Segundo a tradición, ten a Raíña Lupa case os mesmos fogares que casas tivo Rosalía espalladas por toda Galicia. Pero iso si, estes non tiveron igual sorte. Así como as da ilustre poeta convertéronse, ás veces, en coidados museos nos que perpetuar a súa memoria, os fogares da Raíña Lupa quedaron baixo o coidado dos sempre presentes mouros mitolóxicos que habitan baixo a terra.
Vista aérea da croa “A Eira dos Mouros” despois das limpezas
Os galegos collemos por costume deixar ao seu coidado boa parte da nosa memoria colectiva máis serodia. Un bo exemplo disto é o caso do castro Lupario, un poboado de rexas murallas que ocupa o cumio dun monte destacado entre os vales, a rentes do antigo camiño real que enlazaba Padrón e Compostela.
Vista aérea do castro
A pesares da súa monumentalidade, evidente pese o paso do tempo, e a ser un dos escenarios principais das lendas xacobeas, só se ten realizado nel unha única pequena intervención arqueolóxica a principios dos anos 70 do século pasado, a cargo dos profesores universitarios Fernando Acuña Castroviejo e Milagros Cavada Nieto.
Petróglifo exento do Castro Lupario no Museo do Pobo Galego
Como resultado destes traballos recolléronse numerosos fragmentos cerámicos, unha pequena pedra exenta cun petróglifo de círculos concéntricos, que apareceu reaproveitado nun muro, unha cabeza de pedra (localizada no muro do Pazo de Faramello), un tesouriño de moedas romanas datadas entre os séculos II e IV d.C. que estaba en mans dunha familia de Texexe, e un medallón. Algunhas destas pezas consérvanse na actualidade no Museo das Peregrinacións (cabeza) e no Museo do Pobo Galego (petróglifo).
Cabeza do Castro Lupario no Museo das Peregrinacións
E despois deste estraño periplo, na actualidade, o futuro do castro Lupario segue a pender dun fío. Queremos desde aquí apoiar publicamente a tódolos afectados por estas megaestruturas supostamente proxectadas para o noso beneficio común.
A principios do verán recibimos unha amable misiva de Jorge Guitián, un dos nosos admirados investigadores da nosa arte rupestre, que ten traballado moito e ben, entre outros moitos lugares, nas Terras de Santiago. Na actualidade, Jorge ten deixado aparcada, esperamos que temporalmente, a investigación rupestre e quixo achegarnos unha serie de xacementos non publicados que formaron parte da súa inédita Tese de Doutoramento do ano 2001 que permanecen inéditos.
Vista cenital do petróglifo do Faramello
Entre estes conxuntos figuran dúas laxes gravadas localizadas no entorno inmediato do Castro Lupario. Sabedores do difícil futuro deste senlleiro xacemento decidimos primeiramente concentrar a nosa atención na localización destas dúas laxes. E despois de dúas xornadas pescudando no terreo seguindo as instrucións de Jorge dimos cunha das laxes gravadas que agora presentamos.
Uns poucos días despois soubemos que os veciños de Angueira e o concello de Rois tamén estaban na procura destes petróglifos. Acompañámolos ata o xacemento e especulamos sobre a localización da segunda laxe que aínda permanece desaparecida.
Vista cenital do petróglifo do Faramello
O petróglifo do Faramello
É unha laxe horizontal de boas dimensións situada a rentes do chan e localizada ao pé da ladeira sur do Castro Lupario a uns 15 metros do camiño que baixa cara a aldea de Angueira de Castro (Rois). Coordenadas xeográficas 42.812334573450954, -8.629572611490259.
A súa superficie, bastante regular, está dividida por varias diáclases. En moitas partes da súa superficie son evidentes os procesos de meteorización activos produto dos lumes que están a desfacela. Pese a todo, conserva varios motivos, unha combinación de círculos concéntricos e unha pequena inscrición.
Combinación de círculos concéntricos
A combinación está formada por tres círculos concéntricos e carece de coviña central.
Os outros motivos son uns alfabetiformes de complicada lectura: “D N”. Encima do D unha figura con forma de E invertida e dous pequenos trazos verticais no seu interior.
Fotogrametría da inscrición
Tódolos motivos presentan sucos pouco profundos e cun perfil en U moi aberta que advirten da súa antigüidade.
Os círculos concéntricos propios da Arte Atlántica alertan da importancia deste enclave desde tempos remotos. Xa vai sendo hora de estudar os nosos mitos desde a perspectiva da ciencia e de protexer aquilo que nos distingue e dota de identidade propia.
Unha nova proposta de Fernando Alonso Romero levounos ata o castro de Castromaior en San Xoán de Fecha na procura dunha pedra con forma de fungo e coñecida desde antigo.
Fernando Alonso Romero no Castro Maior
Lamascal, Castro Maior e a Pedra do Paragoas ou a Corte das Cabras
O noso punto de partida foi unha publicación do ano 1897 titulada “The dolmens of Ireland”, obra deWilliam Copeland Borlase, un anticuario e político liberal inglés que, curiosidade, rematou os seus días completamente arruinado:
At Fecha in the Castro Grande is a rock called the Piedra del Paraguas, or Umbrella Stone. It is surrounded by a ditch and counter ditch on an ancient fortified height, within the circumvallation of which are numerous partition walls. The rock is in the form of a mushroom, flat and smooth on its under face, but rough on the top. It rest on a small stone, which, again, rest on the natural rock. It seems to be comparable to such natural formations as the Cheese-Wring, in Cornwall (which is also surrounded by an entrenchment), the “Cloch Morhit,” in the county of Sligo, and the Carrig-a-Choppeen, in that of Cork. All these were venerated sites.
Corte das Cabras. A posible Pedra do Paraugas
En Fecha no Castro Grande hai unha rocha chamada Pedra do Paraugas. Está rodeada por un foso e un contra foso nun antigo castro fortificado, en cuxa circunvalación atópanse numerosos muros medianeiros. A rocha ten a forma dun fungo, plana e lisa na súa cara inferior, pero rugosa na parte superior. Descansa sobre unha pequena pedra, que, novamente, descansa sobre a rocha natural. Parece comparable a formacións naturais como o Cheese-Wring, en Cornualles (que tamén está rodeado por fosos), o “Cloch Morhit”, no condado de Sligo, e o Carrig-a-Choppeen, no de Cork. Todos estes foron lugares venerados.
Castro Maior
Onde obtivo esta información Borlase? Atopamos posibles respostas no artigo de Carlos García Martínez“A pedra que fala con piletas y petroglifos”, do ano 1968.
La zona presenta cercanos a la estación, los castros de Portomeiro y el llamado <<Castromaior>>, de Fecha, situando en este último Murguía, Barros Sibelo y Saralegui, un supuesto menhir en forma de hongo, por lo que los lugareños la denominan <<A Pedra do Paragoas>>, dato que no pudo ser confirmado por nosotros en el estudio y catalogación que se efectuó de dicho castro, a no ser que tal noticia se refiera a alguna de las piedras de formas singulares, aunque naturales, que jalonan la elevación castreña.
Imaxe aérea da croa do Castro Maior
Consultada a obra “Estudios sobre la época céltica en Galicia” de Leandro Saralegui, nela só atopamos dúas mencións simples indicando a existencia dun menhir e un dolmen en Fecha (páx. 239 e 249). Algo semellante aconteceu cando consultamos a obra “Antigüedades de Galicia” de Ramón Barros Sivelo, onde só atopamos unha referencia simple á existencia dun menhir en Fecha (páx. 74). Pola contra, na “Historia de Galicia” de Murguía si atopamos máis información:
No solamente algunos dólmenes que se ven dentro de los túmulus, presentan trabajada la cara interna de la gran tabla de piedra que los cubre, sino que puede ver el curioso en el Castro Grande, parroquia de Fecha, á legua y media de Santiago, la gran piedra denominada la piedra del paraguas, que no es más que un dolmen, y cuya cara inferior está perfectamente trabajada. (Nota ao pé na páxina 396)
El castro grande de Fecha, es curiosísimo. Se levanta sobre una colina natural que aprovecharon al intento. Presenta grandes restos de murallas y divisiones, foso y contra foso, estando cubierto de infinitos peñascos naturales. Entre ellos se encuentra uno, que puede tenerse por un dolmen: afecta la figura de un hongo, es liso y trabajado por su cara inferior, bruto por la superior. Está sentado sobre una pequeña piedra, sostenido contra un peñasco natural pegado contra otro que á su vez está debajo de un nuevo peñasco redondo. en el país le llaman la piedra del paraguas. Mide de largo 4m,20 y de ancho 3m,68- Debemos advertir aquí, que, según los inteligentes, los dolmenes tumulares de Jallas, están hechos con piedra sacada de Fecha y demás parroquias cercanas. No tendría nada de extraño, que este dolmen fuese una cubierta preparada para cubrir un dolmen compuesto, que haya quedado allí abandonado. (Nota ao pé na páxina 498)
Uns dias antes de achegarnos ao lugar recibimos novas de Iván, o noso home no terreo. Informounos da localización dunha posible candidata. A súa familia, natural de Fecha, nunca oíra falar da tal Pedra do Paraugas no Castromaior pero si que sabían dunha coñecida por toda a xente do lugar como Corte das Cabras, con características coincidentes coas da descrición desa outra mencionada polo autor inglés. Esta Corte das Cabras é coñecida desde antigo e foi tradicionalmente empregada como acubillo fronte a chuvia para os que subían ó monte e tiñan conta do gando.
Con estes datos chegamos a Lamascal para visitar o castro, que se sitúa no lugar de Vilar de Rei, ao carón do río Tambre. Ocupa o castro o alto dun monte de 523 metros de altura que domina a contorna. No seu cumio consérvanse 3 liñas defensivas concéntricas, formadas por murallas pétreas e fosos, que rodean unha cativa e accidentada croa. Desde aquí pode verse o Castro/Castelo de Portomeiro no outro lado do Tambre e que está a ser estudado nestes días.
Capela de Lamascal
En Lamascal obtivemos unha primeira vista do impresionante castro e aproveitamos a ocasión para visitar a capela, edificio cuxa peculiar orientación fálanos sobre as súas remotas orixes. E é que habitualmente os templos cristiáns orientan a súa cabeceira cara o leste pero esta capela de planta rectangular coa súa alta espadana orientase cara o noroeste na procura do nacemento do sol no solsticio de inverno. Ocupa o alto dun outeiro que na década dos anos setenta do século pasado foi achandado perdendo a súa fisionomía orixinaria.
Contáronnos os veciños que un filón de cuarzo cruza polo medio do terreo onde se asenta o templo e aínda se poden ver na cabeceira algúns fragmentos incrustados na súa base. Este filón, que continúa polas ladeiras do monte de Fontoade, foi explotada por unha empresa nórdica na segunda metade do século pasado. No cumio de Fontoade sitúase un castro do que os veciños contan que oculta tesouros dos mouros.
Símbolos lapidarios da Capela de Lamascal
A modesta construción garda pequenos vestixios do seu longo pasado en forma de símbolos lapidarios conservados nalgúns dos seus perpiaños, marcas dos antigos canteiros que a levantaron. Outros elementos son máis enigmáticos, como as aliñacións de coviñas conservadas na base do muro lateral sur do templo.
Aliñacións de coviñas na Capela de Lamascal
Xa chegados á cima do monte comprobamos a idoneidade da Corte das Cabras coa descrición coñecida da Pedra do Paragoas, admiramos a monumentalidade das defensas do castro e divagamos sobre os posibles porques que puideron levar a Murguía a cambiarlle o nome á popular Corte das Cabras.
O Grisario
Colmada a nosa curiosidade dirixímonos ata a parroquia de Santa Cristina, o lugar de O Grisario, un anaco de monte de frondosas autóctonas no camiño cara o Vachao, e onde se localizaba a antiga igrexa parroquial de Santa Cristina ata que foi trasladada ao lugar que ocupa na actualidade. Este microtopónimo posiblemente deriva de “O Igrexario”, é dicir, as propiedades anexas á igrexa das que obtiñan ingresos os párrocos.
Lugar que ocupaba o templo
Alén dos alicerces do templo, apenas apreciamos no lugar outros vestixios da antiga construción. Só fica algún perpiaño ben labrado que testemuña a súa existencia.
Petróglifo histórico do Castro de Portomouro / Fontaiña
O noso seguinte obxectivo é unha laxe con gravados situada nas inmediacións do castro de Portomouro
Situación
É ina panel con gravados históricos situado a uns cen metros do Castro de Portomouro (GA15088030). Coordenadas (42.96087, -8.64139), Altitude: 243 m.s.n.m. Atópase incluído na aba do outeiro onde se sitúa este interesante xacemento da Idade do Ferro e preto do sitio da Fontaíña na bacía o Río Tambre. A súa localización foi facilitada ó Colectivo por dous veciños da zona, Iván Barcia e Antón Jucal que tamén nos acompañaron durante unha xeira para visitar os gravados e o referido castro. Queremos agradecer a ambos os datos facilitados e a súa inestimable colaboración como guías e anfitrións nesta xornada.
Plano de situación do petroglifo do Castro
Descrición dos motivos
Nunha laxe de 277 cm de N-S x 263 cm L-O, practicamente plana cunha lixeira inclinación cara o S e situada a rentes do chan, podemos ollar ata 6 cruces latinas, 5 delas gravadas con dobre suco e 1 en baixo relevo. Cruciformes históricos de diversas formas realizados con ferramentas metálicas e coas seguintes medidas: 16 x 10 cm; 18 x 8 cm; 20 x 9 cm; 11 x 6 cm; 16 x 10 cm e 26 x 8 cm. Tres delas, situadas na parte superior do panel, e nunha mesma disposición poderían representar un calvario. Ó seu carón consta a única cruz en baixo relevo e un suco que podería ser doutra cruz sen rematar. Baixo estas catro na parte central da rocha figuran outras dúas, unha debaixo da outra.
Vista xeral do Petróglifo do Castro de Portomouro
A rocha presenta por case toda a superficie evidentes marcas da actividade dos canteiros, con máis de 30 furados, “tanteos” que denominaban os antigos arxinas, e 2 grilos para introducir as cuñas. A uns metros da rocha atópanse os restos dunha pequena canteira abandona hai xa décadas e abundantes cascallos que reflicten que foi unha zona moi empregada polos antigas brigadas de pedreiros. Por todo isto, é probable que estes deseños estean realizados co actividade deste antigos artesáns da pedra.
Este xacemento está sen catalogar, non figura no PBA nin no inventario municipal , pero foi incluído no plan director de Compostela Rupestre.
Pormenor dos diferentes cruciformes
A Capela de Novais en Portomouro
A nosa última parada foi unha pequena construción arruinada situada no abandonado casal de Novais, á beira do Tambre, na parroquia de San Cristovo de Portomouro no concello de Val do Dubra.
É unha pequena construción de titularidade privada que forma parte dunha explotación agrícola composta por diferentes inmobles que lles serviron de vivenda e alpendres ós seus últimos propietarios. Leva máis dunha década en total abandono e chegou ós nosos días en estado ruinoso.
Hai uns meses a Asociación cultural Larada púxose en contacto con nós para facer unha visita guiada pola zona e observar os restos do templo situado á beira do antigo camiño que descende ata a ribeira do río e chega ata a antiga fábrica da luz de Remuíño.
Vista xeral da cabeceira da capela
O edificio actual semella un puzzle, froito de múltiples reformas e de diferentes usos ó longo da súa dilatada historia. Malia todo, parece que permanece a súa estrutura orixinal con múltiples elementos arquitectónicos e decorativos que nos falan dun templo milenario que podería datar entre os séculos X-XI.
Vista xeral dunha das paredes laterais
A actual igrexa é o último vestixio dun mosteiro que cita un documento do ano 1108 da Historia Compostelana que sinala que
“Didacum Viliulfidem” donou a terceira parte “in ripa Tamaris de Monasterio Novallis” á igrexa compostelana.
Imaxinamos que se trataría orixinalmente dunha pequena comunidade monacal, se cadra de orixe eremita, instalada nunha propiedade afastada na ribeira do Tambre que posteriormente no século XII pasaría a converterse nunha granxa dependente da igrexa compostelá en tempos do bispo Diego Xelmírez. De feito, aínda hoxe o regato que atravesa a aldea e un sitio próximo denomínanse “A Granxa”. Un sistema de explotacións que se mantiñan esencialmente a través da esixencia de prestacións agrícolas ós campesiños dependentes.
Xa no século XVII, Novais figura nunha das extremas do Coto de Cernadas que permanecía baixo o dominio dos monxes bieitos de San Martiño Pinario dende o s. XVI. Era unha grande extensión de terreo cercada a ambas marxes do Tambre que chegou ós nosos días. Segundo os antigos documentos notariais, en Novais
“tiñan os monxes ata tres caseiros e destacaban os seus extensos prados”.
A igrexa actual é unha nave e ábsida rectangular con cuberta a dúas augas en madeira hoxe desaparecida. Mide aproximadamente 13 metros de longo por 4 de ancho. A ábsida non se diferencia no exterior e é case cadrada (aprox. 3,50 x 4 m). A fábrica é de cantería con bloques moi desiguais e os muros evidencian as diferentes fases reconstrutivas.
Arco triunfal e muro de separación
O interior é moi sinxelo, destaca o arco triunfal de medio punto que divide a nave principal da capela maior. Arestora existe parte dun muro baixo o arco de feitura moderna empregado para tapiar o espazo da nave e reconvertelo nunha corte para o gando. Ademais, no sitio hai varias pías que serviron de bebedoiros.
Porta de entrada desde o interior
A única porta do templo, na fachada principal, presenta unha importante elevación con respecto ó chan da planta da nave polo que o acceso ó interior realízase a través dunhas escaleiras de pedra. No lateral dereito, á entrada do templo, unha base circular de pedra lembra a localización dunha desaparecida pía bautismal.
Perpiaños labrados
No interior consérvanse, reaproveitados como material de construción, varios elementos da primitiva fábrica con varios modillóns de decoración xeométrica e pequenos arcos, posiblemente das antigas seteiras do templo orixinal.
Modillón
Tamén se localizou un modillón exento na vivenda principal da explotación.
Modillón localizado na vivenda
Como elementos decorativos cómpre destacar cinco cruces patadas de clara tradición visigótica de brazos case iguales realizadas en baixo relevo e distribuídas nos muros exteriores do templo, tres delas nos cantos da igrexa, outra na parte inferior e central da ábsida e a última xusto na parte superior do arco da pequena fiestra situada tamén na ábsida. A colocación e a súa forma permítennos especular que se tratarían das cruces da consagración do templo e asemade conxecturar que estes perpiaños permanecen na súa posición orixinal, a pesar das reformas que sufriu o edificio.
Tamén é significativo un relevo con decoración xeométrica a base de rombos que figura xusto no limiar da entrada do templo.
Perpiaño labrado da entrada
En resumo, trátase dun edificio moi interesante cuxo estudo podería aportar información sobre ela mesma e sobre o Castelo de Portomeiro e os sartegos da Pedra do Home. Procedemos a solicitarlle á administración a súa valoración e catalogación
Como ben recolle a mostra expositiva do castelo de Vimianzo, a comarca da Terra de Soneira é terra de Castelos, de Castros, de Románico e de Megálitos. Non obstante, esquecen tamén que é un territorio de especial significación na arte rupestre prehistórica.
O historiador e arqueólogo Ramón Barros Sivelo (1828 – 1903) na súa obra “Antigüedades de Galicia” (1875) reproducía un debuxo da chamada “Pedra dos Letreiros” en Carnés, posiblemente a primeira referencia coñecida dun petróglifo na Costa da Morte. Lamentablemente non chegou ós nosos días pois, tal como recolle o arqueólogo Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza no seu diario (1952),
“un veciño da aldea a desfixo”
O propio Sobrino Lorenzo – Ruza localizou e publicou no Noticiario Arqueológico Hispánico outra estación de arte rupestre en Carantoña, as “pegadas humanas de San Antonio de Monso” Aínda que descoñecemos o seu paradoiro, conservamos fotografías, deseños e planos que poden axudar a súa localización e que figuran no libro-catálogo “Ramón Sobrino – Lorenzo Ruza: memoria e legado dos petróglifos (2020)”, que recentemente publicamos e que recompila gran parte do legado deste arqueólogo pontevedrés.
Pedra dos Letreiros en Carnés, segundo Barros Sivelo
Temos que dar un amplo salto no tempo ata o ano 1997 cando un cazador, Manuel Soto Caamaño, localizaba o petróglifo do Outeiro do Recosto en Boallo e uns días despois Roberto Mouzo, outro dos grandes investigadores e catalogadores do patrimonio soneirán, localiza as gravuras da “Pedra Mosqueira” a escasos metros do primeiro petróglifo.
A finais do ano 2003, uns veciños de Berdoias localizan a primeira estación do Outeiro de Pedrouzos en Berdoias e só uns días despois, tamén Roberto Mouzo, localiza a segunda peneda gravada neste sitio. Na nosa publicación “Na espiral dos círculos concéntricos: o Colectivo A Rula, un vínculo social co patrimonio rupestre” (2019) tedes unha ampla información destes petróglifos situados na contorna das históricas aldeas de Berdoias e Boallo que hoxe fican unidas pola Ruta do ”Vieiro Fidalgo”, unha ruta etnográfica, histórica e arqueolóxica perfectamente sinalizada que recomendamos a tod@s @s visitantes que se acheguen pola Costa da Morte.
Froito dos traballos de campo realizados por diferentes empresas de arqueoloxía para o catálogo municipal e do Plan Básico Autónomico contamos arestora con 11 petróglifos catalogados coa súa correspondente área de protección integral e de amortecemento, incluíndo a referencia á zona onde estivo o petróglifo da Pedra dos Letreiros de Carnés. Porén, o catálogo de petróglifos vimianceses é moito maior é ascende na actualidade ata 25 laxes insculturadas.
Este incremento significativo é produto dos achados recentes do mozo e veciño David Roget, un afeccionado á arqueoloxía que localizou nestes últimos anos 14 rochas situadas en 7 enclaves no val de Vimianzo, boa parte deles situados na ladeira do monte que dende a aldea de Tendín ascende ata o sitio da Cruz do Loureiro.
Plano de situación dos petróglifos do Concello de Vimianzo
Relación de Petróglifos catalogados (Fonte PBA)
Petróglifo da Devesa – Padreiro de Arriba – Baíñas
Petróglifo de Pedra da Vela – Manlle – Baiñas
Petróglifo do Outeiro do Recosto – Boallo – Berdoias (Falta a segunda estación)
Petróglifo de Pedra Mosqueiro – Boallo – Berdoias
Petróglifo da Chan da Ínsua – Carnés – A Casiña
Petróglifo de Outeiro Cornado – Cubes – Tines
Petróglifos de Outeiro de Pedrouzos – Berdoias – Berdoias
Petróglifo de Vilaseco – Pedra do Frade – Berdoias
Petróglifo do Alto da Laxe – A Fonte – Castrelo
Petróglifo do Monte Vadalama – O Foxo – Calo
Petróglifo da Pedra dos Lestreiros – Carnés (Referencia)
Relación de Petróglifos descubertos por David Roget e visitados polo Colectivo A Rula
Petróglifos do Prado da Cruz (2 estacións)
Petróglifos da Cruz de Loureiro (3 estacións)
Petróglifos de Padro Vello (3 estacións)
Petróglifo de Padro Vello de Arriba (1 estación)
Petróglifos de O Campo (3 estacións)
Petróglifo de Somontemio – Monte da Casa das Eugas (1 estación)
Petróglifo do Prado de Trasariz (1 estación)
Plano de situación dos petróglifos do Val de Vimianzo localizados por David Roget
A finais de agosto do pasado ano a Voz de Galicia informaba de novas descubertas que viñan a aumentar o interesante corpus da arte rupestre soneirán. Como non podía ser doutro xeito quixemos achegarnos a coñecelas e tivemos a sorte de visitalas co seu descubridor, David Roget.
David Roget na estación de Prado da Cruz. Foto: Jesús Roget
Soubemos polo xornal da súa xuventude, 19 anos, e da súa precocidade a hora de afrontar con éxito as dificultades que trae consigo o estudo da nosa arte rupestre. Pola súa conta adquiriu os coñecementos teóricos necesarios para o seu empeño, ao mesmo tempo que, tamén sen axuda, prospectou os montes da contorna do val de Vimianzo e rexistrou as descubertas no seu caderno de campo.
O detallado caderno de campo de David
Nesa libreta non só hai espazo para as pedras gravadas. Tamén pousou a súa curiosidade nas mámoas e castros ou no estudo dos hábitos dos últimos lobos, animais que a duras penas sobreviven neste entorno natural viciado, alterado por unha desafortunada xestión forestal e o progresivo abandono da gandaría e agricultura tradicional que puxo en perigo a escasa diversidade da fauna e flora que aínda se conserva.
Prado de Cruz. Panel 3. Motivo circular
Ollando de vagar o seu traballo confirmamos as nosas sospeitas, David posúe unha desas raras vontades que debemos coidar, apoiar e potenciar. Iniciativas como a súa parécennos fundamentais para comezar a desviarnos como sociedade do camiño trazado e iniciar novas formas de relación co noso degradado entorno natural, máis respectuosas, racionais e sostibles.
David é un bo exemplo para a rapazada, polo seu empeño por afondar no coñecemento e na historia da súa vila e da súa contorna. A educación transmitida por país e mestres contribuíron a espertar neste mozo inquedanzas e actitudes que nos permiten contemplar un futuro esperanzador. Aledounos moito que a prensa local e o goberno municipal souberan valorar e recoñecer o seu traballo. Porén, coido que para David a mellor recompensa foi poder ollar arestora as laxes limpas e sinalizadas.
