concellos, aprobados pola Xunta de Galicia e contar cuns mínimos requisitos e planificacións de declaración e xestión. Non obstante, a día de hoxe en Galicia, os ENILs existentes non chegan á decena cando, en realidade, unha estratexia racional de ordenación territorial debería aspirar a un mínimo dun 10 a un 20 % deste tipo de espazos en calquera concello ou incluso parroquia.
Petróglifos de Gargamala tras o lume de 2018
Resta por comprobar a capacidade de compromiso e participación cidadán. As iniciativas de custodia do territorio representan outra alternativa, malia que en Galicia son aínda proxectos incipientes e minoritarios, salvando os sobranceiros casos de pioneiros como “Ridimoas” en Ourense e outros máis novos como a “Agrupación Galega de Entidades de Custodia do Territorio”. Este tipo de iniciativas están moito máis desenvolvidas noutros territorios, como por exemplo comunidades autónomas como Cataluña ou Andalucía. A parte do maior dinamismo social noutras comunidades estes dous casos exemplifican tamén a confluencia e sinerxías que poden establecerse entre a cidadanía e as administracións. En Andalucía, que conta coa maior extensión estatal de superficie baixo custodia do territorio, o maior impulsor é a propia Junta de Andalucía, que aquí conta coa vantaxe comparativa da existencia de grandes propietarios cos que consorciarse. En Cataluña pola súa parte, moitos concellos sosteñen iniciativas de custodia aproveitando que alí a propiedade dos montes é preferentemente municipal.
Outros países como o Reino Unido resultan paradigmáticos. Alí, aínda que existan moitas outras organizacións ambientalistas ou culturais implicadas nisto, abonda reparar no “National Trust” (National Trust for Places of Historic Interest or Natural Beauty) como referencia abraiante. Fundado en 1895, esta ONG promove a preservación e acceso público a sitios de carácter histórico, arquitectónico e natural en Inglaterra, Gales e Irlanda do Norte (en 1931 fundouse a organización paralela National Trust for Scotland.) Con 5,6 millóns de socios, 65.000 traballadores voluntarios e 4,8 millóns de horas de traballo anual xestiona máis de 500 enclaves e espazos, constituíndo un dos maiores propietarios de terras do Reino Unido, con máis de 248.000 hectáreas de terra e 1.255 km de costa (datos de 2019).
Aplicada aos montes galegos a estratexia da custodia do territorio podería ou debería ir máis alá dunha simple e habitual adquisición ou alugueiro de fincas nos enclaves máis estratéxicos. A constitución dun modelo de “Asociación cidadán de xestión do monte” resultaría idónea para favorecer a multifuncionalidade. Con diferentes tipos de membros individuais (propietarios e non propietarios) e colectivos (outras asociacións, institucións públicas e privadas, empresas, patrocinadores…), unha asociación deste tipo podería mediar entre propietarios e administración, xestionando paralelamente diferentes tipos de situacións segundo os casos e circunstancias (unha xestión máis directa nas zonas estratéxicas de conservación combinada co mero consorcio nas reservadas para produción). Semellante a como fai en Galicia a industria papeleira que consorcia con propietarios privados a posta en explotación de eucaliptais asumindo as inversións e o manexo a cambio dunha porcentaxe dos beneficios. Deste xeito facilitaríase a agrupación de superficies para poder apoiar, tutelar e financiar os traballos precisos, dando como resultado unha mediación efectiva entre propietarios e administracións. Isto, en definitiva, representaría a reconstrución das comunidades de montes veciñais perdidas que proporcionarían uns beneficios lexítimos a tódalas partes: ambientais e sociais á cidadanía habitante en cada concello ou parroquia e económicos e de seguridade xurídica aos propietarios.
10) Abrindo unha porta de exemplo
O feito de estar a día de hoxe tan lonxe de calquera posibilidade factible (por mínima que sexa) de reconciliar o pasado, o presente e o futuro dos nosos montes non implica abdicar da procura de ferramentas de xestión operativas. Nisto, como en calquera outro asunto importante, o principal trunfo dun sistema que esnaquiza a terra, compromete a supervivencia, e deturpa as identidades é facer pensar que non existen alternativas.
Ata aquí pretendeuse expoñer minimamente o marco de referencia dos principais procesos históricos, ecolóxicos e socio-económicos que conflúen na problemática dos nosos montes. Contribuír a remediar
Xa no século XVII, Novais figura nunha das extremas do Coto de Cernadas que permanecía baixo o dominio dos monxes bieitos de San Martiño Pinario dende o s. XVI. Era unha grande extensión de terreo cercada a ambas marxes do Tambre que chegou ós nosos días. Segundo os antigos documentos notariais, en Novais