Prado da Cruz. Panel 1. Sección superior
Tan pronto chegamos á vila puxémonos en marcha coa pretensión de visitar as dez estacións que leva descuberto o noso anfitrión. No camiño compartimos inquedanzas, anécdotas e ata nos permitimos algúns consellos.
Achegamos a continuación unha breve descrición das estacións que visitamos en dúas xeiras inesquecibles na compaña de David e vellas amizades da Rula que dun xeito silencioso exercen un papel esencial na vida social e cultural desta comarca.
Prado da Cruz
O primeiro conxunto que visitamos foi o de Prado da Cruz, localizado nas pendentes meridionais do alto da Cruz do Loureiro, ao leste da vila de Vimianzo e a quiñentos metros ao norte do castro de Trasouteiro. Localización.
A uns 600 metros ao nordés do xacemento localízase a necrópole megalítica de Prado Garrido composta por ata 5 mámoas, algunha delas como a número 1 conserva esteos da cámara. A pouco máis dun quilómetro ao leste sitúase a fortificación do monte de San Bartolomeu de cronoloxía descoñecida, elemento non catalogado. A estación rupestre máis próxima catalogada é o petróglifo de Outeiro Cornado, a unha distancia de 1700 metros en dirección surleste do xacemento.
Prado da Cruz. Vista cenital
Sen dúbida, a estación máis significativa das novas descubertas de David, por dimensións e cantidade de motivos, é esta de Prado da Cruz 1. Este conxunto está formado por dous petróglifos situados nun mesmo afloramento de grandes dimensións e formas redondeadas, nun terreo en pendente.
Prado da Cruz 1. Panel 1. Vista xeral
A estación 1 é unha laxe de grandes dimensións situada a rentes do chan e con lixeira inclinación cara o suroeste, a favor do terreo. A súa superficie é regular e nela obsérvase un bo número de motivos xeométricos en aceptable estado de conservación. Probablemente o número de motivos sexa maior, toda vez que parte do panel está tapado con terra que oculta parcialmente algúns posibles motivos. Varias diáclases cruzan a súa superficie, unha delas a divide aproximadamente en dúas metades norte e sur
Prado da Cruz 1. Panel 1. Fotogrametría con indicación dos motivos
Identificamos un total de 9 combinacións circulares de tipoloxías diversas. A situada máis ao sur (A) esta a formada por dous círculos e varias coviñas no interior. Ten 50 cm de diámetro. De ela parten varios sucos irregulares de distintas lonxitudes. Superposto parcialmente a esta combinación un posible escaleriforme de difícil lectura por estar formado por sucos moi diluídos. Semella rematar en punta no seu extremo sur que se introduce na combinación, polo que non desbotamos a posibilidade de que se trate da representación dun puñal, impresión acrecentada polo estreitamento observable no extremo norte e que podería representar o enmangue da arma. Próxima a esta ao norleste un círculo pequenas dimensións (B) con coviña interior, e do que parte outro suco irregular que a comunica cunha combinación máis grande situada ao norte (F).
Prado da Cruz 1. Panel 1
No bordo suroeste unha combinación (C) de 4 círculos, o exterior incompleto, e coviña central de bo diámetro, da que parte un radio de saída. Mide a figura 45 cm de diámetro. Ocupando unha situación central unha pequena combinación (D) de dous círculos e coviña central. Ao norte desta un círculo simple (E) parcialmente rodeado por un suco irregular. No centro do panel, no lateral oriental unha combinación (F) de 3 círculos e coviña central do que parte un suco que comunica co motivo B. Ten 50 cm de diámetro.
Prado da Cruz 1. Panel 1
Por encima da diáclase que divide o panel, no lateral oeste, unha combinación (G) de dous círculos e gran coviña central de forma oval. Superpostos parcialmente a esta combinación 3 cruciformes feitos con sucos de arestas vivas que delatan a súa elaboración con útiles metálicos, e polo tanto a súa cronoloxía histórica. Ao leste desta combinación outra combinación (H) formada por 4 círculos e coviña central da que sae un radio en dirección este. Ten 48 cm de diámetro. Do círculo exterior parten dous sucos irregulares que comunican con outros motivos. Ao norte desta unha combinación (I) de tres círculos concéntricos de boa feitura cruzada por un suco. Un terceiro suco parte do centro cara o leste interrompéndose no círculo exterior. No extremo noroeste do panel, aproveitando unha prominencia da superficie unha combinación (J) formada por ata 4 círculos e unha pequena coviña central. Mide a figura 38 cm de diámetro.
Prado da Cruz 1. Membros da Rula co descubridor
No lateral noroeste da superficie gravada, onde se acumula o maior número de coviñas, boa parte de estas aparecen inscritas dentro dun rectángulo. As coviñas e cazoletas teñen formas e diámetros diversos. Algunhas comunícanse con outros motivos por medio de sucos irregulares, outras parecen agrupadas dentro de sucos incompletos. Destacan algunhas coviñas polas súas formas alongadas e a súa profundidade. Entre elas outra cruz de suco con sección transversal en V.
Prado da Cruz 1, panel 2. Coviñas
Inmediato ao 1 atópase o segundo panel no que se conservan 3 coviñas, a de maiores dimensións de formas irregulares, e unha combinación de dobre anel moi erosionada.
Prado de Cruz 1. Panel 2. Fotogrametría
A segunda estación localízase ao suroeste da 1, nun penedo de forma irregular que destaca sobre o terreo. Parte da súa superficie ten unha forte inclinación e unha pátina que fai pensar que poidese ter sido empregada como pena escorregadoira. Os motivos concéntranse na zona superior. A acción da escorrentía e/ou a acción de escorregar pola súa superficie ten acelerado o proceso de degradación dos motivos gravados facendo desaparecer algúns case completamente, o que dificulta o seu estudo.
Prado da Cruz 2. Sección superior
Identificamos dúas combinacións circulares, unha primeira moi erosionada formada por 3 círculos concéntricos e, unha segunda mellor conservada situada no centro do panel formada por dous círculos concéntricos, coviña central e 3 coviñas situadas sobre o círculo interior, con dous sucos de saída que descencen cara parte inferior da rocha. Completan a composición coviñas illadas ao redor das combinacións.
Prado de Cruz 2. Fotografía con iluminación artificial
O Campo
O conxunto do Campo é un grupo de laxes gravadas distribuídas nos últimos tramos de pendente inmediatos á zona de terreo cultivado. Localízanse próximos ao conxunto de Prado da Cruz, a menor altura, no lado oposto da estrada que cruza o lugar.
David no Campo 1
Esta distribución de laxes gravadas é similar á observada noutros conxuntos, como o da Devesa da Rula en Compostela, onde ao redor dos paneis de maiores dimensións e maior variedade de motivos dispóñense outros paneis cun número máis reducido de motivos, ao mesmo tempo que se reduce a súa variedade tipolóxica. Esta simplificación dos paneis é máis evidente nos terreos situados a menor altura dos considerados como paneis principais. Son un total de 4 laxes con gravados que se sitúan próximas entre sí no limite entre as terras de labranza e de monte.
O Campo 1. Fotogrametría
O Campo 1 é unha laxe de medianas dimensións, que destaca aproximadamente un metro sobre o terreo e cunha superficie horizontal e regular onde se conserva unha aliñación irregular de 7 coviñas de pequenas dimensións, unha delas en posición central rodeada por un anel. Completa o conxunto unha coviña illada.
O Campo 2, Fotogrametría
O Campo 2 localízase nunha pedra inmediata á estación 1. Trátase dunha laxe cunha superficie horizontal homoxénea na que se conservan un total de 5 coviñas de diferentes dimensións.
O Campo 2. Fotografía con luz artificial
Cruz de Loureiro
Esta enigmática cruz de pedra de 2,26 m de altura preside un sitio de grande beleza, un miradoiro natural excepcional de todo o val de Vimianzo. Descoñecemos a súa orixe e cronoloxía pero chama a atención a localización nun canto dun outeiro ben visible dende o propio castelo de Vimianzo ou tamén dende o Capela de San Bartolomeu, ó pé do antigo camiño que unía ambos enclaves polo que podemos conxecturar que era un importante fito de referencia desta antiga senda. Alén disto, unha lenda recolle que a cruz marcaba o emprazamento onde executaron ós lideres da Revolta Irmandiña.
Cruz de Loureiro e Val de Vimianzo
Na contorna da Cruz de Loureiro localizamos 3 pequenas estacións. Nunha primeira peneda antes de chegar á plataforma onde está a cruz de pedra hai un gravado dunha cruz latina (38 x 15 cm) realizada cunha ferramenta metálica, posiblemente unha cruz de termo que podemos ollar a certa distancia. A escasos metros figura outra cruz de feitura semellante aínda que máis pequena de 13 x 8 cm. Finalmente na propia laxe onde se asenta a Cruz de Loureiro figuran dúas pequenas cruces nos cantos da peneda. No propio brazo da cruz de pedra hai cicelada outra cruz.
Cruciforme na contorna da Cruz de Loureiro
A escasos metros da Cruz de Loureiro que coroa o Monte da Cruz consérvanse nunha superficie inmediata a da cruz un conxunto de tres coviñas. Un suco moi esvaído as rodea parcialmente. Localización.
Cruz de Loureiro. Fotogrametría
Sinalar, por último, que na plataforma superior deste outeiro da Cruz de Loureiro, xusto no lateral oposto á cruz e orientado o leste figura unha enorme espiral realizada recentemente e que podemos observar dende o camiño que bordea este cotarelo. A pesar do bo deseño realizado pensamos que non é o sitio máis axeitado para súa realización.
Prado Vello de Arriba
A uns 30 metros ao leste do cumio localízase unha penedía formada por penedos de grandes dimensións. Un deles adopta unha forma moi especial. Localización.
Prado Vello de Arriba
A erosión formou un pequeno abrigo en altura (a uns 180 cm sobre o terreo). Baixo a viseira unha pequena superficie convexa conserva varias coviñas de distintas dimensións.
Prado Vello de Arriba. Vista xeral
Contamos un total de 5 coviñas de distintos diámetros. Tres destas coviñas preséntanse en liña unidas entre sí por pequenos sucos rectos.
Prado Vello de Arriba. Imaxe de grupo na visita de maio de 2021
Prado Vello
A uns 200 metros ao norte da estación de Prado da Cruz localízanse 3 estacións.
Prado Vello 1
Prado Vello 1 é unha laxe a rentes de chan, de 3,61 m de longo por 1,52 m de ancho, de superficie horizontal bastante homoxénea na que se conservan unhas 15 coviñas de distintas dimensións. Localización.
Prado Vello 1 . Esbozo
A uns 30 metros ao norte desta localízase a segunda estación, nunha peneda de grandes dimensións cun cumio cunha superficie amesetada perforada por múltiples pías de grandes dimensións e formas diversas.
Prado Vello 2. Vista xeral cenital
Ao redor dalgunhas destas pías e incluso no interior dunha das máis monumentais consérvanse coviñas de diferentes diámetros. Localización.
Prado Vello 2. Esbozo do sector central
A uns 15 metros ao noroeste desta laxe localízase Prado Vello 3. Localización. É unha pedra pouco destacada sobre o terreo. Na súa superficie consérvase un círculo con coviña central.
Prado Vello 3. Fotogrametría
Somontemio
Localízase a un 600 metros ao surleste da Cruz de Loureiro, nun monte con pendentes suaves. Situación. Laxe situada a rentes do chan (3,6 x 1 m), de superficie horizontal e regular só parcialmente visible. Na escasa superficie visible consérvase unha gran combinación de 6 círculos concéntricos e coviñas no seu interior de 106 cm de diámetro. A escasa distancia desta un círculo simple con sete coviñas no seu interior.
Gran combinación circular do petróglifo de Somontemio
É moi posible que se conserven máis motivos non visibles por estar cubertos pola vexetación e terra.
Somontemio. Fotogrametría
Prado de Trasaríz
A última estación que visitamos sitúase a uns 200 metros ao norte do Castelo de Vimianzo nunha zona de monte de suave orografía. Localización.
Prado de Trasariz. Vista cenital
Nunha penedía pouco destacada sobre o terreo consérvanse dous paneis con arte rupestre. Polo xeral os motivos presentan un mal estado de conservación, o que dificulta a súa visualización. Diferenciamos dous paneis con gravados, os dous en laxes a rentes do chan con superficies horizontais regulares.
No panel 1 observamos ata 6 coviñas de diferentes dimensións distribuídas sen orde aparente.
Prado de Trasariz. Panel 2
No panel 2 consérvanse dúas combinacións formadas por círculo e coviña central e dúas coviñas. No modelo fotográmetrico realizado percíbense restos doutros motivos moi esvaecidos.
Prado de Trasariz 2, Fotogrametría
Prado de Trasariz 1, fotogrametría
Conclusións finais
A descuberta destas novas estacións de arte rupestre contribúe o significativo incremento no número deste tipo de manifestacións artísticas no municipio vimiancés, multiplicando a presenza de petróglifos rexistrados que converten a zona do val de vimianzo nunha nova referencia para o estudo da prehistoria recente na Costa da Morte.
Os petróglifos do val de Vimianzo achegan interesantes datos sobre o emprazamento e iconografía dos motivos representados. Trátase de gravados clásicos da arte atlántica de tipoloxía xeométrica ou abstracta, “cups and rings”, como denominan os británicos. Porén, cómpre destacar a presenza de estacións excepcionais tendo en conta o número dos motivos rexistrados, Petróglifo do Prado do Cruz, ou de figuras de gran tamaño como acontece na combinación circular que preside o panel da estación de Somontemio. Feitos pouco habituais na arte rupestre da Costa da Morte.
Esta grande concentración de gravados na aba do Monte da Cruz de Loureiro fálanos da importancia que tivo este “santuario rupestre” dende a Idade do Bronce, unha área arqueolóxica nun emprazamento privilexiado sobre o val vimiancés.
Prado da Cruz 1
A localización destes xacementos volve pór de manifesto o importante papel de diferentes colectivos e afeccionados á arte rupestre que permitiron acrecentar de xeito significativo o corpus de petróglifos, mesmo na Costa da Morte, onde ata hai unha década estas manifestacións artísticas era practicamente descoñecidas. Estas achegas dende a veciñanza, en particular, e da cidadanía, en termos xerais, son esenciais para fornecer o traballo dos especialistas, abrir novas liñas de investigación e involucrar á sociedade na defensa deste patrimonio tan singular. Lembrar que en 2011 os especialistas na materia falaban de só “15 xacigos rupestres de clara cronoloxía prehistórica” (Fabregas, Rellán et al.). A Costa da Morte deixou de ser ese “territorio baleiro” do que falaban as publicacións sobre a arte rupestre galaica hai só uns anos. Conxuntos arqueolóxicos como este do Monte da Cruz de Loureiro en Vimianzo, do promontorio do Corme en Ponteceso, do Fragoso en Dumbría ou do Monte Vadalama en Laxe poñen de manifesto a singularidade e diversidade no repertorio iconográfico deste recuncho do país.
Interpretación do panel 1 de Prado da Cruz 1
Como é habitual o Colectivo A Rula solicitará ós organismos competentes a urxente catalogación destas novas áreas arqueolóxicas como procedemento esencial para protexer e garantir a súa preservación. Non obstante, debemos subliñar o importante labor realizado dende o goberno municipal para garantir non só a protección destes bens coa roza e limpeza dos camiños e da súa contorna senón tamén por iniciar a súa valorización e divulgación, mesmo sen estar aínda catalogados. Pensamos que é un caso sen precedentes pero que pon de manifesto o importante papel que deberían xogar os concellos na defensa do noso patrimonio. A colaboración dos propietarios das parcelas dos petróglifos, a implicación veciñal e, sobre todo, o labor dos técnicos municipais permitiu a inclusión destes petróglifos nunha ruta circular perfectamente sinalizada que percorre o val de Vimianzo e que permite ós sendeiristas e visitantes descubrir non só o patrimonio cultural da zona senón paisaxes naturais moi diferentes de grande beleza como a ribeira do Río Cambeda, do Rego de Cubes e os diferentes miradoiros naturais sobre o val.
Panel da ruta “Os segredos do Val de Vimianzo”
O próximo sábado día 18 colaboraremos na primeira “noite de petróglifos” percorrendo o Monte da Cruz de Loureiro seguindo un pequeno treito da “Ruta dos segredos do Val do Vimianzo”. Agardamos que esperte o interese da veciñanza pois descubrir estes sitios incribles guiados por David Roget e Víctor Santos, técnico de deportes de Vimianzo, foi para nós toda unha experiencia. Agradecer, unha vez máis,o convite ó concello de Vimianzo e felicitalo pola organización destas actividades en prol da divulgación do seu patrimonio. Oxalá nunha próxima visita ó castelo, @s oleir@s de Buño non só decoren as súas fermosas pezas cos deseños dos petróglifos de Mogor (Marín), de Tourón (Pontecaldelas) ou Fentáns (Cotobade) senón tamén cos motivos dos petróglifos do Monte da Cruz de Loureiro.
A comezos da década de 1930, Juan Pérez Millán, o cóengo arquiveiro da catedral compostelá, comunica ó seu amigo o arqueólogo Ramón Sobrino Buhígas a presenza de gravados na Laxe da Estivada de Abaixo na contorna da aldea teense de Mallos. E así é que o citado arqueólogo inclúe unha pequena referencia a estes gravados prehistóricos no primeiro grande inventario dos petróglifos galegos, o seu “Corpus Petroglyphorum Gallaeciae” (1935) publicado polo Seminario de EstudosGalegos. Posteriormente o seu fillo, o tamén arqueólogo, Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, visitaría e rexistraría con maior precisión os gravados desta laxe de Mallos, presentándoa á comunidade científica nun artigo publicado no Boletín da Comisión Provincial de Monumentos Históricos e Artísticos de Lugo en 1947.
Máis de noventa anos despois, seguimos a descubrir excepcionais mostras da arte rupestre na ribeira do Ulla nun dos espazos arbóreos máis singulares do concello de Teo. Nesta ocasión achegámonos á denominada paraxe da Costa / Castelo da Costa para visitar un novo petróglifo situado a menos de 100 metros da ribeira do Ulla e a 60 metros do petróglifo do Pouso localizado en 2016 por Manuel Campos, un veciño da aldea de Mallos, e que deramos a coñecer nunha entrada do noso blog e nun dos artigos do libro “A Espiral do Círculos concéntricos: o Colectivo A Rula, un vínculo social co patrimonio rupestre”(2019).
Nesta zona o Ulla encaixase formando un pequeno canón. A laxe fica xusto nunha pequena chaira no chanzo superior antes da pronunciada baixada á ribeira, de aí o nome do enclave, preto dun antigo camiño de carros que descende cara o río, lugar no que, ata a década de 1970, traballaba o último barqueiro de Teo, Xosé Salgueiro, que posuía dúas barcas que permitían o paso de persoas, gando e mercadorías á beira da Estrada. A veciñanza lembra ben a barca de Mallos pois permitíalle chegar en menos de 10 minutos á aldea estradense de Cora sen ter que desprazarse ata Pontevea ou recorrer ó barqueiro da Dorna que era “máis caro”.
Os usos agropecuarios tradicionais deron paso nas últimas décadas á explotación forestal, esencialmente piñeiros. As súas especiais condicións climáticas explican a presenza de importantes especies submediterráneas como as sobreiras e os erbedeiros. As carballeiras que dominaban a franxa da ribeira tamén foron ocupando a aba do monte formando, na actualidade, un dos espazos forestais máis relevantes do concello teense, protexido en parte polo actual plan xeral de ordenación municipal (ficha A-60, carballeira de Agromaior / Mallos).
Así describía Indalecio Fernández Quevedo as terras de Mallos e Agromaior en 1861 (Galicia: Revista Universal de este reino).
“La vista de estas tierras (Mallos y Agromaior) es amenísima pues no se vén mas que viñedos, frutales y seculares castaños….[…] La parroquia que más frutas conduce a Padrón y Santiago es esta de Teo (Santa María de Teo) pues se halla a una temperatura tal que las primeras cerezas que se presentan en la Quintana de Santiago son de la amena aldea de Agromayor. Agromayor es, sin disputa alguna, la aldea más florida de toda la Ulla alta y baja, pues hasta entre las mismas peñas y terrenos al parecer incultivables, se encuentran los buenos gilmendros, peladillos, albérchigos y otra porción de castas y clases que sería prolijo enumerar”.
No ano 2000 a subzona “Ribeira do Ulla” incorporouse á denominación de orixe Rías Baixas. A parroquia de Teo forma parte desta subzona sendo evidente a expansión das cepas de albariño pola zona que comezaron a mudar novamente a paisaxe desta bacía do Ulla. Tamén cómpre lembrar que o sistema fluvial Ulla – Deza é lugar de importancia comunitaria (LIC) e forma parte da rede natura 2000.
Plano catastral coa localización dos petróglifos
Os gravados do petróglifo da Costa (Mallos 3)
Descrición
Os gravados sitúanse nunha laxe granítica a rentes do chan, ó carón dun pequeno carballo que serve de referencia para a súa localización. A rocha mide 2,65 m no eixe N-S por 2 m de E-O, cunha suave inclinación N-S.
Posúe un amplo repertorio de gravados de tipoloxía xeométrica que cobren a práctica totalidade da laxe agás no lateral occidental, debido probablemente a extracción de pedra dos canteiros nesta parte da rocha. Coviñas, cazoletas, formas reticuladas, rebaixes ovalados e cuadrangulares illados ou unidos por canles que forman un panel de grande plasticidade.
Petróglifo da Costa. Vista xeral
Hai coviñas e cazoletas espalladas por todo o panel mais destaca unha dobre aliñación con furados de pequenas dimensións no extremo NL. En canto as formas rebaixadas, algunha delas podería interpretarse como paletas ou podomorfos. Este tipo de motivos recordan á decoración presente no petróglifo do Pouso (Mallos 2) e, en menor medida, o panel superior do petróglifo da Estivada de Abaixo (Mallos 1). A proximidade e similitude formal entre ambas lévanos a falar da probable execución pola mesma comunidade e tamén á posible sincronía dos diferentes gravados de Mallos 2 e 3. Este tipo de formas alongadas e rectangulares rebaixadas con vertedoiros suscita o posible emprego destas buratas para moer minerais ou cereais. Gravados para un uso ritual ou cerimonial pero se cadra tamén funcional.
Petróglifo da Costa. Cruciformes
Este tipo de figuras afástanse do repertorio máis tradicional da Arte Atlántica, habitual nas laxes do Monte Piquiño (Luou – Rarís) e na área de Regoufe – Cornide – Mouromorto (Luou – Calo), as dúas grandes zonas de arte rupestre teense. Neste senso, podemos falar de certo estilo propio das gravuras da fraga de Mallos.
Alén destes motivos xeométricos, cómpre destacar a presenza dunha figura antropomorfa no bordo inferior da laxe cunha representación estilizada tipo tridente con grande esquematismo das extremidades superiores e inferiores. Un deseño que lembra ás figuras humanas da arte esquemática pintada. Trátase dun motivo secundario no panel, illado e único. Este tipo de figuras humanas esquemáticas son pouco habituais na arte rupestre da nosa comarca e, en xeral, tamén de escasa presenza na arte rupestre galaica.
Entre as coviñas localízanse varios cruciformes de formas variadas, elaborados con sucos pouco profundos e perfís en V que fan que os adscribamos a períodos históricos. Unha destas cruces, a máis próxima á figura antropomorfa aparece inscrita nun cadrado.
Petrófglido da Costa. Antropomorfo
En proceso de catalogación
Os petróglifos de Mallos marcan o linde Sur do grupo de arte rupestre das terras de Compostela. Esta terceira estación localizada no interior da fraga de Mallos confirma a relevancia desta área arqueolóxica. Os dous primeiros petróglifos localizados xa están catalogados e cada un deles ten a súa correspondente área de protección integral e de amortecemento.
Petróglifo da Costa. Fotogrametría
O petróglifo da Costa aínda non está rexistrado, non consta nin no inventario patrimonial teense nin tampouco no PBA (Plan Básico Autonómico) da Xunta. Porén, a proximidade co petróglifo do Pouso (GA15082112) fai que este novo petróglifo esté dentro da súa zona de protección.
Malia todo, hai unhas semanas demos conta do gravado á empresa Trivium, responsable do Plan director do proxecto do Compostela Rupestre, que xa nos confirmou a súa inclusión no parque e a súa inminente catalogación. Ó noso parecer o ideal sería establecer unha área arqueolóxica xeral na que se inclúan os tres gravados.
Visita guiada
Co gallo da oitava edición do programa de “Andainas ós petróglifos teenses” que organiza o Departamento de Cultura municipal e no que colaboramos, pensamos que sería unha boa ocasión para amosar esta nova xoia rupestre á veciñanza. É por iso que este ano engadimos ás rutas tradicionais polo Monte Piquiño e da Ribeira do Angueira esta terceira xeira que inauguramos o vindeiro venres día 10 de setembro, con saída ás 21.00 h dende o igrexario de Santa María de Teo.
Agardamos que a proposta para visitar os petróglifos de Mallos, nun dos espazos naturais mellor conservados do territorio teense, suscite o interese dos participantes. Para nós é unha das zonas privilexiadas e máis fermosas deste municipio.
O pasado 1 de xullo comezamos no Museo do Pobo Galego a presentación do resultado dun traballo do que nos sentimos orgullosos.
Presentación no Museo do Pobo Galego. Lolo Santos Estévez, Xosé Regueira, Ángel Núñez e Pablo Sanmartín
Con este proxecto queremos achegar unha mostra fundamental da riqueza da nosa arte rupestre, dende a “óptica” dun dos grandes arqueólogos do século XX, Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza, que dedicou boa parte da súa vida a documentar de forma gráfica o noso pasado dun xeito rigoroso pero tamén pasional.
Castriño de Conxo – Compostela. Abril de 1951. Fotografía de RSLR
Trátase dun libro – catálogo no que colaboraron 10 grandes persoeiros da nosa cultura: o recentemente falecido Franco Grande, Miro Villar, X.L. Méndez Ferrín, Manuel Rivas, Ángel Núñez, José Manuel Vázquez Varela, Antonio de la Peña, Manuel Santos Estévez, Xosé Souto Blanco e Xosé Regueira que aportaron dun xeito altruísta os textos que conforman o material crítico do libro e que aportan luz a esta ampla escolma do material gráfico do insigne arqueólogo.
Presentación no Museo do Pobo Galego
A obra recolle unha ampla selección de imaxes do Arquivo Sobrino Lorenzo Ruza seguindo un criterio xeográfico. Figuran referidos 103 conxuntos arqueolóxicos de 31 concellos (9 da provincia da Coruña e 22 de Pontevedra).
6 textos introdutorios e varios apéndices documentais (índices, bibliografía, escolma de noticias e apuntamentos arqueolóxicos do autor que axudarán a contextualizar as diferentes fotografías e imaxes), e unha exposición complementaria.
En total: 460 fotos e 132 documentos (contando debuxos, deseños, planos, cartas, etc)
Un libro de 565 páxinas con encadernación en cartoné e edición de luxo numerada de 500 exemplares.
O arquivo actual, pois seguen aparecendo novos materiais, está integrado por máis de 2300 imaxes, das cales mais do 90% son fotografías pero tamén hai outros materiais como sinalabamos, debuxos, cartas, mapas e apuntamentos diversos. Tamén cómpre destacar a inclusión no catálogo de imaxes e documentos doutros arquivos (Museo de Pontevedra, Arquivo Leisner de Lisboa, Arquivo da Fundación Luis Monteagudo, do Arquivo Municipal de Teo ou da Biblioteca Municipal Torre de Moncorvo, entre outros).
Presentación no Museo do Pobo Galego
O traballo que presentamos aporta luz a unha das coleccións de fotografía antiga de temática arqueolóxica máis importantes do país que permanecía practicamente inédita.
Liñaredo – Ames. Actualmente desaparecido. Fotografía de RSLR
Son materiais que proporcionan unha testemuña directa do estado destes xacementos hai máis de sesenta anos así coma da paisaxe da súa contorna, un feito de valor extraordinario pois, por desgraza, en moitos casos constitúen o único e derradeiro vestixio de xacementos xa desaparecidos ou evidencian as graves alteracións sufridas polos axentes naturais e pola actividade humana nestas últimas décadas.
Carantoña – Vimianzo
En cifras redondas esta edición é o resultado duns 5 anos de traballos e uns 40.000 € de orzamento, repartidos como segue, cremos que a publicidade cando se empregan cartos públicos nunca sobra: Uns 18.000 € os gastamos no deseño, dixitalización e restauración fotográfica, dos que aportou a Deputación unha axuda duns 7000 €, uns 12.000 custou a impresión sufragada cos fondos asociativos e os restantes 10.000 € das tarefas e traballos foron asumidos con recursos propios dos asociados.
Correxíns – Compostela
E, en resumo, isto é o que permitiu que agora presentemos esta edición e esta pequena exposición que desexamos que dignifique o legado de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza que é, por dereito propio, patrimonio de todos nós.
Pedra do Encanto. Vilagarcía. Fotografía RSLR
Esperamos que este froito da xenerosidade de moitos multiplique o seu valor chegando a cantos máis ollos interesados no noso patrimonio sexa posible.
Presentación no Museo do Pobo Galego
Aproveitamos para convidarvos á seguinte presentación que terá lugar este xoves 15 de xullo as 20 horas no Auditorio Constante Liste de Teo onde poderedes adquirilo cun pequeno desconto promocional. O libro está dispoñible en: Librería Follas Novas Libraría Couceiro
Nesta ocasión achegámonos ás terras de Brión para visitar as antigas Terra de Luaña e Couto de Cornanda, vinculadas desde a alta Idade Media ó mosteiro de Touxosoutos.
Na parroquia de Luaña, no occidente do municipio, consérvase a maior concentración de cruceiros, espallados nos antigos camiños e nas encrucilladas dos diferentes lugares que engloban esta histórica parroquia. Son cruces sinxelas, mais tamén cruceiros de varal e de capela.
Cruceiro de Saramagal, Vioxo de Abaixo, Luaña
Se cadra o máis antigo de todos eles date do século XVI. É o cruceiro de Saramagal, na aldea de Vioxo de Abaixo en Luaña. É este un cruceiro de capeliña no que salienta, no centro do seu pequeno varal, o relevo dun bispo recollido nunha pequena fornela. Segundo Clodio González Pérez, un dos grandes investigadores da historia e patrimonio deste municipio, trátase de San Martiño de Tours, santo de grande devoción naqueles tempos.
Cruceiro da Amañecida, Luaña
Curiosamente esta figura do bispo bendicindo coa man dereita e sostendo o báculo coa esquerda repítese noutros cruceiros próximos, como o da aldea da Amañecida, tamén en Luaña, ou no cruceiro de Vilachán no veciño concello de Rois.
San Martiño de Tours no cruceiro da Amañecida en Luaña
Visitamos o templo de San Xián de Luaña que conserva boa parte da súa fábrica románica, obra do século XII, cunha impresionante capela maior con dobre arco triunfal e decorada con pinturas de estilo gótico no eixe central da ábsida.
Igrexa de San Xián de Luaña. Pinturas da ábsida
Rematamos a xeira dominical e matinal na igrexa de Cornanda onde mantivemos interesantes conversas coa veciñanza e sorprendeunos a inesperada presenza de dúas interesantes pezas arqueolóxicas das que non tiñamos novas.
A forte vinculación da parroquia de Cornanda co mosteiro de Toxosoutos está ben testemuñada polos numerosos documentos conservados dende o século X, e especialmente do século XII na época do arcebispo Diego Xelmírez. Mesmo a aldea da Granxa, debe o seu nome a presenza dunha pequena explotación agrícola vinculada ó citado mosteiro.
Igrexa de Santa María de Cornanda. Fachada
A fisonomía actual da igrexa semella datar do século XVII. É de planta rectangular coa sancristía acaroada ó muro sur e unha sinxela portada barroca que remata nunha espadana de dobre campá.
No seu interior salientan os retablos do presbiterio, obras do século XVIII e inicios do XVIII, cunha boa talla da Inmaculada Concepción que algúns historiadores atribúen a Gregorio Fernández e datan no último terzo do século XVIII. Os veciños e veciñas que se achegaron faláronnos do roubo da peza máis destacable e antiga do templo, unha virxe gótica que presidía o retablo e que foi roubada nos anos setenta do pasado século.
Vista aérea do Casal da Granxa e a igrexa de Cornanda
Porén, revisando de vagar o adro e o exterior da igrexa localizamos dous interesantes elementos procedentes de épocas pretéritas que nalgún momento foron reaproveitados.
Unha lauda altomedieval
En fronte á entrada principal do templo chamounos a atención un improvisado banco feito polos/as fregueses/as. Voltearan a tampa dun antigo sartego medieval para acondicionar este asento de pedra que apoiaron sobre dous pés de pedra.
É preciso axeonllarse para contemplar a parte inferior da tampa onde podemos ver, non sen dificultade, os detalles da dobre estola que decoraban esta antiga lauda sepulcral. É unha peza monolítica que mide 240 cm de longo por 58 cm de ancho.
Lauda de dobre estola de Cornanda
Trátase dun novo exemplo destes elementos propios da antiga Gallaecia de época altomedieval, prerrománicas, coñecidas como de “estola” ou “dobre estola”, así nomeadas xa no s. XVIII por Frei Martín Sarmiento que asociou esta característica moldura coas prendas litúrxicas dos eclesiásticos.
Fotogrametría parcial do lado oculto da estola
Estas formas, que parecen representar os brazos e pernas dos orantes, delimitan as catro vertentes da tampa. É dicir, unha representación da figura humana bastante abstracta que estaría en posición frontal ou erguida coas pernas abertas e os brazos elevados. Neste caso, en vez da habitual representación circular da cabeza, figura un relevo en forma de frecha entre os que serían os brazos da estola.
Localización da estola-banco no adro da igrexa
É a primeira tampa dun sartego destas características da que temos novas neste concello, mais estes sartegos, sexan de tipoloxía “antropomorfa” ou de “bañeira”, son habituais noutros templos das terras de Compostela e do Sar (Iria Flavia en Padrón, Seira e Herbogo en Rois, Ameixenda en Ames, Rarís e Vilariño en Teo, na Catedral e a Colexiata de Sar en Compostela, etc…).
Detalle da estola
Logo de preguntarlle á veciñanza comentaban que non deran importancia á peza e descoñecían a súa procedencia. Non obstante, un veciño especulou que podería ter relación coas obras de reforma do adro realizadas nos anos noventa do século pasado.
Unha estela romana
Aínda máis sorprendente foi atopar unha estela como aparello construtivo no exterior da ábsida do templo. Está a rentes do chan, en horizontal no centro da base da ábsida, e aínda que parcialmente soterrada conserva boa parte do seu tamaño orixinal.
Ten un bo porte, duns 108 cm de longo e 31 cm de ancho. Unha peza moi sinxela cun rexistro epigráfico na que figuran as iniciais IOM nunha primeira liña, e P F ? nunha segunda. É dicir, o epíteto de “Iovi Optimo Máximo”, Xupiter o mellor ou o máis grande. O campo epigráfico enmárcase entre sucos, dous paralelos na parte superior e un na inferior. Outro suco perpendicular na parte superior da ara de características semellantes ás anteriores.
Estela romana de Cornanda
O culto á principal deidade do panteón romano (o pai dos deuses) está ben testemuñado noutras inscricións epigráficas romanas localizadas en diferentes puntos da nosa xeografía, moitas delas datadas no século II d.C.
Non é o único caso nesta zona pois a reutilización de estelas ou aras romanas documéntase noutras igrexas de concellos próximos como en Herbogo en Rois ou Rubín no da Estrada.
Esta descuberta achega interesantes datos para afondar no estudo do proceso de romanización desta zona e do proceso de aculturación das xentes que habitaban estes territorios antes da chegada dos romanos.
Ara romana de Herbogo en Rois ( ERBO/ ERBIE/BO. LS / EX VOT/ S.T.T.L (Sit Tibi Terra Levis) )
Conclusión
O topónimo “Cornanda”, de procedencia prerromana, alude a súa localización nunha zona elevada. O achado destes singulares restos arqueolóxicos testemuña a máis que probable existencia no lugar da actual igrexa dun templo prerrománico cunha pequena necrópole asociada e que probablemente puido cristianizar unha zona sagrada desde antigo, dende polo menos a época romana.
Fotogrametría da estela romana IOM /PF?
Como é habitual, procedemos a notificar a súa descuberta ás autoridades competentes na xestión do noso patrimonio para que procedan a súa catalogación e inclusión no inventario patrimonial autonómico e municipal.
Ventá románica da igrexa de Luaña
Agradecemos á veciñanza os datos achegados. Comentábannos que antes da misa dominical amosarían ó cura as novas descubertas pois é un bo afeccionado á “estas cousas antigas”, sinal de que a eles tamén lles chamou a atención.
Bibliografía
González Pérez, Clodio.“Brión, Historia, economía, cultura e arte”, Editorial Toxosoutos, 1999
“Algunos tenemos fe y hacemos memoria en favor de la historia que nos queremos creer”. Algunos tenemos fe. Viva Suecia
Proseguimos no concello da Baña coa revisión que estamos a facer da arte rupestre dos concellos limítrofes coa comarca de Santiago. Nesta ocasión, ocupámonos dos 9 xacementos arqueolóxicos da Baña recollidos no Plan Básico Autonómico que consideramos teñen probabilidades de tratarse xacementos arqueolóxicos con arte rupestre prehistórica.
Falamos tan só de probabilidades xa que a indeterminación xeral das ferramentas legais que deben garantir a correcta catalogación dos bens patrimoniais impídenos unha maior precisión. O visor do Plan Básico apenas recolle na clasificación do “tipo de ben” a denominación xenérica de “ben arqueolóxico” polo que para ampliar está escasa información é preciso a consulta física do catálogo da Dirección Xeral de Patrimonio.
Ademais, pese a que algunhas destas referencias tamén teñen a súa correspondente ficha no Catálogo de Bens do PXOM do concello da Baña, aprobado no ano 2011, e que nestas si aparecen claramente determinados os “gravados ó ar libre” no campo da “adscrición tipolóxica”, porén, no campo da “adscrición cultural” a maioría deles teñen a clasificación de “indeterminada”.
Nestas fichas tamén se recollen algúns xacementos como non localizados. Son 4, os petróglifos da Lagoa 1 e 2, o petróglifo do Cruceiro Vello e a Pena de Alde, que incluíron no catálogo en fichas cun código de Referencia.
Pena de Alde. Panel superior, cruz e alfabetiformes
Por último, incluímos o petróglifo da Mourela, unha pequena pedra localizada na parroquia de San Pedro de Fiopáns a principios dos anos 50 do século pasado e, cremos, na actualidade conservada ou ben no Pazo de Lens, Ames ou no Museo do Castelo de San Antón na cidade da Coruña.
A Pena de Alde (RE15007003)
A Pena de Aldea foi catalogada no ano 1995 ca seguinte descrición:
“Un grupo de afloracións graníticas sobre as que habería gravadas varias cazoletas de aproximadamente 1 cm de fondo e ó redor de 5 cm de diámetro”.
No catálogo do PXOM da Baña do ano 2011 só aparece como unha referencia. Recollen a descrición do ano 95 e indican:
“Na prospección levada ao cabo para o presente traballo non foi posible localizar ningunha das cazoletas anteriormente descritas, e asemade tampouco se observou sobre a súa superficie ningunha destrución recente que puidera ser a causante da súa desaparición.
Por tal motivo, neste momento optouse por realizárselle unha ficha de referencia, esperando que en futuras intervencións arqueolóxicas se poida dilucidar definitivamente o seu carácter”.
Pena de Alde. Panel inferior
A peneda localízase a 400 metros ao noroeste do lugar da Estibadiña, na parroquia de San Pedro de Fiopáns, nun terreo de monte dedicado na actualidade ao cultivo de eucalipto. Coordenadas xeográficas 523.795, -4.753.020. Altitude 384 msnm. Datum WGS84.
Plano do PBA coa localización dos bens patrimoniais próximos á Pedra de Alde
Para chegar ata ela collemos un camiño de terra que parte do lugar de Agrocovo (ao sur de Vilar de Suso) en dirección sur. Camiñados uns 500 metros atoparemos a peneda a uns 20 metros á esquerda do camiño.
O xacemento sitúase nun límite de propiedades. A 800 metros ao sur localízase o petróglifo da Pedra Capela e o petróglifo de Lagarteiras (GA15056083) e as mámoas de Picotos (GA15056059), Agro do Monte (GA15056062) e Agro do Pouleiro (GA15056081). A uns 900 metros ao surleste a mámoa de Purrubelo (GA15007025) e a de Chamiseiras (GA15007026). A 1300 metros ao leste o río Tambre.
Pena de Alde. Panel superior
Trátase dun afloramento rochoso destacado sobre o terreo, de boas dimensións e formas irregulares cunha parte destacada sobre o terreo e outra a rentes do Chan. Na superficie máis alta, que alcanza uns dous metros de altura, varias pías naturais presentan canles de evacuación, algunhas delas posiblemente modificadas antropicamente. Destaca pola posición central que ocupa e a regularidade das súas formas unha pía rectangular cunha canle de desaugue. No extremo superior desta zona, nunha posición central, hai, de posible orixe natural, varias coviñas de varios centímetros de profundidade comunicadas entre sí, que con canles de desaugue comunican as de niveis superiores coas de niveis inferiores.
Pena de Alde. Panel 2. Fotogrametría
Ao redor destas pías e coviñas hai gravadas dúas cruces de distinta tipoloxía e varios alfabetiformes, que ocupan o espazo entre elas formando 3 grupos. No grupo central identificamos unha cruz latina e as letras “SOJ”. No grupo da esquerda de novo “SOJ” e outra cruz latina, e no da dereita as letras “S P? C”. Ao carón da inscrición central unha cruz latina patada e unha aliñación de 3 coviñas. No extremo superior dereito tres coviñas profundas de distintas dimensións aliñadas ordenadas de maior a menor gravadas no final da crista. No extremo superior esquerdo, acaroada a unha pía unha combinación de dous círculos incompletos do que parte un radio cara o exterior. A esquerda deste sucos rectos de difícil lectura.
Pena de Alde, panel inferior, vista con luz natural
Nunha segunda zona situada a menor altura hai gravadas varias superficies horizontais bastante regulares divididas por diáclasas. Nelas consérvanse gran cantidade de coviñas de pouca profundidade. As coviñas ocupan case a totalidade dalgúns destes espazos entre diáclasas. Boa parte do afloramento non é visible na actualidade por estar cuberto de vexetación e terra, polo que esta descrición é sabidamente incompleta.
Pena de Alde. Panel 1. Fotogrametría
En resumo, é esta unha sinxela pero interesante estación onde se evidencia a presenza de motivos gravados en dous momentos diferentes, uns motivos claramente elaborados en época histórica (cruces e alfabetiformes) e outros posiblemente prehistóricos como son as coviñas. A presenza dunha pequena combinación de círculos concéntricos moi erosionada no panel con motivos históricos fai máis plausible unha adscrición prehistórica para estes motivos xeométricos.
Obsérvase o aproveitamento de elementos naturais, como as pías, para, con leves alteracións antrópicas, dotalas de significado. O emprego de elementos naturais tamén se rexistra noutras estacións da comarca de Santiago como nos petróglifos de Capeáns ou o da Pena Estivada en Ames, por poñer algún exemplo. Nestas ocasións semella que estes elementos son determinantes para a elección do soporte por parte do gravador.
Así é que pensamos que a Pena de Alde é unha estación rupestre de arte prehistórica alterada xa en períodos históricos coa adhesión de cruces e alfabetiformes na parte máis alta do afloramento.
Inscrición da Poza do Crego no ano 2000. Fotografía de Henrique Neira
Hai un par de semanas publicamos neste blog e informamos á Dirección Xeral de Patrimonio da situación de risco dunha poza situada no lugar de Galegos, Vedra provocada pola actividade forestal que se está a desenvolver na zona. Como sinalamos a relevancia deste elemento etnográfico sen catalogar é enorme. Estas construcións populares son boas mostras dos sistemas agrícolas tradicionais desta comarca, sistemas hidráulicos que garantían reservas de auga esenciais para os cultivos, prados e veigas que caracterizaban esta paisaxe vedresa das abas do Pico Sacro. O abandono progresivo dos usos agrarios tradicionais durante as últimas décadas do século XX levou parello o abandono destes bens que, porén, debemos preservar como legado, costume e tradicións xenuínas da Galicia rural.
En compaña de vari@s veciñ@s, do historiador Henrique Neira e de representantes do grupo municipal do BNG, realizamos unha segunda visita para analizar o estado actual da poza e da súa contorna.
O primeiro que chamou a nosa atención foi o forte impacto que está a producir o movemento de maquinaria pesada por todo o val, a deforestación de toda a ladeira por onde transcorre o camiño de Santiago e a construción de enormes muros de contención. Só pequenos illotes de monte, propiedade d@s veciñ@s que se negaron a vender ou ceder as súas propiedades ós novos propietarios, rompen a visión dunha paisaxe monocroma que mudará coa plantación de miles de vides. A veciñanza alertounos, con razón, do enorme perigo que suporá para a veciñanza das casas da aldea de Outeiro a chegada da época de choivas. Xa non hai vexetación que ampare e logre frear as posibles enxurradas. Só observando os danos recentes provocados pola auga nos noiros e cunetas ás beiras do camiño podemos entender a súa preocupación.
Alén disto, aledounos observar que a situación da Poza do Crego é a mesma que hai un par de semanas e que non se desenvolveron novos traballos na súa redonda. A publicación no noso blog, tivo tamén resposta e difusión noutros medios e así, tanto La Voz de Galicia como El Correo Gallego informaron desta situación recollendo non só a información do noso blog senón dando voz ó resto dos implicados.
Queremos agradecer a ambos xornais polo axeitado tratamento da nova, mais cómpre aclarar algunhas cousas sinaladas, principalmente na nova publicada en “El Correo Gallego” do pasado domingo. Por unha banda, seguimos sen ter novas da Dirección Xeral de Patrimonio, algo que xa non nos sorprende, mais reconfórtanos ler que o goberno municipal de Vedra tivo interese en coñecer a situación, que falara cos adegueiros e puxeran tamén en coñecemento os feitos á Dirección Xeral de Patrimonio. Non obstante, ata agora non se adoptou ningunha medida para preservar o citado ben nin os outros elementos da zona.
Ó respecto do sinalado polo seu antigo propietario, Manuel Lobato,
“quen aclarou que a inscrición que se atopa tallada sobre unha pedra non é nin moito menos do século XVII, senón que foi obra do seu pai, que fixo o gravado hai seis ou dez anos”,
queremos indicar que este Colectivo limitouse a sinalar a presenza da inscrición epigráfica e a súa transcrición. Non obstante, non desbotamos que sexa coetánea á poza, pois temos documentados outros corgos da zona construídos nese período. Ademáis, a tipografía e estilo coinciden coas inscricións da época, só é preciso comparala coas inscricións que conserva a capela de Santiago situada a uns cincocentos metros para ver a súa similitude.
Inscrición da Capela de Santiago. Século XVII
Malia todo, serán os especialistas neste ámbito os que deberán valorar a súa antigüidade. O que non é certo é que esta inscrición teña entre 6 e 10 anos pois Henrique Neira facilitounos fotografías antigas da poza, de hai máis de vinte anos, nas que se pode ver a mesma inscrición na mesma situación, o que evidentemente contradí o sinalado pola familia. Unha visita á poza fai evidente o valor patrimonial deste importante elemento etnográfico.
Continuamos a nosa xeira polas pistas da concentración parcelaria que rodean os terreos deforestados para visitar ás dúas mámoas catalogadas que hai nesta zona, probablemente os derradeiros vestixios dunha importante necrópole existente nesta penichaira, na parte superior das ladeiras que foron deforestadas para as novas plantacións. As dúas están situadas en liña seguindo unha orientación SE-NE en dirección ó Pico Sacro e á beira da pista de concentración que substituíu ó antigo camiño preexistente. Ambos xacementos figuran no inventario patrimonial vedrés e no Plan Básico Autonómico da Xunta. O tamaño tamén é similar, uns 20 m de diámetro, porén o seu estado de conservación é moi desigual. A mámoa de “Penas Pardas”, o nome semella ter relación cunha penedía que sobresae na contorna con esa tonalidade de cores, atópase en moi bo estado de conservación nunha zona de monte na que non houbo actividade forestal nos últimos anos.
Mámoa Penas Pardas co Pico Sacro ó fondo
Pola contra a outra mámoa, nomeada “Quenlla das Medas”, está moi alterada. Atópase na mesma parcela que a Poza do Crego na parte oposta, na zona norte do terreo. O nome “Quenlla das Medas” pode ser un indicador ilustrativo que nos informa das características da zona, pensamos que “quenlla” fai alusión ás antigas canles da poza ou canais de rega. “Meda” é un dos nomes tradicionais para referirse ós túmulos. O paso da maquinaria por riba da mámoa e a tala intensiva de árbores por toda a parcela sen ningún tipo de control provocou evidentes danos na mámoa que fica moi achanzada e que reduciu de forma significativa a súa altura orixinal.
Mámoa Quenlla das Medas
Como xa sinalamos na anterior achega, consideramos que estes bens culturais deberían enriquecer a paisaxe moi desvirtuada e alterada polo novo monocultivo que mudará a súa fisionomía. Cómpre ter en conta que xustamente esta zona constitúe un dos referentes do último treito do Camiño da Prata con elementos tan relevantes como a capela e a Fonte do Santiago e situado preto de Galegos e do Pazo de Galegos onde pasou os seus últimos anos de vida o ilustre sacerdote, arqueólogo, historiador e arquiveiro, Antonio López Ferreiro.
Curiosamente neste pazo consérvase unha cepa da variedade “cascón” de máis de 400 anos de antigüidade segundo recolle Henrique Neira no seu libro “Vedra, una historia visual”. Na actualidade está tamén a sufrir unha profunda reforma tanto no exterior coma no interior. Pensamos que a nova cor rosa do seu exterior non é a mais axeitada para un edificio histórico destas características no medio dunha aldea tradicional, agardemos polo menos que a reforma interior sexa respectuosa cos importantes bens que posúe, como a súa capeliña e o seu antigo mobiliario.
Pazo de Galegos. Fotografía de Henrique Neira
Queremos agradecer ás persoas que nos acompañaron nesta visita por toda a información achegada, en especial, e unha vez máis, a Henrique Neira. Agardamos que estas pequenas publicacións axuden á difusión destes elementos patrimoniais tan descoñecidos e contribúan a garantir a súa preservación.
O pasado ano visitamos un dos elementos etnográficos máis interesantes do concello de Vedra guiados polo noso amigo, o investigador e xornalista, Henrique Neira, autor do libro “Vedra. Unha historia visual”(2017).
A Poza do Crego é unha excepcional mostra dun complexo hidráulico que foi fundamental na agricultura tradicional para garantir boas colleitas. As pozas ou corgos, do latín “corrugus”, fan referencia aos sistemas de regadío dos antigos predios e, en ocasións, tamén relacionados co subministro de auga para muíños e lavadoiros. Son sistema hidráulicos formados por canles ou levadas que conducen a auga dende o manancial ata os corgos ou pozas que a acumulan para, a continuación, distribuila polas fincas da contorna de forma organizada, seguindo as directrices e normas consuetudinarias fixadas pola comunidade ou polos propietarios afectados. A propia veciñanza realizaba periodicamente os labores de mantemento e acondicionamento para evitar que o mato ou sedimentos impediran a circulación da auga pola canle.
Inscrición da Poza do Crego
As pozas son, basicamente, estruturas escavadas no chan, normalmente de planta ovalada. Son vestixios dunha actividade vinculada ás formas de vida e cultura tradicional do pobo galego que recolle a documentación notarial dende, polo menos, o s. XVII e ata mediados do s. XX.
Podemos atopar corgos por toda a xeografía galega, mais presentan especial significación nesta zona do val do Ulla e principalmente na bacía do río Santa Lucía. Tanto no concello de Teo como no de Vedra consérvanse bos exemplos destas construcións que, por desgraza, son case descoñecidas e a maioría delas están sen catalogar e, por tanto, desprotexidas. Cómpre salientar o labor da Asociación Trinxidoiro de Penelas (Teo) que logrou recuperar e valorizar o chamado “Rego de Moldes” a través dunha ruta de sendeirismo que integra varios destes corgos, alén de levadas, muíños e lavadoiros.
A Poza do Crego
A Poza do Crego sitúase nas proximidades da aldea de Outeiro na parroquia de San Pedro de Vilanova, Vedra. Coordenadas UTM: 29 T 546102 4738326, altitude: 358 m.s.n.m.
Poza do Crego en xaneiro de 2020
Non está catalogada, non consta nin no PBA (Plan Básico Autonómico) da Xunta nin no inventario patrimonial do PXOM de Vedra (2007). Non obstante, está moi preto da área de protección da denominada mámoa da Quenlla das Medas (a 220 m) e a só 470 m da estrema co municipio de Boqueixón. A poza dá nome a parcela onde se localiza.
Plano de situación cos bens patrimoniais catalogados próximos
Trátase dun corgo de tamaño medio de forma ovalada no que se deposita a auga que procede dun manancial do monte a través dunha canle de polo menos 200 metros de lonxitude. O estado de conservación da canle é malo pero a poza atópase en moi boas condicións, sendo preciso unha pequena pero axeitada restauración para súa posta en valor.
Poza do Crego na actualidade. Fotografía Henrique Neira
O feito diferencial desta construción é a presenza dunha inscrición epigráfica en galego que dá conta da data de construción e do seu propietario, e que podemos transcribir do seguinte xeito: “POZA DO CREGO / PROPIEDA / LOBATO DE GALEGOS / AÑO 1620”. Esta data concorda coas primeiras referencias documentais que tiñamos doutros corgos da zona, mais é o único destes bens que conserva unha datación in situ.
Poza do Crego en xaneiro de 2020
A poza ameazada
Os traballos de deforestación que se están a executar na parcela na que se localiza poñen en risco a preservación deste singular elemento. Non temos constancia de que exista ningún tipo de control nin seguimento das tarefas por técnicos cualificados, nin observamos os balizados preventivos na poza do Crego nin da mámoa da Quenlla das Medas. A empresa está a empregar maquinaria pesada na tarefas de tala e limpeza nas proximidades de ambos xacementos e imaxinamos que o seguirán a facer no proceso de plantación das vides.
Poza do Crego, estado actuallogo da tala das árbores. Fotografía Henrique Neira
Cómpre lembrar que a ribeira do Ulla forma parte, dende maio de 2000, dunha nova subzona da Denominación de Orixe “Rías Baixas”. Teo e Vedra convertéronse así nunha importante zona de expansión da produción deste viño que medra ano tras ano ata o punto de transformase nun sector importante na economía da zona, que produce viños con personalidade propia e boa calidade, tal como avalan os premios recibidos en varios concursos nos últimos anos.
Henrique Neira comunicou ó concello de Vedra a situación de desprotección que ameaza a integridade da Poza e agardamos que os seus técnicos velen pola súa protección. De igual xeito, poñemos en coñecemento deste ben e da preocupante situación á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Consellería de Cultura, Educación e Universidade, para que se proceda a súa urxente catalogación e adoite as medidas precisas que garantan a súa preservación.
Maquinaria na parcela da Poza do Crego
Tanto o noso colectivo como Henrique Neira defendemos unha viticultura que respecte estas manifestacións materiais da nosa paisaxe tradicional, integrándoas nas novas explotacións vitícolas. Estes elementos lonxe de ser obstáculos deberían enriquecelas. O recoñecemento do seu valor patrimonial e inmaterial e as características singulares desta poza centenaria constitúen un atractivo máis para a potenciación futura dun turismo etnolóxico que está a agromar con forza no val do Ulla.
Corgo do Cura no Rego de Moldes en Penelas. Visita guiada coa Asociación Trinxidorio de Teo
Estamos a tempo de preservar un lugar de grande valor histórico e etnolóxico como recolle a propia Lei de Patrimonio cultural de Galicia 5/2016 (artigo 10f).
O monte de Villestro-Ventosa, nos concellos de Ames e Santiago, acolle unha destacable concentración de arte rupestre prehistórica, constituíndo un dos núcleos rupestres das terras de Compostela, xunto a outra área similar no concello de Teo, no Monte Piquiño – Rio Loureiro.
Nos montes con arte rupestre destes concellos non existen apenas repoboacións forestais plantadas e xestionadas axeitadamente, sendo na súa inmensa maioría matogueiras inzadas de eucaliptos descontrolados tras incendios recorrentes. Non existe aquí monte comunal xa que toda a superficie forestal está en mans de pequenos propietarios. A actividade agro-gandeira é residual e practicamente inexistente e os propietarios das pequenas parcelas de monte están maiormente desincentivados, cando non simplemente ausentes, cesantes ou desaparecidos. O territorio caracterízase por un carácter eminentemente rururbano e periurbano no que os ingresos, as actividades económicas e as expectativas cidadáns están moi afastadas dunha xestión eficaz e sustentable dos montes, vivindo na práctica de costas a eles.
Cando ardeu a Devesa da Rula no ano 2016, afectando a varios gravados, denunciamos o seu abandono e solicitamos amparo ás distintas administracións sen obter resultado ningún (quen o diría?).
Os Cortellos 4 – Villestro – Compostela. Petróglifos e eucaliptos
Ninguén dos distintos departamentos e servizos consultados asumiu responsabilidades no asunto, chegando a Dirección Xeral de Montes a alegar que non se trataba dun “monte” senón de parcelas separadas pertencentes a diferentes propietarios individuais. Medio ambiente tampouco se sentiu aludida, pois a zona non queda baixo amparo de figura de protección ningunha (parque, rede natura ou similar). Pola súa parte Patrimonio atende exclusivamente ás pedras, sen preocuparse da súa contorna inmediata. Por último, os concellos semella que non teñen competencias nin capacidades neste ámbito.
En definitiva, ninguén asume responsabilidades e parece non existiren alternativas para afrontar esta problemática.
Con posterioridade, asumindo as demandas e traballo do noso colectivo, no ano 2018 os concellos de Ames, Santiago e Teo impulsaron xunto coa Deputación da Coruña o proxecto Compostela Rupestre. Cun orzamento de ata 500.000 € anuais durante dous períodos lexislativos preténdese recuperar, conservar e divulgar a arte rupestre da comarca de Compostela. Tras 4 anos as inversións e resultados realizados están aínda baixo mínimos, centrados polo de agora en obxectivos maiormente teóricos ou virtuais, e limitando a acción directa no mellor dos casos á contorna inmediata das “pedras”. Á falta de resultados finais, ata o de agora cremos que está a seguirse un enfoque que podería cualificarse como “arqueolóxico-turístico”, cun evidente risco de renuncia a incidir con mínima efectividade sobre estes espazos de xeito integral.
Sabedores de que o reto é considerable cremos necesaria a revisión de toda unha serie de condicionantes primarios que deben formar parte dunha reflexión inicial pausada, necesaria para poder asentar unhas bases sólidas para o futuro.
2) Subsistencia e ruína ecolóxica dos montes
Na mentalidade galega o monte, por definición, é “aquelo que está a monte”, ou sexa a parte do territorio non sometida a un manexo directo, interpretándose por tanto que está abandonado.
Na nosa sociedade tradicional, o monte cumpría unha función de complementariedade do sistema agrario: pasto para a gandaría extensiva, a oportunidade de colleitas ocasionais de cereais nas estivadas (para os labregos máis desposuídos), e, sobre todo, subministrando os estrumes imprescindibles para a fertilidade dos labradíos, para o que se precisaba dispor da biomasa de dúas a cinco veces da superficie cultivada. É este un dos motivos polos que, historicamente en Galicia, a superficie agraria útil nunca sobrepasou porcentaxes moi superiores ao 30%.
Fronte a idea habitual de que “antes non había incendios” o monte neste sistema tradicional manexábase fundamentalmente por medio do lume, pois xunto coas rozas, sementeiras e pastoreos, este gran espazo territorial só podía controlarse axeitadamente co seu emprego. Mercede a súa vizosa produtividade as matogueiras sementábanse e abandonábanse para logo medrar “a monte” en curtos ciclos de menos de dez anos, o que impedía o crecemento dos bosques.
O crecemento demográfico, que en Galicia supuxo triplicar a poboación entre finais do século XVI e finais do XIX, sostívose pola expansión dos cultivos e a mellora da produtividade agraria, como consecuencia da adopción dos cultivos do millo e a pataca. Unha vez acadados os límites de capacidade de carga humana do ecosistema este boom demográfico desembocou nunha “crise malthusiana”, que aquí non chegou ao dramatismo da “Gran fame irlandesa” de mediados do século XIX, grazas á maior variedade do policultivo galego, cunha menor dependencia exclusiva na pataca. Porén, desencadeáronse vagas de fame e calamidades, denunciadas e retratadas na literatura por autores como Rosalía e Valle-Inclán.
De non ser polas emigracións e a revolución industrial a poboación tería quedado “ecoloxicamente cercada”, no final do ciclo de expansión, intensificación e rendementos decrecentes, que desemboca irremediablemente en dúas alternativas: colapso ou a substitución no sistema de produción.
A natureza fragosa de Galicia foi recollida por numerosas testemuñas. Paulo Orosio (c. 383- c. 420) definíaa como “montibus silvisque”, e aínda no século XII o Codex Calixtinus describíaa:
“pasada a terra de León e os portos do monte Irago e monte Cebreiro atópase a terra dos galegos. Abunda en bosques, é agradable polos seus ríos, os seus prados e os seus riquísimos pomares, as súas boas froitas e as súas clarísimas fontes…”.
Os bosques nativos que xa sufriran o impacto antrópico da neolitización, maiormente nas partes altas das serras, mantiveron a súa preponderancia ata aproximadamente o século IX (nos inicios da era Compostelana), ocupando máis da metade do territorio. De aí en adiante os rexistros polínicos reflicten un predominio do pole de especies propias de espazos abertos (matogueiras, pastos e cereais), paralelamente á crecente adecuación do terreo en socalcos e bancais como resposta á expansión dos cultivos e a conseguinte necesidade de control da erosión.
No século XVI os relatos de viaxes amosan, aínda, a presenza de áreas ben provistas de arborado (o licenciado Molina, Fernando Colón, etc), pero na Idade Moderna xa se fala de comarcas onde o monte pelado é dominante, o que explica a profusión de medidas de protección de determinadas especies e paraxes. No XVII a deforestación e peches de anacos de monte para ampliar a superficie das explotacións, en especial no litoral e vales prelitorais, reduciu os compoñentes silvo-pastorais da paisaxe. A incesante demanda de madeiras (entre outras cousas para a construción naval), xunto ao incremento demográfico, conduciron. na segunda metade do século XVIII. a que o monte deixara de estar arborizado. O crego J.A. Posse plasmou nesa época o contraste entre a súa terra galega e León:
“En lugar de que en mi país los montes son calvos, sin árboles, éste abundaba de robles, manzanos, perales y cerezos silvestres, de matas espesas, de avellanos; abunda de torcaces y aves monteses de todo género; jabalíes, lobos, osos, corzos”.
E a principios do XVIII o Marqués de Sargadelos denunciaba que por todas partes houbera “valles talados y montañas decepadas”, concluíndo de isto a ruína dos portos cantábricos debido á erosión dos solos que “atoraban las rías”. Situación que concorda co acontecido en tódolos portos históricos do fondo das rías galegas, como Viveiro, Noia, Pontevedra, etc.
A crecente e constante demanda de terras e recursos desembocou no mínimo da ocupación dos bosques a comezos do século XX. Previamente, no século anterior, extinguiríase a gran fauna bioindicadora de bosques autóctonos galegos, desaparecendo os cervos, os últimos osos da Dorsal galega e outros grandes mamíferos como a cabra montesa no Xurés.
A mediados do século XX xa non quedaba practicamente nada das ricaces comunidades animais e vexetais dos antigos bosques galegos, quedando substituídas pola paisaxe que lembran os nosos maiores, unha vexetación arbustiva de toxeiras e breixos que era controlada mediante rozas e pequenos lumes recorrentes.
Unha característica propia do noroeste peninsular é que o abandono do sistema agrario tradicional sucedeu máis tarde que no resto da Europa atlántica. Co colapso deste sistema nos anos 60 do século pasado os montes pasaron a cumprir unha función case que exclusiva como produtora de madeiras de especies pirófitas e invasoras, fundamentalmente pinos e eucaliptos. Como é ben sabido, este proceso de abandono e expulsión dos usos e actividades tradicionais nos montes foi impulsado con métodos coercitivos durante o franquismo.
3) A responsabilidade forestal
Co cambio de milenio ata hoxe foi consumándose outra nova fase, aínda en curso, de degradación ecolóxica da paisaxe e o territorio galego. Os bosques nativos e moitas terras agrarias afrontan agora unha nova expansión e intensificación da eucaliptización produto tanto da masiva reforestación deste monocultivo, coa introdución de novas especies de eucaliptos, como do seu indiscutible carácter invasor.
Como poden explicarse os datos dos inventarios forestais que indican que cando menos un terzo da superficie ocupada polos eucaliptais aparece en formacións mixtas con outras especies?
Non existe repoboación forestal de eucalipto que non sexa planificada como monocultivo polo que a súa aparición fora de masas xestionadas para a produción de madeira demostra o seu carácter invasor. Por lóxica isto conduce a unha pregunta pertinente: a quen debería atribuírse a responsabilidade de indemnización polos gastos derivados da custosa necesidade de deseucaliptizar os montes inzados de eucaliptos ventureiros? Á industria, ao goberno ou aos propietarios das terras abandonadas? En calquera caso, está ben probado que ademais de prosperar cos incendios os eucaliptos reducen a dispoñibilidade hídrica e afectan á biodiversidade das terras onde se instalan.
Dolmen de Zarramacedo en Bando. Compostela. É o único dolmen coñecido no concello de Santiago. Nesta parcela realízanse labores de corta e replantación de eucalipto sen ningún tipo de control, a última no ano 2014
Sen afondar polo miúdo na nefasta política forestal galega compre lembrar que máis de dous terzos do noso territorio (os nosos montes) están fundamentalmente orientados á produción de madeira barata, aportando só o 0,5% do P.I.B. Galego, ou sexa 300 millóns de €. Aínda que producimos o 51% do volume de madeira do estado, isto só aporta o 35% do valor total da madeira cortada no total español, pois segundo o anuario de estatística forestal do Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación (MAPA), o valor total das cortas de madeira en España no ano 2018 estímase en 852,8 millóns de euros, o que evidencia o baixo prezo da madeira producida en Galicia. Esta especialización en madeira barata, fundamentalmente piñeiro e eucalipto, responde á elevada produtividade dos montes da Cornixa Cantábrica. Aquí con taxas de 12 a 24 metros cúbicos/hectárea/ano, sen parangón no continente europeo, e o 15% da superficie arborizada, prodúcese o 70% da madeira española.
Deste xeito, o vizoso e produtivo carácter de estes ecosistemas oriéntase normativa e case exclusivamente a este tipo de produción.
Desafortunadamente, o feito é que o modelo forestal vixente apenas considera a produción de madeiras de calidade con árbores autóctonas, nin suficientemente outros tipos de aproveitamentos non madeirables, como os cogomelos, a gandería extensiva, etc., Nin moito menos a multifuncionalidade dos montes, que implicaría atender tamén ás funcións ecolóxicas e sociais, ademais das produtivas. Entre elas estaría a protección do patrimonio arqueolóxico e cultural, xunto co lecer cidadán e a calidade de vida, paralelamente coa conservación da biodiversidade, a protección do ciclo hidrolóxico (coidando das brañas, regatos e cabeceiras das cuncas hidrográficas) a prevención dos incendios e a loita contra o cambio climático.
Non obstante, o custe do noso dispositivo autonómico de loita contra o lume ascende á dous terzos do valor da madeira cortada anualmente en Galicia, con 200 millóns de € anuais, que en definitiva serven para manter a viabilidade dun modelo forestal notoriamente disfuncional.
A combinación da maior produtividade forestal de Europa xunto á existencia dunha seca estival de entre un e tres meses (establecida nun gradiente norte-sur) produce a acumulación de biocombustibles durante o ano, que logo seca estacionalmente, para arder ciclicamente cada 6 ou 7 anos ciclicamente. Non asumir este cóctel explosivo sen parangón noutras terras, atlánticas, nórdicas ou mediterráneas, resulta irresponsable.
Pedra da Nave de Mourigade – Ames. Petróglifos, agro e monte
Para cando entón a heteroxeneización e diversificación da paisaxe intercalando, mantendo e respectando formacións pouco incendiables de bosques autóctonos, brañas, regatos e pasteiros? Pero polo visto aquí todo é susceptible de eucaliptización.
A externalización dos custes ambientais e sociais do modelo forestal vixente non é o único factor que incide na problemática dos nosos montes. O monte galego presenta, ademais, outros graves problemas de raíz histórica. A estrutura da propiedade é un factor ben coñecido que repercute non só na capacidade de produción senón tamén nas posibilidades de ordenación multifuncional dos montes. En realidade apenas existen datos e estudos específicos sobre isto. Se cadra porque nas últimas décadas interesara esta situación que, en definitiva, contribuíu a manter a situación e as perspectivas inalterables. Como podería explicarse se non tan pouco interese institucional?
4) O inaxeitado marco vixente
Os datos dispoñibles informan que en Galicia o 68% da superficie dos montes pertence a aproximadamente dous terzos de millón de propietarios individuais, posuidores de entre dúas e unha hectárea e media repartidas en pequenas parcelas dun tamaño medio de 2.300 m2, superficie completamente insuficiente para unha explotación forestal racional (danse casos de parcelas menores a 2.000 m2 nos que o propietario chega a ter que pagar para que lle corten as árbores).
Ademais, estímase que ata un 20 ao 30% de propietarios son absentistas ou “desaparecidos en combate”, sen poder coñecerse a propiedade real. O resto da superficie forestal repártese entre comunidades de montes veciñais en man común, que ocupan un 30%, xunto a un insignificante 2% de montes públicos sobre a superficie total.
Neste panorama, bótanse en falta estudos pormenorizados por comarcas, concellos e parroquias, que permitan coñecer a situación local, diferenciando aos propietarios habitantes de zonas urbanas dos rurais, aos que realizan actividades agrarias dos que non, e incluso saber das súas capacidades, perspectivas e intencións produtivas, de conaservacióm ou asociativas.
A solución non pasa por acometer masivas campañas de concentración parcelaria nos montes galegos, xa que este caro e radical instrumento, con nidias repercusións ambientais, resérvase prioritariamente para promover explotacións rendibles nas terras agrarias, condición necesaria que os montes non cumpren. Antes ben, a alternativa pasaría por facilitar a colaboración e asociación, paralelamente ao desenvolvemento dun rexistro efectivo de propietarios.
Ambos obxectivos son practicamente inabordables baixo a normativa actual. Neste senso as vixentes Sociedades de Fomento Forestal (Sofor) demostráronse claramente desapropiadas para a maioría dos casos, debido ao seu carácter societario mercantil. Isto maniféstase no feito de que, tras máis dunha década desde a súa creación, estas sociedades abranguen menos do 1% da superficie do monte galego. Por outra banda a recente exixencia, derivada do artigo 77 da Lei 7/2012, que obriga aos propietarios de montes menores de 15 ha (en couto redondo), a adherirse a un determinado tipo de modelo silvícola para poder realizar aproveitamentos comerciais no seu monte (en vigor desde o inicios deste ano), poderá ir creando co tempo un rexistro efectivo de ditos propietarios, aínda que non producirá efectos directos sobre as parcelas abandonadas (as maiores de 15 ha requiriran da elaboración de plans de ordenación forestal a partires de 2028) nin obrigará a transparencia ao comezo do aproveitamento outorgando, de feito, décadas de opacidade.
A normativa actual carece incluso de instrumentos operativos que faciliten xestionar axeitadamente as exixencias impostas polas faixas de control de biomasa e exclusión de pirófitas na interface urbano-forestal, vías e outras infraestruturas. Deste xeito, os propietarios e administracións locais atópanse coa responsabilidade traspasada, sen dispoñer de ferramentas e alternativas efectivas de xestión. Menos aínda se afonda na necesidade de protexer e garantir a integridade do patrimonio histórico e arqueolóxico dos montes, que requiriría tamén do establecemento de faixas similares para a protección de petróglifos, mámoas, castros e outros elementos. Con todo resulta imposible conservarse axeitadamente estas “pedras”, se non se conserva e xestiona a contorna natural onde se atopan, particularmente naqueles lugares de especial valor, concentración e/ou dimensións, onde estas “faixas de protección” non abondan para preservar coherentemente estas paisaxes culturais.
Localización do petróglifo de Areosa. Continuidade de plantacións de eucalipto no entorno de Montouto – Teo
Noutro senso, as novas normativas transversais derivadas de instrumentos como a nova Lei da paisaxe ou a vindeira de recuperación de terras agrarias e forestais semellan insuficientes. Lamentablemente, a estratexia galega da paisaxe (coas súas directrices, normativas e planificación) non considera específicamente este tipo de espazos que conxugan o interese patrimonial, ambiental e social (pese a que no seu día participamos en mais dunha convocatoria da fase do “pretendido” debate e participación pública establecidos no desenvolvemento da propia lei (outra sorpresa?). En canto á recuperación de terras está por ver a súa concreción final, aínda que polos antecedentes non poden albergarse moitas esperanzas, cun risco evidente de obviar ou deturpar as necesidades de ordenación multifuncional dos montes.
Vistas as nulas ou escasas posibilidades de abordar a multifuncionalidade que requirirían os montes de interese ambiental e/ou patrimonial resulta patente o atranco da súa non consideración como bens públicos ou comunais. Os montes veciñais en man común representarían en Galicia unha das escasas oportunidades de ordenación multifuncional. Circunstancia que comezou xa a materializarse nalgunhas comunidades comprometidas, tendencia que foi impulsada tras a vaga de lumes de 2017 con algúns exemplos sobranceiros na provincia de Pontevedra, particularmente nas áreas mais poboadas. Convén entón reflexionar para coñecer un pouco polo miúdo as orixes da propiedade nos montes galegos. A continuación. A continuación centrarémonos nisto nos tres seguintes apartados.
5) As raíces inmemoriais do procomún
Procomún é un concepto derivado de “proveito” e “común”, sinónimo de “ben comunal”, que atribúe a propiedade dun lugar as persoas que o habitan. Os montes veciñais en man común derivan dun tipo de propiedade “xermánica” e están presentes aínda en Galicia en 2.835 comunidades cunha extensión media de 237,5 ha. Por superficie estas comunidades distribúense cun 6,5% na provincia da Coruña, 31,7% na de Lugo, 41,8% Ourense e 20,0 % Pontevedra. Este modelo de titularidade indivisible, inalienable, imprescritible e inembargable resulta característico do noroeste peninsular, aínda que con diferenzas debidas á diverxencia dos procesos históricos, a propiedade comunal dos montes tamén está estendida por outras áreas xeográficas.
Para os romanos a propiedade derivaba da ocupación ou “tenza” das cousas, mediante o “usu fructus”, ou sexa o dereito de usalas e desfrutalas, que non equivalía exactamente a un dereito de propiedade sobre a súa “esencia”. Así, os membros dunha familia tiñan dereito a gozar da propiedade familiar, pero estaban obrigados, mesmo o Pater familias, de mantela para as futuras xeracións. Isto constituía o “patrimonio”, termo que provén de “patri” (pai) e “monium” (recibido), co significado do “recibido por liña paterna”. Segundo o tipo da propiedade os romanos distinguían entre as cousas sagradas, “res sacrae” (de aí os “loca sacra”, ou lugares sagrados propiedade dos deuses); as cousas públicas, “res publica”, pertencentes ao estado ou á “civitas” (a cidadanía); as cousas comúns ”res communis”, non susceptibles de apropiación individual porque que o seu uso pertence a todos; e finalmente as cousas privadas dos individuos “en familia”. Para aquelo non posuído por ninguén falábase de “res nullius”: as augas correntes, os animais salvaxes, os peixes no mar, etc., diferenciándose das cousas que foran abandonadas polos seus donos: “res derelicta”, aínda que ámbalas dúas categorías podían ser apropiadas sen máis requisito que a vontade e e a posesión.
A aldea de Loureiro en Teo rodeada de eucaliptos
En España na Alta Idade Media a propiedade común das terras foi establecida sobre as bases do dereito xermánico. No feudalismo, no que a terra era propiedade da realeza, os bens comunais eran concedidos polo señorío para a súa explotación a través dos feudos, o contrato de vasalaxe que outorgaba a terra aos vasallos. No século XIII a codificación do común cristalizou nas Sete partidas do rei Afonso X o Sabio, que clasificaba diferentes categorías: as cousas que comunalmente pertencen a tódalas criaturas do mundo (o ar, as augas de chuvia, e o mar e a súa ribeira); as cousas que pertencen a tódolos homes comunalmente (ríos, camiños públicos, portos); e as cousas que pertencen comunalmente a unha cidade ou vila (fontes de auga, prazas onde se fan os mercados, lugares de reunións de concellos, areais dos ríos…, e os:
«montes et las dehesas et todos los otros logares semejantes destos que son establecidos para pro comunal de cada una cibtat, o villa, o castielo o otro logar»
6) O desartellamento do comunal
Tras a progresiva desaparición do feudalismo os bens comunais quedaron regulados por foros, quedando unha parte en propiedade exclusiva dos antigos señores e o resto como patrimonio común da poboación. Posteriormente desenvolveuse un proceso de desmantelamento que os levou á privatización, provocando que en Galicia se pasara da existencia de practicamente un 100% de montes veciñais en 1800 ata o 30 % actual. Este proceso, impulsado coa instauración do liberalismo e a xeneralización do sistema capitalista en España, comparte similitudes co acontecido nas illas Británicas ata o século XVII coas “enclosure acts”, ou sexa actas de cerramento que significaron a abolición do sistema de campos abertos e o desposuimento dos aldeáns que accedían ao uso da terra subsistindo grazas aos “dereitos consuetudinarios” sobre as terras comúns. Neste proceso coñecido como “gentrificación” a aristocracia terratenente (“gentry”) arrebatou ás comunidades locais os seus escasos recursos a fin de implantar novos modos de produción mediante a mercantilización, o que máis adiante favoreceu a mecanización tras a revolución industrial.
Mámoa de Agro de Calvos en Teo alterada por traballos forestais realizados sen tela en conta en 2020
En Galicia o desmantelamento dos comúns foi un proceso de ruptura do comunal no que as dúas maiores forzas impulsoras foron a administración e o sistema de mercado, que buscaban o aproveitamento económico dos recursos pasando por alto a función dos montes no sistema agrario tradicional. A liberalización e privatización dos montes foi artellada polas desamortizacións do XIX, baixo o paradigma da instauración do estado liberal no que a administración (sempre necesitada de recadación) consideraba estes montes como susceptibles de ser vendidos, de xeito que entendéndoos como públicos (ou sexa, pertencentes ao Estado) facilitaba a posibilidade da intervención administrativa.
A desamortización formou parte desta reforma agraria liberal vinculada a supresión dos señoríos, do “diezmo” eclesiástico, do paso das augas ó dominio público, e parcialmente do libre uso da propiedade. Porén, non cumpriu co obxectivo de transformar a natureza da propiedade e os foros sobreviviron aos procesos de desamortización eclesiástica.
Paralelamente, da segunda metade do século XIX en adiante, a consolidación do municipalismo implantado polo estado liberal fixo derivar o proceso cara dúas direccións diverxentes e paralelas. Por unha banda un modelo “castelán”, no que parte destes montes quedaron absorbidos no patrimonio municipal orixinando aos actuais montes comunais municipais, e pola outra un modelo galego diferente. Aquí a falta de identificación coa nova estrutura municipal liberal percibida como allea pola dispersa poboación rural impediu, na maioría dos casos, que os concellos chegaran a controlar estes montes, prevalecendo polo contrario o vínculo veciñal parroquial.
7) A privatización dos montes
A individualización da propiedade veciñal foi un longo proceso que, primeiramente, consumou a desnaturalización xurídica dos montes veciñais en 1848, e logo desencadeou unha privatización auspiciada pola lei xeral de desamortización de 1855, que afectaba a tódolos montes públicos e por conseguinte tamén aos legalmente inexistentes. Con todo o fracaso en Galicia desta estratexia reflectiuse no feito de que os catálogos de montes imprescindibles para as vendas indican que a administración só chegou a coñecer unha fracción da súa totalidade (304.980 ha, cando en realidade eran uns 2 millóns), e que tan so o 1% da superficie chegara a venderse. Isto non só foi consecuencia da ineficacia administrativa senón tamén ao desinterese dos posibles compradores por unha terras marxinais de escasa produtividade agraria (agás aquelas poucas arboradas, que podían cortarse para o retorno do capital), e aínda moi por riba de todo á oposición unánime da sociedade galega, incluídos concellos e deputacións.
En 1862 un informe da Deputación de Lugo afirmaba en defensa dos labregos:
¿Es esta la ocasión oportuna para desposeer al primero de la única propiedad que le cupo en suerte, de esa propiedad consagrada, a la vez, por el respeto de todos los gobiernos, por el asentimiento de cien generaciones, y por el transcurso de los siglos?… No se harán nuestros labradores propietarios … sino proletarios, como ha sucedido en Inglaterra …
Pois tal como explican Balboa & Artiaga:
“Os poderes locais galegos, representantes maioritariamente dos sectores rentistas, fan causa común coas comunidades rurais na defensa dos montes; para eles significaba a continuidade do sistema que permitía detraer en forma de renda parte da produción agraria. Para os campesiños, simplemente supoñía defender a súa propia reprodución”.
As vendas foron por tanto ben escasas e, incluso, as que se levaron a cabo atopáronse coa resistencia das comunidades que impediron en moitas ocasións que os compradores exercesen a posesión efectiva das leiras adquiridas. Deste xeito, a única posibilidade viable foi a individualización do desfrute e, ao cabo, da propiedade do monte veciñal. A individualización comezou a xeneralizarse como alternativa tras a elaboración do Catálogo de 1862 que impoñía novas condicións para que un monte fora exceptuado da venda. Así, a partir dese momento aceleráronse os acoutamentos individuais. As reparticións estendéronse desde finais do século XIX e xa durante as tres primeiras décadas do XX consumouse a desaparición da meirande parte das terras colectivas, proceso que foi paralelo á supresión dos foros, atendendo ás demandas históricas do campesiñado galego. En definitiva, a fin de garantir a continuidade do sistema de agrario tradicional, dentro do posible, os labregos fixéronse coa propiedade de múltiples pequenas parcelas dos seus montes inmemoriais. Nesta estratexia de defensa, mantívose o acceso de cadaquén aos diferentes tipos de zonas de monte subministradores de estrumes, pasteiros, e tódolos tipos de vocacións e recursos, algo que por definición só pode facerse dispoñendo de diversas pequenas leiras espalladas polo mesmo monte.
Eucaliptos ventureiros na Devesa da Rula , Compostela, 2019
O resto é historia máis ou menos coñecida: a intervención do estado franquista, o colapso e estertores do sistema agrario tradicional (ata a década dos 60 do pasado século), o posterior abandono masivo do rural, coa eucaliptización aínda en curso. Como dixo unha vez un reputado arqueólogo galego: ”asistimos ao final da prehistoria”.
Por múltiples razóns, algunhas explicadas previamente e outras que non teñen aquí cabida, a alternativa ao final do sistema milenario de aproveitamento dos montes non debería recaer no monocultivo de especies pirófitas e invasoras. Nin tampouco pretenderse a práctica agrícola en terreos non aptos ou pensar que resulta viable económica e ecoloxicamente “limpar todo o monte” controlando a biomasa con rozas xeneralizadas. A medio e longo prazo a única alternativa sostible é a multifuncionalidade, que require da ordenación dos montes e, por conseguinte, resolver previamente o problema da estrutura da propiedade.
8) Hai outros mundos, pero non aquí
Lamentablemente, catro décadas de democracia apenas serviron para avanzar na ordenación multifuncional e a conservación dos montes, máis ben ao contrario. Polo tanto deberíase ollar por riba das estreitas miras e fronteiras actuais por ver de atopar algúns exemplos inspiradores. Neste sentido unha pregunta elemental sería: como adaptar, reformular ou xestionar unha estrutura da propiedade dos montes herdada dunha lóxica e funcionalidade obsoleta que só resposta a necesidades xa inexistentes e dificulta abordar á problemática actual, Prevención de megaincendios de quinta e sexta xeneración, cambio climático e crise ambiental planetaria incluídos xa que vai nelo a nosa supervivencia?
Aínda que semelle o contrario e pese as nosas propias particularidades, na realidade, non temos problemas tan diferentes aos que xa outros veciños máis avanzados afrontaron antes que nós. Afondando en como resolveron o dobre reto da xestión do territorio tras o abandono do sistema de vida tradicional e a instauración dunha silvicultura racional poden atoparse situacións que nos resulten máis ou menos familiares. Aínda que con condicións ambientais e sociais diferentes, países menos montañosos, con menor seca estival, maior superficie agraria, maior industrialización, diferente modelo de asentamento poboacional, etc., tiveron que asumir o mesmo problema básico. Por cuestións de espazo revisaremos aquí brevemente só dous exemplos: os modelos sueco e o francés.
O chamado modelo sueco de Silvicultura sustentable partiu, a finais do século XIX, dun estado de extrema degradación das áreas forestais. En 1903 promulgouse a que se considera unha das primeiras lei modernas de “forest mangement” que obrigaba a replantar o que se cortaba estipulando a súa porcentaxe. Instaurouse tamén unha administración forestal efectiva no cumprimento das regulacións, inventariado e asesoramento. O obxectivo a longo prazo foi dispoñer de amplos bosques con árbores de tódalas clases de idade en quendas de rotación de ata 100 anos. Posteriormente, nos pasados anos 70, este modelo produtivista foi cuestionado polas reclamacións ambientais da sociedade civil, orientándose a normativa dos 90 en adiante cara unha planificación máis multifuncional. A superficie forestal sueca cobre actualmente o 70% do territorio e conta cuns 300.000 propietarios privados individuais , que posúen o 50% da mesma, repartíndose o resto entre un 25% propiedade de empresas e outro 25% publico. A tódolos propietarios destes espazos requíreselles a planificación e formación para a posesión das terras e a súa explotación e xunto coa obriga de reforestar o cortado considerando tamén aspectos como o lecer, o turismo, a preservación dos bens patrimoniais existentes e a conservación ambiental. Con todo, nesta potencia mundial en produción forestal, a sociedade civil segue a demandar máis biodiversidade e bosques protectores cuestionando a preponderancia produtiva que ameaza a conservación do bosque boreal. Como vemos, aparte dun clima moito mais severo que impide o cultivo de especies exóticas invasoras como o eucalipto e dilata as quendas, outra gran diferencia é a maior dimensión das propiedades, como mínimo dunha orde 10 ou máis veces superior.
Val de Figueiras desde Os Cortellos, Villestro. O eucalipto xa case é a única especie arbórea
Nunha situación máis achegada a nosa e cun punto de partida aínda máis semellante o modelo francés resulta interesante na medida en que os problemas e a estrutura da propiedade da terra resultan máis similares. A maior diferenza reside en que alí a transformación cara unha sociedade urbana e industrializada comezou moitas décadas antes. En Francia, xunto a un sector agro-alimentario considerado un dos mais robustos do mundo, o forestal oriéntase pola súa propia conta dun xeito máis estruturado que transversal que o noso.
Aínda que tamén aquí existan demandas ecoloxistas, repararemos unicamente nun par de diferenzas significativas. Primeiramente, a existencia do Centro Nacional da Propiedade Forestal (CNPF), un organismo público exclusivamente dedicado a xestionar o 74% de bosques e montes da Francia metropolitana ,que están en mans privadas con preto de 11 millóns de hectáreas sobre un total de 15 millóns en toda Francia. Contabilízanse neles 3,5 millóns de propietarios privados, repartidos nun 96% de persoas físicas, dous terzos dos cales posúen menos dunha hectárea. A propiedade das terras derívase nas súas 3/4 partes de herdanzas, das que só o 12% son agricultores en activo. As funcións principais deste organismo son tres: 1) orientar e planificar o manexo dos bosques privados, 2) asesorar e capacitar para elo e 3) Agrupar a propiedade privada para o desenvolvemento de proxectos de servizos, mobilización de montes, agrupación por sitios de talla, mancomunar custes, etc.
Como mostra do marco legal, o Art. L112-1 du Code Forestier establece que:
“Os montes, bosques e árbores colócanse baixo a protección da nación, sen prexuízo dos títulos, dereitos e usos colectivos e individuais. A protección e valorización dos bosques e montes, así como a reforestación no marco da xestión sostible, son recoñecidas como de interese xeral … “.
E a lei de orientación forestal de 2001 consagra a multifuncionalidade establecendo que:
“a xestión sostible dos montes e bosques baséase en tres compoñentes interdependentes: a dimensión económica, ambiental e social …./… Ademais, …a integración destes temas na xestión de bosques e montes deberá considerarse a diferentes escalas, espaciais e temporal, tomándose en conta con igual importancia en asuntos de ordenamento territorial”
9) Conservación e auténticos conservadores
Con calquera matización ou atranco que poda sinalarse nos exemplos anteriores resulta evidente que a normativa e xestión dos montes galegos está moi lonxe de corresponderse cao de países máis avanzados. O mesmo acontece no que a estrita política de conservación se refire. O territorio declarado protexido apenas chega ao 12% da superficie galega, incluindo a Rede galega de espazos protexidos (integrado por parques naturais, paisaxes protexidas e outras figuras de protección) xunto coas zonas pertencentes á Rede europea natura 2000 (LICs e ZEPAs). Esta porcentaxe déixanos moi por baixo do 18% da superficie total española, e convértenos na comunidade autónoma con menor porcentaxe de territorio protexido. Respecto de Francia (24%), Alemaña (31%) e Reino unido (36%) a comparación resulta aínda mais desfavorable.
Polo demais, nin sequera podemos dicir que a efectividade real das políticas de protección específicas ou sectoriais sexa algo comparable con outras latitudes, como resulta público e notorio nas continuas ameazas, agresións e deterioro dos enclaves supostamente protexidos. Abonda comprobar as eucaliptizacións, os parques eólicos e outras intervencións planificadas, toleradas, ou executadas acotío. Aquí o listado sería tan interminable como desmoralizador. Comezando pola ineficacia da planificación, control e protección das áreas de respecto do patrimonio arqueolóxico podería citarse casos recentes como a Serra do Iribio (zona oseira, Camiño de Santiago, candidata a reserva da biosfera Ribeira Sacra-O Courel, e futuro parque natural da montaña lucense Ancares-Cebreiro-Courel), ou os Penedos de Pasarela e Traba, onde se proxecta un parque eólico nunha zona declarada paisaxe protexida.
Visto o desleixo das administracións estatal e a autonómica, as locais tamén levan a súa parte de responsabilidade. Máis alá dos plans xerais de ordenación municipal (PXOM), a figura existente dos Espazos naturais de interese local (ENIL) resultaría axeitada para a consolidación efectiva dunha auténtica ordenación territorial. Os ENILs, malia non estar considerados por lei como integrantes da “Rede galega de espazos protexidos” (outra eiva máis derivada dunha estratexia de traspaso de responsabilidades), teñen que ser promovidos polos concellos, aprobados pola Xunta de Galicia e contar cuns mínimos requisitos e planificacións de declaración e xestión. Non obstante, a día de hoxe en Galicia, os ENILs existentes non chegan á decena cando, en realidade, unha estratexia racional de ordenación territorial debería aspirar a un mínimo dun 10 a un 20 % deste tipo de espazos en calquera concello ou incluso parroquia.
Petróglifos de Gargamala tras o lume de 2018
Resta por comprobar a capacidade de compromiso e participación cidadán. As iniciativas de custodia do territorio representan outra alternativa, malia que en Galicia son aínda proxectos incipientes e minoritarios, salvando os sobranceiros casos de pioneiros como “Ridimoas” en Ourense e outros máis novos como a “Agrupación Galega de Entidades de Custodia do Territorio”. Este tipo de iniciativas están moito máis desenvolvidas noutros territorios, como por exemplo comunidades autónomas como Cataluña ou Andalucía. A parte do maior dinamismo social noutras comunidades estes dous casos exemplifican tamén a confluencia e sinerxías que poden establecerse entre a cidadanía e as administracións. En Andalucía, que conta coa maior extensión estatal de superficie baixo custodia do territorio, o maior impulsor é a propia Junta de Andalucía, que aquí conta coa vantaxe comparativa da existencia de grandes propietarios cos que consorciarse. En Cataluña pola súa parte, moitos concellos sosteñen iniciativas de custodia aproveitando que alí a propiedade dos montes é preferentemente municipal.
Outros países como o Reino Unido resultan paradigmáticos. Alí, aínda que existan moitas outras organizacións ambientalistas ou culturais implicadas nisto, abonda reparar no “National Trust” (National Trust for Places of Historic Interest or Natural Beauty) como referencia abraiante. Fundado en 1895, esta ONG promove a preservación e acceso público a sitios de carácter histórico, arquitectónico e natural en Inglaterra, Gales e Irlanda do Norte (en 1931 fundouse a organización paralela National Trust for Scotland.) Con 5,6 millóns de socios, 65.000 traballadores voluntarios e 4,8 millóns de horas de traballo anual xestiona máis de 500 enclaves e espazos, constituíndo un dos maiores propietarios de terras do Reino Unido, con máis de 248.000 hectáreas de terra e 1.255 km de costa (datos de 2019).
Aplicada aos montes galegos a estratexia da custodia do territorio podería ou debería ir máis alá dunha simple e habitual adquisición ou alugueiro de fincas nos enclaves máis estratéxicos. A constitución dun modelo de “Asociación cidadán de xestión do monte” resultaría idónea para favorecer a multifuncionalidade. Con diferentes tipos de membros individuais (propietarios e non propietarios) e colectivos (outras asociacións, institucións públicas e privadas, empresas, patrocinadores…), unha asociación deste tipo podería mediar entre propietarios e administración, xestionando paralelamente diferentes tipos de situacións segundo os casos e circunstancias (unha xestión máis directa nas zonas estratéxicas de conservación combinada co mero consorcio nas reservadas para produción). Semellante a como fai en Galicia a industria papeleira que consorcia con propietarios privados a posta en explotación de eucaliptais asumindo as inversións e o manexo a cambio dunha porcentaxe dos beneficios. Deste xeito facilitaríase a agrupación de superficies para poder apoiar, tutelar e financiar os traballos precisos, dando como resultado unha mediación efectiva entre propietarios e administracións. Isto, en definitiva, representaría a reconstrución das comunidades de montes veciñais perdidas que proporcionarían uns beneficios lexítimos a tódalas partes: ambientais e sociais á cidadanía habitante en cada concello ou parroquia e económicos e de seguridade xurídica aos propietarios.
10) Abrindo unha porta de exemplo
O feito de estar a día de hoxe tan lonxe de calquera posibilidade factible (por mínima que sexa) de reconciliar o pasado, o presente e o futuro dos nosos montes non implica abdicar da procura de ferramentas de xestión operativas. Nisto, como en calquera outro asunto importante, o principal trunfo dun sistema que esnaquiza a terra, compromete a supervivencia, e deturpa as identidades é facer pensar que non existen alternativas.
Ata aquí pretendeuse expoñer minimamente o marco de referencia dos principais procesos históricos, ecolóxicos e socio-económicos que conflúen na problemática dos nosos montes. Contribuír a remediar en parte a ruína do noso patrimonio natural e cultural pasa primeiramente pola reflexión e o coñecemento. As opcións de cadaquén na súa xestión poden ser holísticas e comprometidas ou ben basearse na ignorancia, o descoñecemento, o fatalismo, o desinterese, a irresponsabilidade, a hipocrisía ou a cobiza.
Queremos aportar en positivo e por iso compartimos finalmente un exemplo de ordenación multifuncional nun monte de carácter peri-rur-urbano de interese patrimonial na comarca de Compostela. O Monte de Villestro- Ventosa, no límite municipal entre Santiago e Ames, por onde pasa o camiño de Santiago a Fisterra, pletórico dunha das mellores mostras de arte rupestre galaica por estas terras. Este exemplo, que podería tamén ser aplicado noutros moitos lugares, é provisional. Precisaríanse estudos e planificacións máis pormenorizadas para a ordenación e planificación axeitada de espazos coma este, en función da existencia dos elementos arqueolóxicos, a conexión ecolóxica e a produtividade segundo a calidade dos solos e a cuberta vexetal existente.
Neste exemplo resérvase un 55% da superficie do espazo para a produción de madeira, con castiñeiros nas mellores zonas e unha mestura de pino do país e bidueiro nos sitios con condicións máis limitantes. As áreas de interese natural con mellores solos dedícanse á restauración ecolóxica de devesas con diferentes especies autóctonas (carballos, castiñeiros, pradairos, cerdeiras, etc.). Nas patrimoniais, polo xeral con solos que presentan limitacións, restrinxiríase a diversidade de especies ás máis tolerantes (como son os carballos e bidueiros). A súa vez o obxectivo de manter estes espazos abertos para a protección dos elementos arqueolóxicos aprovéitase para a plantación de árbores e arbustos produtores de froitos silvestres (como son espiños brancos, acivros e outros) a fin de favorecer a fauna silvestre.
A Penichaira superior dedicaríase a corredor ecolóxico de conexión de tódalas áreas de conservación natural e patrimonial, circunstancia que se aproveita para o establecemento dun itinerario de conexión de todo o espazo onde desfrutar das magníficas vistas e miradoiros dispoñibles. Aquí as especies son elixidas en función de criterios paisaxísticos e de promoción da fauna silvestre.
Finalmente, na conexión entre as dúas vertentes do monte, no límite entre os dous concellos, proponse a modo de exemplo unha intervención paisaxística que articule todo o espazo, que en todo caso podería ser calquera outra alternativa. Para elo, e aproveitando a particular estrutura vertical de faias e sequoias, deséñase unha catedral arbórea orientada cara o Pico Sagro, que aquí coincide co solsticio de inverno. Trátase da paganización dunha simboloxía que evoca un templo natural nunha tentativa de reconexión coa antiga sacralidade que se oculta nos petróglifos de Ventosa e Villestro.
Porque, cal outra sería a razón da existencia de toda esta concentración de arte rupestre, con representacións abstractas de posibles divindades femininas? A beira do camiño de Santiago a Fisterra, con vistas ao pazo da Raiña Lupa no cumio do Pico Sagro, a señora e soberana do territorio nas Terras de Compostela…
11) Afondando
11.1) Bibliografía
BALBOA LÓPEZ X.L. & ARTIAGA REGO M.A. 1992. “La individualización de la propiedad colectiva: aproximación e interpretación del proceso en los montes vecinales de Galicia”. Agricultura y sociedad, Nº 65. ISSN: 0211-8394. pp 101-120
BELAND LINDAHL, KARIN & STÉNS, ANNA & SANDSTRÖM, CAMILLA & JOHANSSON, JOHANNA & LIDSKOG, ROLF & RANIUS, THOMAS & ROBERGE, JEAN-MICHEL. 2015. “The Swedish forestry model: More of everything?”. Forest Policy and Economics. 77. 10.1016/j.forpol.2015.10.012.
CORBELLE RICO E. & CRECENTE MASEDA R. 2009. “Evolución histórica de la Superficie Agrícola Utilizada en Galicia (1962-2006). Integración de fuentes estadísticas y cartográfica”. Economía Agraria y Recursos Naturales. ISSN: 1578-0732. Vol. 9, 2. pp. 183-192
GARCÍA QUIROGA F. 2013. “Desde la desarticulación al presente de los montes vecinales en mano común en Galicia”. Teknokultura, Vol. 10, Nº. 1 ISSN-e: 1549-2230, pp155-176
GRUPO DE MONTES VECINALES EN MANO COMÚN DEL INSTITUTO UNIVERSITARIO DE ESTUDOS E DESENVOLVEMENTO DE GALICIA (IDEGA). 2013. “La política forestal gallega en los montes vecinales en mano común”. Ambienta: La revista del Ministerio de Medio Ambiente. ISSN: 1577-9491, Nº. 104, pp 114-125
HARRIS M. 2011. “Caníbales y reyes”. Alianza editorial. ISBN: 9788420674315. 368 pp
MANUEL VALDÉS C.M. & GIL SÁNCHEZ, L. 2002. “La transformación histórica del paisaje forestal en Galicia”. Ed. Icona (Organismo autonomo parques nacionales. ISBN: 788480144308. 473 pp.
MARTÍNEZ-CORTIZAS A. & COSTA-CASAIS M. 2016.“A paisaxe: síntese da historia ambiental e cultural “. (Capítulo 2, Atlas arqueolóxico da paisaxe galega). Ed. Xerais. ISBN: 9788491210481 336 pp.
O´FLANAGAN P. 1995. “Xeografia histórica de Galicia”. Ed. Xerais. ISBN: 9788475079691. 220 pp.
PIÑEIRO MACÍAS J. 2013. “Las últimas noticias de los osos galaico-portugueses. Argutorio: revista de la Asociación Cultural “Monte Irago”, ISSN: 1575-801X, Año 16, Nº. 30, pp 25-32
11.2) Ligazóns forestais
CENTRE NATIONAL DE LA PROPRIÉTÉ FORESTIÈRE (CNPF):
O Monte San Miguel é vizoso en toxo, eucaliptos e petróglifos, unha mestura de difícil equilibrio. O actual abandono, case xeneralizado das pequenas parcelas de propiedade privada nas que se divide, dificulta moito a conservación e investigación da súa arte rupestre.
Así é que, despois de case 10 anos das primeiras estacións descubertas no lugar, continuamos cunha lenta e custosa prospección que segue a dar interesantes resultados, como é a descuberta desta nova estación que agora presentamos e que localizamos o pasado mes de setembro.
Mapa de localización da nova estación dos Cortellos 4
A nova estación que denominamos Cortellos 4 sitúase no alto dunha ladeira orientada ao oeste, ao sur-sur leste concéntranse boa parte das laxes gravadas do conxunto da Devesa da Rula.
Está próxima ás estacións xa coñecidas dos Cortellos, a tan só 84 m ao norte da estación da Pedra da Loba – Cortellos 3 (14 no mapa) e a apenas 70 m ao oeste do panel dos Cortellos 1 (12 no mapa).
Para chegar ata ela podemos ascender polo sendeiro que cruza a Devesa da Rula en dirección norte. Ao chegar ao alto dos Cortellos collemos á esquerda, avanzamos uns 15 metros para, a continuación, coller á dereita e seguilo en dirección norte. Cando cheguemos á altura dunha pedra cabalgada visible a man dereita colleremos á nosa esquerda monte a través, desde o camiño a estación hai uns 35 metros. Camiñados uns metros chegaremos ata un primeiro afloramento sen gravados. Continuamos na mesma dirección uns metros máis ata chegar á rocha onde se conservan os petróglifos.
Os Cortellos 4. Vista cenital do afloramento
Descrición
Os petróglifos localízanse nun gran afloramento granítico de formas irregulares que na cima, onde se sitúan os gravados, adopta forma de crista cunha aliñación norte-sur. Presenta múltiples alteracións produto da extracción tradicional de cantaría.
Chegando desde a Devesa da Rula, o afloramento ocupa un lugar destacado e visible preto do final da pendente ascendente. Desde a estación, seguindo cara o norte, a pendente vaise suavizando e, a uns 280 m, chégase a unha zona máis chaira, o Chao do Penedo Branco.
Vista aérea dos Cortellos 4 e ao fondo o val de Roxos
A pedra presenta poucas superficies homoxéneas e con certa horizontalidade, que son as elixidas habitualmente polos gravadores de petróglifos. Esta escaseza vese acentuada pola extracción tradicional de pedra para cantaría que neste tipo de afloramentos macizos adoita aproveitar só os saíntes por seren os máis fáciles de traballar, o que lles permitía economizar e optimizar os seus esforzos.
Cara o oeste as paredes rochosas gañan en verticalidade chegando ata os case 10 metros de caída nesta zona.
Os Cortellos 4. Vista do afloramento desde o oeste
O gravador aproveitou as escasas superficies máis homoxéneas e horizontais para realizar os petróglifos. Localizamos ata 6 pequenas superficies con gravados, o que fai que, co obxecto de facilitar a súa descrición, dividamos a estación en 6 paneis.
Os Cortellos 4. Vista cenital da zona con gravados e identificación dos distintos paneis
Panel 1
Sitúase no cumio do afloramento, no extremo norte da crista, nunha superficie horizontal regular. A pesares de ser unha das superficies gravadas de maiores dimensións (145 cm x 72 cm), nela só se conserva unha única coviña ao carón dun rebaixe alongado de posible orixe antrópica. A coviña ten un diámetro de 7 cm.
Os Cortellos 4. Panel 1. Coviña
Panel 2
Localízase na parte máis alta do afloramento, no extremo norte da crista da cima, a uns tres metros ao sur do panel 1. Ocupa unha pequena e estreita superficie horizontal (190 x 50 cm) orientada en dirección norte – sur.
Os Cortellos 4. Panel 2. Coviñas
Conserva un conxunto de 6 coviñas dispostas nunha agrupación de forma irregular. Ao sur desta 2 coviñas menos profundas. Ao outro lado da agrupación central vemos unha coviña illada nunha parte da rocha con certa concavidade. O diámetro medio das coviñas é de 4 cm. O seu estado de conservación é bo.
Os Cortellos 4. Panel 2. Fotogrametría
Panel 3
Nunha superficie inmediata, ao leste do panel 1, e nunha superficie de características similares ao anterior consérvanse ata 3 combinacións circulares.
Os Cortellos 4. Panel 3. Combinacións circulares
Dúas destas combinacións conforman unha “figura”. Son unha combinación formada por dous aneis e coviña central de 14 cm de diámetro, e acaroada a ela un círculo con coviña central, cun diámetro de 10 cm. Ambas comparten parte do suco dos seus círculos exteriores, algo que non é a relación máis habitual entre os motivos do grupo xeométrico da nosa arte rupestre, na que a relación maioritaria entre os distintos motivos é o da xustaposición, entendida como a disposición das formas ou figuras unhas xunto a outras, sen superposición, de modo que unhas non ocultan parcialmente as outras.
Cortellos 4. Panel 2. Fotogrametría
Ao norte desta figura consérvase unha combinación circular incompleta, composta por ata 4 aneis e coviña central, mais moi erosionada polo que só é perceptible con certa claridade empregando a fotogrametría ou a fotografía nocturna. Ten uns 14 cm de diámetro.
Os Cortellos 4. Paneis 2 e 3
Panel 4
A escasos metros, ao sur do panel 3, nunha pequena superficie horizontal de 205 x 120 cm situada a menor altura, consérvase un zoomorfo moi erosionado de 30 cm de alto por 38 cm de longo.
Os Cortellos 4. Panel 4. Zoomorfo
Na fotogrametría apréciase con dificultade uns trazos e unha coviña sobre o lombo do animal que poderían representar un xinete.
Cortellos 4. Panel 4. Fotogrametría
O animal semella ter sido elaborado con dobre trazo, mais o deficiente estado de conservación impide aseveralo con rotundidade, polo que non descartamos que fose elaborado mediante o baleirado do interior do corpo.
Panel 5
Atópase na superficie horizontal de maiores dimensións do conxunto situada a carón do panel 4, pero nun nivel inferior. Ten unhas dimensións de 300 x 150 cm.
Os Cortellos 4. Panel 5
Conserva un bo número de motivos mais nun pésimo estado de conservación que dificulta a súa interpretación.
Os Cortellos 4. Panel 5. Fotogrametría
Non sen dificultade identificamos unha pequena combinación dun círculo con coviña central e ata 13 coviñas distribuídas no centro da laxe sen orde aparente.
Panel 6
Situada uns 2 metros ao leste do panel 5, na parte alta do afloramento. É unha pequena superficie de 90 x 30 cm na que se conservan, no seu extremo norte, un par de combinacións circulares moi erosionadas e apenas perceptibles. A de menores dimensións é dun só círculo e coviña central e, acaroada temos a de maiores dimensións, esta incompleta sitúase no borde da superficie e conserva polo menos dous aneis.
Os Cortellos 4. Panel 6. Fotogrametría
Conclusións
Sumamos esta nova e peculiar estación ao rico conxunto rupestre da Portela de Villestro. Peculiar principalmente pola súa localización nunha rocha moi destacada e irregular.
Procedemos, como é habitual, a comunicarlle esta nova localización á Dirección Xeral de Patrimonio e ó Concello de Santiago, ao tempo que lles solicitamos a súa pronta catalogación, e que esta permita a súa conservación e promova o seu coñecemento. Ao mesmo tempo solicitarémoslles tamén a catalogación daqueles bens comunicados con anterioridade dos que non obtivemos resposta.
Comeza o ano 2021 e queremos facelo con renovadas arelas e ganas de mudar as cousas. E non concibimos mellor maneira que achegando información sobre estes novos petróglifos localizados na comarca compostelá, descuberta que nos enche de ledicia.
Petróglifo de Agro Grande. Fotografía nocturna
O alto de Montouto, enclave paisaxístico e histórico
O alto de Montouto e a súa aba constitúen un dos enclaves históricos e paisaxísticos máis relevantes do concello de Teo. Este cumio situado a unha altitude de 339 m.s.n.m. é un dos miradoiros naturais do municipio teense desde o que se pode contemplar unha das mellores panorámicas do sur da capital compostelá e do val do Santa Lucía, co grande faro da xomarca, o Pico Sacro, como protagonista. Nos días claros pódense divisar cara o leste os principais picos das serras centrais galegas os Carrio, Farelo, Candán, Chamor ou San Sebastián e, ollando cara poñente e ó sur, os cumes do Xesteiras, Meda, AGrela, CasteloRedondo, Xiabre …
Panorámica de Compostela dende o Alto de Montouto
É tamén un enclave histórico de referencia pois foi un dos escenarios dunha batalla que mudou a nosa historia, a Batalla de Cacheiras do 23 de abril de 1846, o penúltimo episodio dunha fracasada revolución que, porén, permitiu dar paso á Galiza contemporánea.
Esta zona norte da parroquia de Cacheiras é un lugar de paso e encrucillada de camiños á entrada da capital xacobea. Dende o medievo os peregrinos que accedían as terras de Compostela polo camiño dePontevea divisaban por primeira vez a catedral Compostelá á beira da desaparecida Capela de San Sadurniño, que cristianizaba este antigo milladoiro no linde do Xiro da Cidade. No sitio de “A Tenencia”, entre Montouto, Penelas e Cobas o Cabido Catedralicio contou con importantes posesións durante o Antigo Réxime e mantívoas ata ben entrado o século XX.
Vértice xeodésico do alto de Montouto
Novas descubertas de petróglifos en Montouto
Neste rico contexto cultural, as recentes descubertas evidencian agora que tamén foi unha zona de certa importancia na Prehistoria. Ós xacementos xa documentados nos anos cincuenta do pasado século, como as mámoas da necrópole megalítica do alto de Montouto, da que hoxe só se conserva a chamada Mámoa da Cova da Pereira / Mámoa 4 do Montouto(GA15082001) e da que falamos nunha entrada previa neste blog, temos que engadir agora varias estacións de petróglifos.
Mapa de localizacións dos petróglifos e mámoas de Montouto, da Pena Escorredía e do trazado da ruta da Batalla de Cacheiras
O primeiro deles, o petróglifo da Estivada do Vilar, localizouno no ano 2007Fernando Hermida, veciño da parroquia de Cacheiras, e catalogouse a finais de 2016 (GA15082109). Localízase ó oeste da estrada AC-841, entre as aldeas da Póboa ó norte e Pedrousos ó sur. Conta con varios paneis con agrupacións de coviñas, cazoletas e media ducia de cruces, probablemente medievais, situadas na parte superior da “Peneda da Estivada do Vilar”.
Petróglifo da Estivada do Vilar. Cruciformes
Hai só unhas semanas, Tamara Sánchez, veciña dos Tilos, localizaba dúas novas estacións ao leste da estrada AC-841, na aba do cumio de Montouto na pendente orientada ó sur, a que mira ó Pico Sacro. Mentres apañaba cogomelos preto da súa vivenda, daba coas dúas primeiras estacións de arte rupestre na faldra da Pena Escorredía, situadas ó carón de antigos camiños, hoxe convertidos en pistas da concentración parcelaria polas que transcorre a ruta da Batalla de Cacheiras sinalazadas polo Concello en 2008.
Mapa IGN coas localizacións dos petróglifos e mámoas de Montouto e Os Tilos
Varias circunstancias propiciaron estes novos achados. En primeiro lugar, nas dúas parcelas onde se sitúan os gravados realizáronse recentemente traballos de roza. Na parcela de Agro Grande realizáronse traballos de eliminación de eucaliptos e limpeza do mato. No segundo predio, no sitio da Areosa, realizouse unha replantación de eucaliptos. En segundo lugar, Tamara non só é afeccionada a micoloxía senón que posúe estudos de Historia da Arte e tamén é boa coñecedora do patrimonio teense, polo que logo se decatou da excepcionalidade destes gravados.
Localización dos petróglifos de Montouto
Logo de realizar varias visitas puidemos confirmar os dous novos conxuntos arqueolóxicos.
Días despois a propia Tamara identificou dúas novas estacións de coviñas na contorna da urbanización dos Tilos onde reside. A primeira delas na aldea de Cobas, moi preto do linde coa urbanización dos Tilos, e a segunda nun espazo público á beira das escaleiras que comunican dúas rúas desta urbanización.
Petróglifo de Agro Grande
Localízase nunha parcela de piñeiros situada á beira dunha das pistas de concentración parcelaria que substituíron ó antigo camiño tradicional que baixaba en dirección a aldea de Penelas. Coordenadas N 42 49.767, W 8 32.292 (Datum WGS84) e a unha altitude de 290 m.s.n.m.
Petróglifo de Agro Grande. Vista cenital do conxunto
O panel con gravados atópase a rentes do chan, nunha grande peneda que presenta evidentes marcas da actividade dos canteiros nesta zona. A rocha sitúase na parte central e inferior dunha parcela onde existen numerosos afloramentos graníticos empregados tradicionalmente para a extracción de pedra para as aldeas da parroquia de Cacheiras e o val de Santa Lucía: Penelas, Tras do Eixo eCobas.
Tornarratos sen extraer nunha das laxes de Agro Grande
De feito, moitas delas presentan marcas de extracción e pegadas desta actividade. Nunha das laxes aínda se aprecia unha forma circular duns 58 cm de diámetro, posiblemente traballada para unha capa ou tornarratos dun hórreo, que por algunha razón non se chegou a extraer. Curiosamente noutras rochas quedaron as pegadas da extracción de elementos semellantes que si foron rematados. Todas elas son de diámetros similares, polo que pensamos que foron arrincadas nun mesmo momento e empregadas para a mesma finalidade.
Petróglifo de Agro Grande. Pegadas de extracción
O panel insculturado mide 4,35 x 1,96 m e localízase no lateral sur da rocha. Os motivos representados son 24 coviñas de diferentes dimensións, a maior de 9 cm de diámetro e 3 cm de profundidade, e a máis pequena de 3 cm diámetro e 1 cm de profundidade. Distribúense de xeito irregular pola parte central do panel que ten unha disposición E-O.
Petróglifo de Agro Grande. Vista cenital
Figura tamén unha combinación circular incompleta composta por 3 aneis e coviña central. Ten 33 cm de diámetro.
Petróglifo de Agro Grande. Detalle con luz natural
Logo da realización de diferentes modelos fotogramétricos e fotografías nocturnas con luz rasante, apreciamos restos moi erosionados de ata dúas combinacións máis (unha delas de ata 3 aneis), outros sucos indefinidos e posibles aneis con coviñas centrais distribuídos por todo o panel.
Petróglifo de Agro Grande. Fotogrametría
Os motivos foron gravados nun soporte pouco habitual pois trátase dun granito de gran moi groso que dificulta os traballos de tallado das diferentes figuras. Asemade, é habitual que os gravados neste soporte presenten maior degradación. Non obstante, tendo en conta a situación das laxes da contorna e a intensa actividade dos canteiros podemos dicir que o estado de conservación dos gravados é boa.
Petróglifo de Agro Grande. Interpretación
Petróglifo de Areosa
Sitúase no bordo exterior dunha parcela de monte cunha plantación de eucaliptos, a rentes da ruta da Batalla de Cacheiras. É esta unha zona chaira antes do ascenso ó alto de Montouto. Coordenadas N 42 49.753, W 8 32.533 (Datum WGS84), altitude de 260 m.s.n.m. Atópase a 480 m ó sur da emblemática “Pena Escorredía” no cumio de Montouto e a uns 350 m ó oeste do petróglifo de Agro Grande.
Petróglifo de Areosa. Panel 1. Detalle
Distinguimos dous paneis insculturados. O principal sitúase na parte superior dunha peneda moi alterada pola actividade dos canteiros, que sufriu enormes fracturas pola extracción de pedra nos laterais, sobre todo ó norte, sur e parte do bordo que dá ó camiño. O panel gravado consérvase, case milagrosamente, na parte central da peneda, a única zona que non sufriu o abate dos canteiros.
Petróglifo de Areosa. Localización dos paneis
Mide 3,30 x 3,70 m e está dividida por unha grande diáclase central. A ambos lados desta fenda natural distribúense un total de 23 coviñas / cazoletas, a maior delas de 10 cm de diámetro e a máis pequena de 2 cm, en xeral, bastante fondas e visibles.
Petróglifo de Areosa. Fotogrametría indicando os motivos
Na parte superior, a máis prominente do panel aproveitando a protuberancia natural da laxe figura unha combinación circular (1) de 20 cm de diámetro formada por 3 aneis con coviña central, ó seu carón dous aneis simples unidos (2), formando unha especie de 8 con coviña central, de 14 e 12 cm de diámetro cada un.
Na parte central, a carón da cazoleta de maior tamaño, obsérvanse restos dunha combinación de dous ou tres aneis con coviña central de 16 cm de diámetro (3).
Petróglifo de Areosa. Interpretación
Pegada á fenda, na parte sur do panel, hai tamén un segundo “petón” con unha combinación circular moi erosionada de dobre anel e adaptada á morfoloxía da rocha, ten uns 15 de diámetro (4), a carón apreciase outro anel con coviña central tamén moi degradado (5).
Petróglifo de Areosa. Panel 1. Fotografía nocturna
Como aconteceu co petróglifo do Agro Grande, nos modelos fotogramétricos apreciamos restos doutras combinacións ou círculos simples, imperceptibles a simple vista polo seu mal estado de conservación. Entre elas destaca unha combinación circular incompleta de dous aneis e coviña central (6).
Petróglifo de Areosa. Panel 1. Fotogrametría parcial
Na parte inferior do afloramento, case a rentes do chan localizamos un segundo panel formado por dúas cazoletas aliñadas en dirección O-E de 6 cm de diámetro e 3 de profundidade, e 7 cm de diámetro e 4 de profundidade, respectivamente.
Petróglifo de Areosa. Panel 2
A extracción de bloques da peneda por parte dos canteiros impídenos saber se este petróglifo posuía máis figuras pero sería bastante probable.
O soporte empregado é, como no caso anterior, un granito de gran groso. O estado de conservación dos gravados é regular. Os diferentes motivos presentan maior deterioro que os localizados no petróglifo do Agro Grande.
Petróglifo de Areosa. Fotogrametría
Petróglifo da Leira da Viña
Este petróglifo atópase detrás do pavillón da urbanización Os Tilos, nun afloramento de xisto situada na parte sur-leste dunha parcela dedicada a prado que linda coa coñecida Casa da “Leira da Viña” da aldea de Cobas. Coordenadas N 42 50.464, W 8 32.285 (Datum WGS85), altitude 209 m.s.n.m.
Petróglifo da Leira da Viña. Localización
Nunha rocha de xisto de forma alongada, de 3,50 x 1,10 m, no seu extremo sur figura un panel composto por 5 coviñas agrupadas ó carón dunha pía natural. As coviñas son fondas e posúen diferentes tamaños entre os 10 e 6 cm. Na parte inferior da laxe hai outra coviña illada de 8 cm.
Petróglifo da Leira da Viña. Vista xeral
Petróglifo dos Tilos
Trátase de tres coviñas localizadas no extremo dunha peneda de xisto moi alterada polas actividades antrópicas na zona e que arestora fica nunha zona pública, ó carón da escaleira que comunica as rúas Loureiro e Ameneiro desta urbanización teense. Coordendas N 42 50.599, W 8 32.479 (Datum WGS84), altitude 262 m.s.n.m.
Petróglifo dos Tilos. Localización
Dende a laxe temos unha vista privilexiada do Pico Sacro case en liña recta mirando en dirección sur. O petróglifo conta con tres únicas coviñas, de 8 cm de diámetro e 4 de profundidade, de 5 cm e 1,5 a mediana e unha terceira de 4 cm de diámetro e 1 cm de profundidade.
Petróglifo dos Tilos
Consideracións xerais
Estes novos petróglifos presentan características semellantes a outras estacións de arte rupestre xa catalogadas en Teo. Un conxunto de estacións con gravados de tipo xeométrico, localizados a unha altitude entorno ós 250 m.s.n.m, nunha zona media – alta do val, sitios chans con fácil acceso a mananciais de auga, ó carón de antigos camiños e de grande visibilidade sobre a súa contorna próxima.
Porén, o aspecto máis significativo destas novas estacións é a súa localización nunha zona onde non se tiñan documentado ningún tipo de xacementos con arte rupestre que, probablemente, daten de inicios da Idade do Bronce. Estes petróglifos testemuñan a ocupación dende a Prehistoria desta área da aba da Pena Escorredía / Montouto que dá acceso ó val do Santa Lucía.
Alto de Montouto
De igual xeito, cómpre sinalar que, a diferenza da maioría dos petróglifos teenses, estes gravados empregan soportes pouco habituais, o granito de gran moi groso no caso dos petróglifos de Montouto e o xisto nas dúas estacións na redonda dos Tilos. Soportes que dificultan a súa conservación ó longo do tempo e aumentan a singularidade destes petróglifos. De feito, as dúas estacións dos Tilos son as primeiras que temos rexistradas na comarca que empregan este tipo de soporte.
A nova área arqueolóxica da Pena Escorredía
Estas novas descubertas testemuñan a ocupación destas chairas, previas ó alto de Montouto, polas primeiras sociedades prehistóricas que habitaron esta zona do concello de Teo. Gravados relacionados con actividades de carácter ritual, relixioso ou se cadra simples fitos espaciais en lugares de tránsito empregados dende a Prehistoria ata os nosos días.
Martín Almagro na Pena Escorredía, Xuño de 2019
Esta zona é coñecida pola súa famosa pena escorregadiza chamada a “Pena Escorredía”, un enorme macizo granítico que presenta unha forte pendente nun dos laterais que foi empregada como tobogán dende tempos inmemoriais pola veciñanza da contorna. Esta curiosa formación natural foi examinada o pasado ano polo estudoso Martín Almagro Gorbea que a incluíu nun inventario das grandes rochas, que el designa como “peñas sacras”, realizado en diferentes rexións españolas.
Pena escorredía de Montouto. Vista aérea
Segundo estes investigadores estas laxes espalladas por toda a xeografía penínsular con diferentes denominacións, “arrastraculos” en Toledo, “resbalinas” ou “resbaladeras” en Zamora, “pandero de las mozas” en Ávila, etc, están asociadas a antigos rituais de fertilidade dende a Prehistoria.
Nalgúns casos ó valor etnográfico e antropolóxico destas penedas hai que engadir a presenza de gravados prehistóricos como acontece noutras “Penas Escorredías” teenses: o petróglifo da Laxe da Estivada de Mallos na parroquia de Teo e o petróglifo do Chan do Pouso ou Pena Escorredía na área arqueolóxica do Monte Piquiño (Luou – Rarís), en ambas existen gravados de tipo xeométrico. Todas elas presentan unha importante zona desgastada e case lisa polo rozamento das miles de persoas que teñen descendido por esta superficie.
Pena escorredía de Montouto
No caso da Pena Escorredía de Montouto consérvanse fotografías antigas da rapazada deslizándose pola peneda pero tamén xente adulta, que se achegaba a ela logo de asistir á romaría das Cabezas do Raxó. Durante a visita en 2019, Martín Almagro prognosticounos a máis que probable aparición de laxes gravadas na contorna da Pena Escorredía, tal como acontecería só un ano despois. Probablemente no futuro debamos procurar maior atención a esta zona teense que ata agora tiñamos bastante esquecida.
Pena Escorredía de Montouto. Revista Unión de Teo y Vedra. 1965
Como é costume, o Colectivo A Rula achegará un informe detallado á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e ó Concello de Teo que agardemos marque o inicio dos trámites precisos para a catalogación destas xoias do noso patrimonio.
Agardamos que os datos facilitados sirvan para a inclusión destes e todos os petróglifos que seguen sen catalogar no desenvolvemento práctico do Plan Director de Compostela Rupestre. Só a catalogación de todos os petróglifos permitirá achegar unha visión xeral e real de conxunto deste importante foco do Grupo Galaico da arte rupestre que arestora integran máis de 150 estacións, máis de 30 delas pendentes de catalogación.
Dende o Colectivo A Rula pensamos no interesante que sería incluír a posta en valor destes novos elementos patrimoniais conxuntamente co resto de bens da ruta da Batalla de Cacheiras. A Pena Escorredía e os novos petróglifos enriquecerán este vieiro que vertebra unha área emblemática na historia teense. Se é así, contarán coma sempre, coa nosa colaboración.
Petróglifo de Agro Grande
Rematamos agradecendo a Tamara a súa paixón, descubertas e confianza en nós. Tamén temos que dar as grazas a José e Elena, propietarios da parcela do petróglifo do Agro Grande, pola súa colaboración e amabilidade para acceder ó petróglifo, pero sobre todo polo seu interese en coñecer mellor este interesante ben cultural. O seu traballo nesta parcela exemplifica como se pode coidar o monte e, á vez, o noso patrimonio en perfecta harmonía.
O pasado 21 de maio a entidade “Alianza Fragas do Sar”, integrada por un grupo de veciños e veciñas dos concellos coruñeses de Brión e Rois, solicitáronnos información sobre o patrimonio cultural na zona afectada pola instalación do futuro Parque Eólico do Monte Oleirón que promove Norvento Ingeniería. Código do proxecto: 11E02.
Castelo de Oleirón, vista xeral
Acordamos facilitar os datos que figuran no arquivo do Colectivo A Rula á entidade peticionaria en relación con dous bens que non constan no preceptivo Estudo de Impacto sobre o Patrimonio Cultural deste proxecto de parque eólico realizado en 2011 polo equipo do Laboratorio de Patrimonio do CSIC baixo a dirección da arqueóloga Elena Cabrejas Domínguez.
Concello: Brión e Rois (no linde entre ambos concellos)
Parroquia: Bastavales (San Xulián) / Sorribas (San Tomé)
Núcleos próximos: O Rubial (Brión) / Vilar de Abade (Rois)
Localización: Coto do Castelo / Monte do Oleirón
Adscrición cultural: Medieval
Coordenadas: UTM 29 T 524635 4740337 (Datum WGS 84)
Altura: 451 m.s.n.m.
Cod. de inventario DXPC: Xacemento non catalogado, non consta no PBA (Plan Básico autonómico) e tampouco figura no citado estudo de impacto do parque eólico do Monte Oleirón.
Titularidade: Montes Veciñais en Man Común de Vilar de Abade e propietarios particulares.
Descrición:
O denominado Castelo de Oleirón, Coto do Castelo ou Castelo do Rubial é unha atalaia altomedieval de forma circular localizada nun rechán na ladeira leste do Monte do Oleirón, a 452 m.s.n.m. Unha torre ou pequeno castelo levantado para cumprir unha dobre función, servir de refuxio e, asemade, permitir o control dun amplo territorio do val da Maía, da súa antiga rede viaria e da bacía do Ulla, territorio baixo o dominio da sede de Iria en época tardoantiga (V-VIII) e posteriormente da sede compostelá (s. IX – XI) dende a Alta Idade Media.
Mapa coa localización dos castelos da Maia
Concordamos coa teoría exposta por varios investigadores (M. Gago Mariño, 2012 & J.C. Sánchez Pardo e C.J. GalbánMalagón, 2015) no que inclúen esta “fortificación en altura” nunha rede ou sistema de fortificacións de semellante tipoloxía emprazados en lugares de grande visibilidade a ambos lados do val, cun horizonte visual amplo que permitía a conexión visual entre as diferentes atalaias que formarían esta rede de vixilancia e control do val.
Castelo do Oleirón e outros castelos próximos
Sánchez Pardo e C.J. Galbán Malabón sinalan ata 14 fortificacións en altura nun radio duns 30 km2 dende a contorna de Compostela ata á foz do Ulla.
Teñen estas fortificacións certas características comúns, como o seu emprazamento en cotas elevadas sobre o contorno, ou as técnicas construtivas empregadas, normalmente cachotería en seco aproveitando e apoiándose nos afloramentos rochosos.
Muro no sector NO
A escaseza de estudos e intervencións neste tipo de xacementos non permite chegar a conclusións claras, mais, sen dúbida, desempeñaron un papel esencial nun contexto social e económico conflitivo marcado polo poderío da sede compostelá.
Material de derrubo e muro no sector SE
Flanqueando a zona do grande afloramento central atopamos un grande anel pétreo de derrubo do que semella foi unha muralla ou bastión, apoiada e acaroada ás diferentes penedas, algunhas con marcas de rebaixes, furados circulares e acanaladuras que deberon servir de suxeición e alicerces de diferentes estruturas, posiblemente de madeira. Son fragmentos de murallas de pedras pequenas sen labrar seguindo a técnica tradicional de construción coa pedra en seco. O ancho deste material de derrubo chega nalgunhas zonas ós 4 metros e esténdese formando un arco dende o lado N ó SE que bordea ó grande rochedo central.
Vista cenital do afloramento e o anel de derrubo
O derrubo e amoreamento dos cachotes pétreos é realmente significativo o que fai pensar na potencia orixinal destas murallas que lamentablemente non chegaron ós nosos días polo efecto continuado dos axentes erosivos naturais e sobre todo polo grande desnivel que presenta o terreo.
Furados e rebaixes no SE do recinto
Este “anel pétreo” desaparece ou é moito máis estreito no lateral NE – E, precisamente na zona onde o terreo presenta un menor desnivel e a caída non é tan pronunciada como na zona S.
Material de derrubo na zona norte
Descoñecemos a función desta posible muralla pero puido ter unha misión defensiva mais tamén de contención dos diferentes niveis do terreo que presenta a accidentada contorna deste castelo. É evidente que esta torre vixía e murallas deséñase e articúlase aproveitando a configuración das diferentes rochas que forman este grande afloramento granítico.
Cómpre destacar tamén dous muros que parten dende o grande penedo central cara lados opostos, un en dirección sueste (14 m de largo x 1 m de altura) e outro en dirección noroeste (15 m e 1,30 m de altura) de difícil adscrición cronolóxica, se ben os investigadores J.C. Sánchez Pardo e C.J. Galbán Malagón, consideran que son muros modernos dunha división forestal realizada a principios do s. XX aínda que é moi probable que reaproveitaran as pedras do xacemento como material construtivo.
Muro e material de derrubo
As imaxes do voo americano semellan confirmar esta teoría e reflicten que as dimensións destes muros eran moito maiores, o muro NO chegaba ó camiño que percorría a parte superior do monte e o muro SE remata no camiño que descendía en dirección á desaparecida capela de Santa Cecia, documentada no s. XII no Tombo de Toxosoutos. A probable entrada deste recinto fortificado situaríase na zona NO.
Castelo de Oleirón na imaxe do voo americano
A posible conexión entre o Castelo e a desaparecida capela, sinalada por algúns investigadores (M. Gago, 2012), sería outro aspecto a ter en conta nun proxecto de valorización xeral da zona.
A mesta vexetación da zona dificulta a descrición do xacemento. Non obstante, as visitas realizadas permítenos falar dun gran afloramento granítico central de planta trapezoidal orientada en dirección NO-SE. Ten unhas dimensión duns 35 m no eixo SO-NE por uns 26 m no eixe NO-SE en dúas alturas. Unha primeira terraza formada con grandes bloques verticais de pedra de grandes dimensións con fondas fendas entre eles no lateral NE e unha segunda plataforma máis baixa no lateral S-SE que podería proporcionar un interesante rexistro arqueolóxico. Esta segunda terraza presenta un importante desnivel cara ó S en relación co lateral oposto.
Dende o cume do afloramento gozamos dunha excelente vista das montañas doutro lado do val, sobre todo do chamada Pena de Angueira ou Casa das Meigas onde se catalogou outra destas atalaias situada case en liña recta seguindo dirección SE. Tamén son facilmente localizables na paisaxe as fortificacións en altura do Castelo Redondo e do Castro Valente e mesmo a do Pico Sacro se ollamos cara o NE.
Entre os materiais localizados en superficie destaca a presenza de cuantiosos restos de tella. Foron localizados en diferentes zonas do recinto, máis son numerosos os fragmentos achados no interior e na entrada dunha pequena cova emprazada na zona oeste do afloramento, cunha entrada duns 2,15 metros de altura por 1,50 de ancho e apenas 3 metros continuidade cara o interior pois está tapada por numerosos bloques de pedra desprendidos. Os restos de tella, tanto plana como curva, son grosos, de ton alaranxado e con abundante desgrasante que denotan a súa antigüidade.
Parroquia: Costa (San Miguel) / Sorribas (San Tomé) Núcleos próximos: O Pazo, O Casal, Ferreiros (Costa) / Reibó (Sorribas)
Localización: Coto da Cabana / Monte do Oleirón Adscrición cultural: Indeterminada
Coordenadas: UTM – 29 T 524640 4738283 (Datum WGS 84)
Altura: 408 m.s.n.m.
Cod. de inventario DXPC: Xacemento non catalogado, non consta no PBA (Plan Básico autonómico) e tampouco figura no citado estudo de impacto do parque eólico do Monte Oleirón.
Titularidade: M.V.M.C. San Miguel
Descrición:
Abrigo natural empregado polo home situado na zona SE dun gran afloramento rochoso de granito situado no linde entre as parroquias de San Miguel da Costa e San Tomé de Sorribas no Concello de Rois. Fica a só 125 m dos restos dunha cabana (incluída no estudo de impacto arqueolóxico do parque) que dá nome a esta zona do Monte Oleirón.
Abrigo, localización
A presenza doutros abrigos da mesma tipoloxía nos Montes do Oleirón contribúe a incrementar a súa relevancia, sendo interesante a súa inclusión no inventario patrimonial pois son unha tipoloxía de bens culturais singulares, propios deste monte e non figuran nos catálogos de Bens Culturais Municipais (PXOMs) nin da Xunta (PBA). Non obstante, outro xacemento similar, o abrigo da zona de Caídas Externeiros, si aparece recollido no estudo do impacto arqueolóxico do Parque Eólico do Monte Oleirón.
Restos da cabana do Coto da Cabana
Trátase dunha cavidade baixo un saínte en forma de viseira na parte inferior e central dun grande afloramento que permite o refuxio de varias persoas no seu interior. Ten uns 4 metros de longo por dous metros e medio de altura. A presenza dos alicerces dun muro constituído por varios perpiaños labrados e semisoterrados, coa intención de pechar un dos laterais do abrigo, denota a acción antrópica e o seu uso posiblemente de pastores ou cazadores. Sería preciso unha limpeza do abrigo e do seu contorno e unha pequena intervención arqueolóxica para poder documentar a posible utilización deste abeiro na Prehistoria. Non se localizaron materiais en superficie.
Os bens culturais achegados deberán ser incluídos no estudo do impacto arqueolóxico do parque eólico, proceder a súa catalogación e adoptar as medidas de protección e cautela necesaria para súa preservación. Son dous elementos de grande interese para afondar no contexto histórico e cultural desta serra do Oleirón.
A presenza de ambos elementos abre a porta á máis que probable existencia de máis elementos culturais, polo que sería recomendable unha prospección máis intensiva da zona durante máis xornadas e unha actualización do estudo de impacto arqueolóxico que data do ano 2011. A densa vexetación en determinados sitios, toxo e mato baixo, pode ocultar novos xacementos polo que será imprescindible o control e seguimento arqueolóxico de calquera obra na área afectada pola construción do futuro parque eólico.
2011. Cabrejas Domínguez, E. et al. Laboratorio de Patrimonio del CSIC. “Estudo de impacto sobre o Patrimonio Cultural do Parque Eólico de Oleirón”.
2015. Sánchez Pardo, José C. & Galbán Malagón, Carlos J.: “Fortificaciones de altura en el entorno de Santiago de Compostela. Hacia un primer análisis arqueológico comparativo”. En: Nailos: Estudios Interdisciplinares de Arqueoloxía, ISSN 2341-1074, núm. 2, 2015, p. 125-161. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6329758 [Consulta: 13.07.2020]
Moitas grazas a Ana Lombao polo fermoso debuxo da cabeza.
Que o esquecemento é compañeiro inseparable do paso do tempo é ben sabido. Mais, neste eterno proceso de desmemoria, de cando en vez, algún modesto obxecto teima en permanecer entre nós, recordos de tempos pasados dos que descoñecemos moito máis do que sabemos.
O valor destes obxectos reside na excepcionalidade que supón o feito de que teñan chegado ata nós, pero tamén no seu necesario e ineludíbel estudo que os contextualicen cultural e cronoloxicamente.
Cabeza de Sabardes
Soubemos dun destes obxectos a través do noso amigo Luís del Río, a quen a súa vez informara Anxo Núñez veciño e concelleiro polo BNG no Concello de Outes, unha interesante cabeza de pedra granítica.
O seu estado de conservación é, en liñas xerais, bo. Unha greta recuberta con cemento rodea todo o pescozo. Semella que a cabeza estaba fracturada en dúas partes e, en data descoñecida, foron unidas.
A súa localización é o primeiro dos moitos enigmas que agocha. Non sabemos os anos que leva unida con cemento a un banco na fachada dunha casa no lugar de Piñeiro, en fronte da igrexa parroquial de San Xoán de Sabardes, onde permanece oculta á vista de todos.
Así, pode verse facilmente a través da aplicación Google Street View.
En Sabardes fundou un mosteiro dona Anuscoa principios do século XII. No ano 1182 este foi cedido polos seus propietarios a Orde de Santiago. A mediados do século XIV figura rexido por un prior, o que fai supor que, na primeira metade do século XIII, se converteu en priorado do mosteiro compostelán de San Paio de Antealtares, o que se confirma no ano 1380. Considérase que a súa vida remata na primeira metade do século XV coa aparición de foros sobre os seus bens anexionados aos de San Paio.
Pese a estar a vista de todos, a cabeza, ata o momento, ten pasado desapercibida para os especialistas. Unha vez a analizamos e nos decatamos do seu indubidábel interese puxémonos como obriga facer todo o posible por chamar a atención dos expertos e, como non, das administracións con competencias na conservación do patrimonio común.
Controlamos o noso atrevemento inicial de facer un estudo formal comparativo da peza. Os nosos limitados coñecementos na materia levounos a actuar con cautela e recompilar a opinión de investigadores especializados.
Informamos e consultamos a Dirección Xeral de Patrimonio aos que agradecemos os consellos. Tamén ao Concello de Outes, nas persoas do seu técnico de Cultura Santi e do seu alcalde Manuel González López, así como ao investigador local Xoán Xosé Mariño, presidente da Asociación Cultural Terra de Outes, e a un gran coñecedor da zona Elixio Vieites, aos que desde aquí agradecemos a amabilidade coa que nos atenderon.
Fixemos moitas consultas. Preguntamos, directa ou indirectamente, a diversos estudosos e a especialistas como Puri Soto, Manuel Santos Estévez, Xulio Carballo Arceo ou Francisco Calo Lourido que amosaron interese e aportaron interesantes observacións así como tamén certas reservas, principalmente no momento de facer unha proposta de adscrición cronolóxica.
Estes diálogos, propostas e consultas deron os seus froitos. Así, soubemos que, a instancias do concello, o arqueólogo Manuel Lestón contactara cos propietarios e está a investigar a procedencia da cabeza. Tamén, co obxecto de contextualizala o mellor posible, propuxo ao concello a realización de probas que permitan identificar a orixe da pedra coa que foi feita.
Cremos que non pode quedar en mellores mans esta cabeza da que esperamos saber algún día a súa orixe e desexamos que se conserve no lugar e condicións máis idóneas.
O exvoto mariñeiro a Virxe do Carme do Freixo
O interior da igrexa parroquial alberga numerosos elementos de gran valor artístico polo que aproveitamos as nosas visitas ao lugar para coñecela.
A nosa atención concentrouse nun humilde exvoto mariñeiro en forma de navío, conservado aos pés da imaxe da Virxe do Carme e que hai uns anos deu a coñecer Xoán Mariño xunto ao noso socio Xosé Luis Blanco. A través do cura párroco Benito Ínsua souberon que a ofrenda foi feita por Luis Ageitos, mariñeiro veciño de Catasueiro a mediados do século pasado.
Exvoto mariñeiro da Virxe do Carme de Freixo
Trátase dunha embarcación de madeira duns 35 cm de longo que estaría a representar un balandro, co nome de Nsa. Sra. do Mar escrito na popa. Ao noso socio Xosé recórdalle moito ao buque Delfina Barcia construído no ano 1943 no estaleiro Laxeiro do Freixo.
Biografía:
Pérez Rodríguez, F.J.“Mosteiros de Galicia na Idade Media”, 2008. Deputación de Ourense. Páx 49-50.
Mariño, X.X. “Patrimonio histórico artístico de Outes”, 1998, Santiago de Compostela, Tórculo.
A localización nos últimos anos de novos gravados zoomorfos de carácter esquemático apartados do canon tradicional dos petróglifos galaicos, mais convivindo con eles e, incluso, compartindo os mesmos paneis cos gravados de estilos clásicos, lévanos a desbotar vellas teorías de fronteiras de estilos, que se esvaecen coa localización de novos motivos esquemáticos ó norte da Provincia de Pontevedra e, tamén, na comarca de Compostela.
Son motivos localizados recentemente en laxes rexistradas deficientemente ou en novas estacións. Moitos deles seguen inéditos polo escaso interese que amosan as administracións públicas e posiblemente tamén polo desinterese dende o ámbito profesional e académico por afondar no seu estudo, mentres seguen a defender postulados e interpretacións que as novas descubertas deixan en evidencia.
O petróglifo de Xiabre II
Foi precisamente trala vaga de lumes do ano 2006 cando se produciu a descuberta da maioría das estacións que atinxen á chamada área arqueolóxica da bacía do río Salgueiro integrada por 14 estacións protexidas nunha mesma área e outras 17 en diferentes sitios arqueolóxicos na súa contorna inmediata (Ver Plan Básico Autonómico).
Xiabre II. Pormenor das combinacións circulares e serpentiforme
O achado destes petróglifos xorde a raíz dos labores de prospección, control e seguimento da zona afectada pola ampliación do parque eólico do Xiabre desenvolvida polas arqueólogas Rocío Varela Pouca e Elena Cabrejas Domínguez. Posteriormente, os traballos de seguimento das obras produciron novas descubertas que implicaron medidas de corrección específicas que fixeran compatible a protección da área arqueolóxica co proxecto técnico, feito que se logrou grazas á aprobación dun trazado alternativo.
A documentación e rexistro final das rochas en 2007 deuse a coñecer nun artigo titulado “A descuberta dos petróglifos da bacía do Río Salgueiro no Monte Xiabre”asinado por Elena Cabrejas, Yolanda Seone e Rocío Varela publicado na revista do Museo de Pontevedra do ano 2008.
Plano de situación dos petróglifos da Bacía do Río Salgueiro no Xiabre
Non obstante, o chamado petróglifo do Monte Xiabre II era un dos poucos que xa figuraban no arquivo de xacementos arqueolóxicos de Galicia da DXPC co código GA36060037. Coordenadas UTM: X: 523400,8107 Y:4719172,1759 (Datum ETRS 89), incluído no PBA o 26/07/2018 (Obj: 53266).
Achegamos a descrición que recolle o citado artigo:
Trátase dunha rocha granítica cunha das súas caras horizontal e con superficie irregular. De E a W aparecen moi preto do borde da rocha unha combinación circular e unha espiral. A espiral (33 cm) componse de 5 círculos (algún incompleto por causa de escunchados) e coviña central (5 cm). A combinación (30 cm) presenta tres aneis e coviña central (3 cm ). Ao W destas últimas aparece un círculo (11 cm ) con coviña central (2,5 cm Ø).
A 20 cm ao W aparece outro círculo (10 cm ) cunha coviña central (2,5 cm) e apéndice de 13 cm de lonxitude. Cara ó SW atópamos unha combinación con dous aneis (30 cm), un deles completo e os outros afectados pola erosión e por placas. Presenta coviña central (2,5 cm). Cara ao N sae un suco que arranca do primeiro anel e remata no último, que mide 11, 5 cm de lonxitude. Ao NE aparecen dúas posibles coviñas moi alteradas debido ás placas (3,5 cm e 4 cm). Ao SE da anterior combinación, aparece un suco semicircular, e preto deste outra combinación de dous círculos (18 cm) e coviña central, cuxos dous aneis están unidos mediante un suco. Os motivos poden continuar debaixo do sedimento da zona N.
Xiabre 2. Calco de Cabrejas, Seoane e Varela
A descrición remata falando da súa delicada situación nese intre (2008) e da necesidade de adoptar medidas urxentes para a súa preservación.
“O seu acusado estado de deterioro fixo inescusable o seu relevamento, pois as placas que presenta o soporte poden provocar en pouco tempo a perda de parte das figuras, en concreto dunha espiral e unha combinación circular”.
A visita desta estación en maio de 2018 veu motivada polo convite ó Colectivo a unha xeira polo Xiabre que guiaron as arqueólogas Elena Cabrejas e Beatriz Comendador. A actividade foi organizada polo grupo das Mareas de Vilagarcía e resultou moi interesante polas explicacións das guías mais, tamén, foi evidente certo desencanto entre os asistentes pola imposibilidade de contemplar moitas das estacións debido ó estado de abandono no que se atopaban. Non obstante, aproveitamos a viaxe para nesa mesma tarde, e non sen dificultade, contemplar varios dos petróglifos desta ladeira do Xiabre vilagarcián, algúns deles xa coñecidos por varios dos nosos socios.
Xiabre 2. Reconstrución fotogramétrica do petróglifo do Monte Xiabre 2 onde se aprecian novos motivos non rexistrados como un cuadrúpede e un serpentiforme. Alex Negreira, 2018.
A realización dos modelos fotogramétricos e fotografías con luz rasante permitiunos comprobar a presenza de novos motivos que non figuraban nas descricións dos rexistros oficiais. Entre eles cómpre destacar por unha banda, un curioso deseño serpentiforme pegado á combinación circular de maior tamaño formada por 5 aneis e coviña central, situada no bordo da rocha. E, por outra banda, tamén resultou sorprendente a presenza dun cuadrúpede esquemático na parte central da laxe.
A diferenza dos zoomorfos localizados noutras laxes desta área realizados coa tradicional técnica do dobre suco nesta ocasión emprégase unha simple liña para a cabeza, corpo e cola á que se engaden pequenos trazos verticais para as extremidades, orellas / cornos e posiblemente o falo. As dúas patas dianteiras están lixeiramente adiantadas o que proporciona certa sensación de movemento. É esta unha forma de representación de cuadrúpedes que pasou desapercibido nesta zona mais que con certeza atoparemos en máis laxes despois dun estudo e rexistro máis detido destas estacións.
Cuadrúpede na Peneda Negra – Ames
Arte esquemático no grupo galaico
Este tipo de gravados naturalistas esquemáticos foron localizados en laxes do Sur de Galicia coma nos petróglifos do Outeiro dos Lameiros en Sabarís (Baiona), Baixada da Barca(Arbo), A Coutadaen Taboexa (As Neves), O Sobral(Gondomar), A Tomada da Regueira dos Barreiros en Couso (Gondomar), Portaxes(Tomiño), etc. E tamén do Norte de Portugal como A Pedra Escorrega, A Telheira ou na Fonte Formosa na Freguesía de Verdoejo (Valença do Minho), na Praia de Fornelos en Carreço (Viana de Castelo), no Petróglifo da Breia 1 en Cardielos (Viana do Castelo), por citar algúns dos máis representativos.
Fonte Formosa – Verdoejo – Valença do Minho
Porén, e mentres que certos investigadores seguen a subliñar a presenza deste tipo de representacións esquemáticas de zoomorfos, principalmente équidos, exclusivamente no Sur da Provincia de Pontevedra e norte de Portugal cada vez é maior o número de laxes con gravados realizados con esta técnica localizados noutras áreas do país. Nestes últimos anos temos rexistrado só na comarca de Compostela a presenza deste tipo de cuadrúpedes naturalistas en laxes como a Peneda Negra (Ames), Río Angueira 2(Teo), Casa do Frade 1 e Os Gorgulliños (Santiago de Compostela). Todos eles moi lonxe desa fronteira galaico – portuguesa e, especialmente, desa área do Baixo Miño, onde se teñen efectuado interesantes achados nestes últimos anos, máis non podemos esquecer que non foron os únicos.
Cuadrúpedes do Río Angueira – Teo
Como sinalamos, estes motivos de tradición esquemática destacan pola súa enorme sinxeleza, un simple trazo define a liña cérvico – dorsal do animal á que se engaden pequenos sucos para definir as extremidades. Presentan, por tanto, un aspecto moi semellante ós chamados pectiniformes (en forma de peite) que caracterizan á arte esquemática peninsular, moitos deles pintados. Todas estas novas descubertas reflicten o posible achegamento e presenza de ambos grupos artísticos na arte rupestre galaica.
Baixada da Barca – Arbo
Tampouco consideramos que o emprego deste tipo iconográfico teña relación co emprazamento destas estacións na paisaxe ou de determinadas formas de asentamento do territorio destas comunidades pois estes motivos figuran en laxes de diferentes formas, pequenas e grandes, tanto en paneis verticais como horizontais, en laxes situadas na cima de outeiros como a media ladeira con amplos horizontes de visualización.
A modo de exemplo podemos sinalar que o zoomorfo desta estación do Xiabre 2 presenta grandes similitudes estilísticas co cuadrúpede do petróglifo dos Gorgulliños (Compostela) pero o zoomorfo do Xiabre fica nun panel horizontal e nunha rocha de tamaño medio a rentes do chan mentres que o cuadrúpede dos Gorgulliños localízase nun panel moi inclinado dunha enorme peneda que salienta sobre a paisaxe da súa contorna.
Fonte Formosa 2 – Verdoejo – Valença do Minho
É hora de rachar vellas crenzas e reformular cuestións que xa dabamos por sentadas para iniciar novos estudos que permitan afondar no coñecemento destes gravados esquemáticos espallados por boa parte da fachada atlántica das provincias da Coruña e Pontevedra, así coma no Norte de Portugal.
As novas técnicas de rexistro co emprego dos modelos fotogramétricos facilitan arestora a súa localización, pois na maioría dos casos son moi difíciles de ollar a simple vista debido as súas condicións de conservación.
A falta de investimentos para estudos pormenorizados en determinadas áreas explica que a maioría destas descubertas sexan obra de asociacións ou grupos de afeccionados. A experiencia nestes anos demostrounos que cómpre coidarnos de aseveracións categóricas no tocante ós petróglifos galegos, xa que nunca deixan de sorprendernos.
A descuberta da área arqueolóxica da Devesa da Rula tivo lugar cando este colectivo daba os seus primeiros pasos. Daquela pareceunos oportuno adoptar o nome daquela ladeira do monte San Miguel na Portela de Villestro como un xeito de reivindicar a súa relevancia no contexto da arte rupestre da nosa comarca.
Convencidos da necesidade de conservar esta área arqueolóxica xorde un colectivo que reunía a vontade dun grupo de persoas que procuraban un xeito novo de concibir a relación co noso patrimonio rupestre en harmonía co medio natural da súa contorna. Cando comezamos confiábamos nas posibilidades reais de erradicar, coa axuda das administracións competentes, os elementos que facían perigar a súa conservación e impedían o adecuado acceso ás estacións con gravados
Devesa da Rula. Onde se xuntan os camiños. Dentro do triángulo a estación 4
Oito anos despois tivemos experiencias dabondo para decatarnos de que o camiño que escollemos é máis difícil do que imaxinábamos. Porén, non fomos quen de sospeitar que, a día de hoxe, seguiríamos a camiñar como o caranguexo.
Para explicarvos mellor a situación empregaremos unhas imaxes PNOA da zona dispoñibles en liña na cartografía da Xunta de Galicia nas que poderedes ver a evolución da zona desde o ano 2002 ata o 2017.
Nestas imaxes (recomendamos abrilas en máxima resolución para unha mellor visualización) podemos ver como desde o voo americano do ano 1954-55 ata o PNOA do ano 2010-1 non se observa a existencia de ningún camiño que cruzase pola zona da Devesa da Rula onde se sitúan as estacións rupestres, existindo só un camiño ao sur que discorre en dirección leste – oeste, e outro camiño que discorre en dirección norte – sur situado ao oeste da zona con gravados.
No PNOA do ano 2014 pode verse xa a consolidación dun estreito sendeiro que cruza a zona de gravados en dirección norte – sur, e que é a senda que tradicionalmente empregamos nas nosas visitas e actividades divulgativas.
A finais dese ano e principios do ano seguinte comezaron a circular por este sendeiro bicicletas o que provocou o paulatino deterioro do firme, e se chegou incluso a organizar unha ruta btt na zona con numerosos participantes que conseguimos non se celebrase máis.
No PNOA do ano 2017 faise evidente que o sendeiro xa non é tal, senón que xa ten o ancho dun vehículo de catro rodas e se evidencia un uso cada vez máis asiduo por vehículos motorizados, o que producíu un aceleramento do deterioro do chan, do entorno e dos xacementos.
Durante todos estes anos instamos en múltiples ocasións ao Concello de Santiago e a Dirección Xeral de Patrimonio para que tomasen medidas axeitadas para corrixir esta mala utilización da Devesa da Rula que está a deteriorar sensiblemente o xacemento e as estacións rupestres que alberga. Recibimos comprensión e atención mais, en todo este tempo, non se adoptou ningunha medida efectiva que paliase os efectos nocivos destes usos de xeito descontrolado.
Estas foron as nosas loitas ata o de agora, xa que este aciago ano 2020 tíñanos reservado outra mala nova. Nunha data indeterminada deste verán alguén abriu un camiño novo desde o primeiro treito do camiño tradicional que discorre dirección N/S ao oeste da zona con gravados, e comunica co camiño “novo” N/S da Devesa cruzando a zona dos gravados.
PNOA do 2017 co trazado dos novos camiños, laranxa o de 2020 e vermello o de 2013-20
Este novo camiño abriuse pasando por enriba da estación Devesa da Rula 5 e pasa a carón da estación da Devesa da Rula 4 antes de comunicar co camiño da Devesa. Un pouco máis adiante, seguindo a senda da Devesa abriron un camiño que parte á dereita e se bifurca en varias rúas que adoitan empregar os cazadores para disparar ás pezas.
Devesa da Rula. Imaxe do último tramo do novo camiño ao seu paso pola Devesa da Rula
Semella que o lugar elixido para dar a volta os vehículos é a propia Devesa da Rula conformándose un trazado en forma de triángulo no interior do cal quedou a estación da Devesa 4
Descoñecemos quen está detrás da apertura deste novo camiño. O evidente é que foron abertos sen empregar ningún tipo de criterio racional toda vez que o camiño pasa por enriba da estación 5 e invade as zonas de protección máis inmediatas doutras dúas estacións.
Devesa da Rula. O novo camiño. En primeiro plano a estación 5, no medio do trazado
O pasado 22 de outubro comunicamos estes feitos a David Santomil que ostenta a Presidencia de Compostela Rupestre que llo comunicou á concelleira compostelá Mercedes Rosón. Mercedes comunicoullo á súa vez á Dirección Xeral de Patrimonio. Uns días máis tarde acompañamos a un técnico enviado pola Dirección Xeral de Patrimonio ata o lugar co obxecto de que recompilase información para elaborar un informe.
Devesa da Rula. Vista cenital da estación 4 na encrucillada de camiños e a estación 5 á esquerda no medio do trazado do novo camiño
O deterioro acelerado que está a sufrir a zona está a vista de todos. Se non se toman medidas que o corrixan estamos convencidos que o deterioro da zona vaise acelerar moito máis toda vez que o paso de vehículos a motor é, na actualidade, habitual.
Devesa da Rula. Trazado do novo camiño
Xa temos dúas estacións na zona atravesadas por un camiño Agro do Campo 1 (danada pola maquinaria de extinción do lume do ano 2015) e agora a da Devesa da Rula 5, e unha boa parte dos afloramentos próximos amosan pequenas fracturas producidas polo paso de vehículos.
No Colectivo A Rula traballamos en prol da multifuncionalidade dos nosos montes, así como pola accesibilidade dos xacementos rupestres, claro que nunca imaxinamos esta multifuncionalidade nin esta rede de accesos.
Nas conversas mantidas estes días tanto con Rosón como con Santomil indicaron a súa intención de esperar á contratación e elaboración do plan director de Compostela Rupestre para adoptar as medidas que este indique. Mercedes tamén nos informou da súa intención de enviar as fins de semana unha patrulla ao lugar para controlar a actividade de cicloturistas e motoristas. De verdade que é preciso un plan director para actuar nestes casos?
Cústanos asumir que a realización dun camiño cruzando unha zona inzada de xacementos catalogados e coa máxima protección legal contemplada para o patrimonio vaia a quedar impune.
Moi ao noso pesar RECOMENDAMOS por MOTIVOS DE SEGURIDADE NON VISITAR OS PETRÓGLIFOS DA DEVESA DA RULA OS DÍAS HÁBILES DE CAZA (XOVES, DOMINGOS e FESTIVOS) dada a proximidade das rúas de disparo cos xacementos.
Cantiga recollida por Fermín Bouza Brey no ano 1929
Seráns dende a escola
O pasado mes de agosto achegámonos xunto co amigo e colaborador, o infatigábel investigador, Henrique Neira ata Seráns, lugar da parroquia de San Pedro de Muro, no sur do concello coruñés de Porto do Son, onde nos recibiron Sofía e Manuel Riveiro.
Hórreo de Chacín en Seráns
Asentada nunha empinada pendente ao carón do mar, esta pequena aldea é un lugar cun indubidábel atractivo, un núcleo tradicional do rural galego que conserva unha sinxela fermosura e interesantes elementos patrimoniais, a pesar de sufrir perdas e graves alteracións nas últimas décadas, sobre todo a raíz da construcción da estrada DP 7103 a finais dos anos setenta do pasado século.
Localización dos principais bens culturais da aldea no google maps:
A casa de Riveiro e a estrada
Contáronnos Sofía e Manuel que a construción da estrada paralizouse aquí durante varios anos, interrompido o seu trazado polos fortes muros que pechaban os terreos dunha das casas grandes do lugar, a de Chacín, pola negativa do seu propietario, nova da que se fixo eco a prensa da época e que, malia a súa lonxitude, non nos resistimos a traer aquí:
“El Pueblo Gallego. 3 de xuño de 1971. “Carreteras en ciernes”
De nuestro corresponsal, J. Bautista M. Lemiña. “No hay nada como la experiencia, cuando para informar de la verdad se dan los pasos precisos sobre el terreno y se protagoniza una odisea que debieran vivir los directamente responsables. Si, señores; porque creyendo que se nos exageraba con respecto a la pseudo carretera que desde Oliveira se inició para llegar a Serans, decidimos comprobar por nosotros mismos lo que de cierto podrían tener los informes que nos dieron varios vecinos, afectaron por el desastre de esa ruta, y la fe de valientes, que lo comprobamos con riesgo de tener que sacar el coche del atolladero con la ayuda de una yunta de vacas, o en el mejor de los casos, exponernos a que por los efectos de un patinazo se fuera el vehículo contra los muros que bordean dicha carretera.
Nuestra audacia no pudo llegar más allá del lugar denominado Braña do Camiño, cerca, o mejor dicho, en frente de la casa de Riveiro. Y allí fue Troya. Gracias a la ayuda de un simpático labrador que con su esposa y una hija pasaban en aquellos momentos de agobio que estábamos pasando, con un carro del país que ayudándonos a empujar – porque éramos tres los que corrimos la aventura conseguimos cambiarle la dirección al coche y a base de fuertes empujones, amén de la pericia del conductor, volando más que rodando sobre la máxima aceleración que daba la marcha corta, pudimos respirar.
Aquello no es carretera ni siquiera trazado de carretera. Aquello es un arenal entre prados, brañas y pinares, sin base de encajonamiento, pero que se hizo para prestar un valioso servicio y no lo presta. ¿De quien es la culpa? Unos nos dijeron que era de Pepe de Chacín, que se negaba a ceder terreno de una finca de su propiedad, por la cual estaba previsto el trazado de dicha vía, pero que ahora accedía a que la carretera tuviese continuidad. Otros opinan que la culpa es de los municipios de Riveira y Puerto del Son, por pertenecer a ambos la zona del recorrido sobre la que fue proyectada esta carretera en ciernes y no quieren saber nada de ella. Pero sea como fuese responsables los hay y esos responsables son los que tienen que solucionar el problema, porque es necesario para toda una comunidad labradora.
Y por si todo esto que decimos fuera poco, en esa amplia y productiva zona rural persiste el también agudo problema de la carretera que une Riveira con Corrubedo por Artes y Bretal. Esa vía de comunicación importantísima, tal vez más importante que las que están siendo cuidadas y mimadas en zonas capitalicias, está hecha un verdadero desastre. Y lo está desde ignorados tiempos, sin que nadie, que nosotros sepamos, se haya preocupado de velar por ella. ¿Es que estos contribuyentes tienen que seguir sometidos siempre a la abulia y el abandono? ¿Es qué no son seres humanos con los mismos derechos que los de la capital?
Esperemos que estas llamadas de socorro – porque de socorro son si se analizan en el fondo – tengan eco en el ánimo de las autoridades responsables. Y en esta esperanza, confiemos a ver si por fin los derechos humanos tienes carta de naturaleza con la dignidad y el decoro que exigen los tiempos que vivimos”.
Na actualidade, a casa presenta un bo estado de conservación pese as alteracións sufridas ao longo dos anos parcialmente visibles nos seus muros exteriores. No segundo andar da fachada norte, no lintel dunha porta, actualmente clausurada, consérvase unha inscrición coa data: “MDCCLXXXIII”, 1783, que posiblemente indique o ano de construción ou ben a data dalgunha posible reforma de certa importancia.
Inscrición na casa de Chacín
A casa de Chacín conserva un ornamentado hórreo barroco de boa feitura coroado por robustos pináculos, que nos últimos anos converteuse nun símbolo local, motivo de orgullo para os veciños.
Completan o conxunto unha sinxela fonte, trasladada desde a súa localización orixinaria cando se viu afectada pola construción da estrada. De sinxela feitura consérvase nela unha inscrición coa data: “ANO DE 1808”. Tamén formaba parte deste grupo de bens un lavadoiro gravemente alterado e groseiramente reconstruído ao pé da estrada a escasos metros da fonte.
Fonte de Seráns de 1808
Unha “enigmática” inscrición
Mais non son estes elementos patrimoniais ben merecentes de seren visitados e estudados os que nos levaron ata alí. En realidade, acudíramos a chamada de Henrique co obxecto de coñecer de primeira man unha inscrición composta por “estraños” caracteres conservada nunha casa de aparencia moderna situada inmediata ao sur da vivenda de Chacín.
Na súa fachada leste localízase un perpiaño de granito, empregado como lintel dunha porta, no que se conserva unha inscrición de difícil lectura, de caracteres irregulares, e da que propomos a seguinte transcrición:
“Foi feita/ era de mill e quine/ntos e vinte e seis”
Unha inscrición da primeira metade do século XVI ou finais do XV escrita en galego?
Non é doado atopar inscricións de carácter civil deste período no rural galego, e menos na nosa lingua. Tamén resulta curioso o emprego para a datación da fórmula “era” nun momento tan tardío. O uso da “era hispánica” desaparece a finais do s. XIV na coroa de Castela e no reino de Portugal en 1422 por decreto do monarca Xoán I. Non obstante, na vila de Olivenza consérvase unha lauda funeraria no “Museo Etnográfico Extremeño González Santana” dun familiar do célebre navegante portugués Vasco de Gama e na que figura o seguinte “na era de mil quinhentos e vinte e tres anos”, sendo datada en 1485 polo que os investigadores lusos. Un caso que presenta evidentes semellanzas coa inscrición epigráfica de Seráns e reflicte que a distancia entre o galego e o portugués naquela altura era mínima. Xa no ámbito galego, localizamos tamén outra inscrición data en 1480 na que tamén se emprega a era hispánica. Trátase dunha inscrición na capela de San Marcos de Muros (datos achegados por Henrique Neira). É significativo que tanto esta capela como o lintel gravado de Seráns fiquen a ambos lados da ría de Muros e Noia polo que é posible que nesta área xeográfica o uso da era hispánica mantivérase ata finais do s. XV. Por tanto, a data máis probable da inscrición de Seráns sexa o ano 1488 (restando os 38 anos para obter a datación no calendario actual).
A inscrición figura así no Catálogo de Bens Culturais do Plan Xeral do concello:
Seráns. Vivenda tradicional catalogada co Código A-047
“A carón da casa localízase unha vivenda, recentemente restaurada, que posúe un lintel epigrafiado inintelixible, É posible que neste lugar se levantase unha casa grande ou pazo ao que pertenceron todos estes elementos nobres propios dunha arquitectura civil culta”.
A probable procedencia deste lintel con inscrición epigráfica podemos rastrexala no catálogo do PXOM na ficha doutro elemento catalogado próximo. Trátase dunha casa situada inmediata ao leste, que conserva varios elementos ornamentais visibles desde o exterior, entre os que destacan un arco conopial cunha flor que decora o lintel dunha ventá que mira ao oeste, un beiril moldurado que percorre case toda a cornixa, ou os restos de decoración vexetal doutro vano, cegado na actualidade, situado na fachada sur, na que se poden ver outras modificacións que alteraron o aspecto orixinal da construción. Na parte exterior do peitoril da ventá do oeste unha inscrición moderna: “JULIETA”. Estes elementos arquitectónicos, como os arcos conopiais, son característicos da arquitectura gótica tardía polo que coinciden coa datación da inscrición do lintel.
Ventá con arco conopial e decoración vexetal
Catalogada co Código A-047 na súa ficha faise unha concisa descrición:
“Vivenda tradicional de planta irregular de base rectangular con dúas alturas e cuberta a dúas augas. Nos seus muros altérnanse a cantaría coa cachotaría. Destaca a presenza dun beiril moldurado labrado en pedra que se fai visible ao longo dos seus muros costais, así como dunha fiestra que da ao camiño – localizada no alzado penal – cuberta cun arco conopial labrado en baixorrelevo”.
Restos de decoracións dunha ventá tapada na actualidade
Nas observacións a referencia a inscrición xa transcrita.
San Bieito do Monte
Outro lugar destacado desta pequena poboación é a Capela de San Bieito do Monte ou de Fóra, lugar onde se celebra unha, en tempos, multitudinaria romaría anual dúplice na honra do santo avogoso das doenzas cutáneas. Próxima a capela consérvase a Fonte Santa onde aínda hoxe celebran os romeiros os tradicionais ritos purificadores.
Capela de San Bieito
A capela ten o código de catálogo A-045 e na súa ficha di:
“Construción de arredores do ano 1700. Fábrica de perpiaño de granito, de unha soa nave con coro e sancristía. Posúe dúas espadanas, unha na fachada principal de dous vans e outra no lateral esquerdo de un só. Situada na beira dun monte presenta un desnivel, que tamén podemos observar no interior. Cuberta a dúas augas, con tella árabe e interiormente presenta unha bóveda de canón. Fiestras cadradas e tres portas: a principal e dúas laterais. A espadana principal accesible dende a cuberta. Fiestra na fachada principal para alumear o coro.
Esta capela, popularmente chamada igrexa de San Bieito, ten planta rectangular cunha única nave e muros de cantaría de granito nos que descarga a cuberta da bóveda de canón. A capela maior, na cabeceira, é algo máis estreita que a nave e tamén ten cuberta de bóveda de canón. Accédese a ela por debaixo dun arco de medio punto. Engadida a continuación está a sancristía que só destaca do resto por ter menor altura e ancho. O exterior destaca pola súa grande sinxeleza volumétrica e ornamental. A cuberta é de tella a dúas augas e no vértice da súa fachada destaca a espadana de dous arcos de medio punto e coroadas con pináculos. Outro elemento a destacar é o frontón lobulado situado no muro lateral da sancristía.
Completa o conxunto a “Casa de misar”, edificio de planta regular e cuberta a dúas augas e pórtico alongado a continuación. O recinto está pechado cun murete de cachotería. Na parte máis baixa atópase a Fonte de San Bieito”.
A Escola Unitaria
Coroando o lugar está a sinxela escola unitaria, orgullo da iniciativa comunitaria, pois o modesto edificio foi sufragado e levantado polos propios veciños a principios dos anos 30 do século pasado. Por desgraza, é esta unha das poucas escolas unitarias que na actualidade permanecen en uso, memoria resiliente dunha idea de facer país que está a esmorecer.
“El Ideal Gallego. 31 de maio de 1929”:
“Complicado decreto de la Dirección general pasa a la Inspección provincial para que se complete el expediente y se informe la solicitud de los vecinos de Serans, en la parroquia de San Pedro del Muro, Ayuntamiento del Puerto del Son, en pretensión de que se cree una escuela”.
No seu sobrio exterior, na fachada que mira cara o leste, consérvanse dúas alvarizas de lacena.
Alvarizas de lacena na vella escola
As coviñas da Escola ou Coviñas de Seráns (GA15071106)
Un último elemento ao que prestamos atención é unha estación rupestre que aparece no Catálogo de Bens Culturais do PXOM coa denominación de “Coviñas de Seráns”. A peneda onde se localiza esta estación está moi alterada por traballos de cantaría. Eses traballos son os que cremos foron os causantes destas supostas coviñas. As súas formas de cono invertido, máis estreitas no fondo que na boca indican que foron feitas cun útil metálico, e fai que as consideremos “picadas de canteiro” e non coviñas de posible orixe prehistórica.
Supostas coviñas de Seráns
O día non deu para máis e quedamos sen tempo para coñecer outros elementos etnográficos e construcións de interese dos que nos falaron Sofía e Manuel, como o arruinado muíño de vento produto do enxeño e iniciativa dun veciño na primeira metade do século pasado, e que na actualidade descansa entre as silvas nun terreo inmediato á escola, unha boa escusa para regresar.
Seráns. Alvariza de lacena
Como é o noso costume, procedemos a solicitar a Dirección Xeral de Patrimonio que valoren a catalogación da inscrición así como tamén a descatalogación da estación das Coviñas de Seráns.
Rematamos agradecendo a Henrique Neira o convite e os nosos anfitrións e guías Sofía e Manuel por este interesante percorrido que nos permitíu descubrir esta histórica aldea da península do Barbanza.
Biografía
Gil, Juan. “El exilio portugués en Sevilla de los Braganza a Magallanes”. Fundación Cajasol, 2009
Nun rechán dunha bouza da aba do monte Carboeiro, a uns 200 metros do lugar de Imo, parroquia de San Xoán de Laíño, no concello coruñés de Dodro, atópase a estación do Grupo Galaico da Arte Rupestre máis relevante da comarca do Sar.
Esta grande peneda granítica que sobresae na paisaxe localízase nun monte veciñal en man común, propiedade da Comunidade de Montes da Cruz do Avelán. Configúrase como un miradoiro natural único da bacía do Ulla e das brañas de Laíño que, como sinala o mestre M. Lorenzo Baleirón,
“foron a despensa dos pobres, unha terra de fartura nun tempo agre e miserento”.
Brañas de Laíño
Hoxe, o gando deixou de pastar nas antigas campías, e as brañas son agora unha grande xunqueira de carrizos e pasteiros onde aniñan as aves acuáticas e serven de refuxio ós xabarís. Son estes humidais naturais do esteiro do Ulla de grande valor ecolóxico e foron loados por moitos autores, como o ilustrado bieito Martín Sarmiento ou a grande poetisa do Sar, Rosalía de Castro.
“ As neniñas de Laíño,
Eu direi quen elas son:
Collen o xunco na braña
Vano vender a Padrón”
(copla popular que reflicte a importancia das brañas de Laíño na economía doméstica tradicional).
Bouza Badín. Vista xeral
Próxima a esta verde veiga do Ulla localízase a peneda da Bouza Abadín, a unha altitude de 139 m.s.n.m. , coordenadas UTM: 29 T 521793 4728717 (Datum WGS 84). Trátase dun afloramento granítico de máis de 50 metros de diámetro conformada por múltiples chanzos de superficies planas e por paredes case verticais nas que se acubillan un total de 14 paneis insculturados con gravados de tipoloxía xeométrica e naturalista.
Antecedentes
O petróglifo foi catalogado no ano 1986 (GA15033008 – clave PBA: 15083_53895), mais dende entón ten sido obxecto de diferentes intervencións, anos 1991, 1999, 2006, 2009 e 2011. Maioritariamente, estes consistiron en traballos de limpeza e acondicionamento do petróglifo e a súa contorna inmediata, así como o posterior rexistro dos diferentes paneis. Deste xeito, dos cinco primeiros paneis sinalados nas primeiras fichas que custodia o arquivo da Dirección Xeral de Patrimonio pasamos ós 14 actuais.
Áreas de protección dos bens catalogados sobre plano do IGN dos anos 40
Ata a nosa revisión os dous últimos paneis (8 e 10) foron localizados en 2011 durante os traballos dirixidos pola arqueóloga Beatriz Pereiras Magariños que contou cun “singular” equipo de traballo integrado por voluntarios da zona que realizaron unha grande e modélica labor a pesar dos recursos limitados cos que contaban.
Bouza Badín en xullo de 2012
As novas técnicas de rexistro, principalmente a fotogrametría, permítenos, arestora, afondar no coñecemento deste excepcional petróglifo. Damos conta de dous novos paneis (12 e 14) así como a presenza de novos motivos e escenas que non constaban nas fichas e memorias consultadas.
Bouza Badín. Voluntarios na intervención de 2011
Unha “peneira” lendaria
As primeiras novas de prensa e fichas descritivas desta estación datan de finais dos anos oitenta. Non obstante, este conxunto arqueolóxico, tan destacado na paisaxe, era ben coñecido pola veciñanza dende tempos inmemoriais. Lonxe dos datos e rexistros de técnicos e arqueólogos, a poboación local interpretou os gravados dende a visión da cultura e tradicións populares. É lóxico, pois se trata dun afloramento granítico de grande visibilidade, á beira dun pequeno cavorco onde “nunca crecía a vexetación” e do vello camiño que dende Paradegua cruzaba o Monte Carboeiro, polo que constituíu desde sempre un fito espacial e vivencial para a poboación local.
Bouza Badín. As peneiras do panel 1
Deste xeito, a superficie central da rocha era para os veciños a “peneira”. As grandes combinacións circulares con ducias de coviñas no seu interior lembraban a forma deste instrumento tradicional con furados empregado para cribar certos materiais como sementes, fariña ou area.
As crenzas tradicionais sinalan que os gravados eran obra dos “mouros”, mais tamén hai outras que os relacionan coas lendas xacobeas de fonda pegada na comarca. Neste senso, cómpre sinalar os datos recompilados no proxecto de investigación e inventario do patrimonio etnográfico da parroquia de San Xoán de Laíño realizado entre os anos 1992 e 1993 por un amplo equipo técnico da asociación veciñal baixo a coordinación dos arqueólogos Carlos García Martínez e Fernando Acuña Castroviejo. Na ficha do petróglifo de Bouza Badín recollen:
“… resulta curioso todo o cúmulo de lendas xacobeas que nacen en contacto cos outeiros de Bouzabadín. Unhas falan de que aquí predicaron Santiago e unha caterva de mouros. As pías representan lugares onde o apóstolo desenvolvía as súas necesidades de comer, durmir e defecar. Hai unha lareira, pías da auga, tixolas, a corte do cabalo…”.
Outra lenda conta:
“Un día, Santiago, véndose perseguido, montou no seu cabalo deu un brinco por riba do Ulla e foi dar as laxes de Cordeiro. Os pezuños do cabalo quedaron gravados para sempre na rocha de Bouza Badín”.
Preto do petróglifo existen tamén
“dous asentos de pedra no que estiveron descansando o apóstolo e unha muller”.
Outras crenzas tradicionais fálannos dos gravados como “portas ó averno”. A veciñanza tamén deu testemuño do emprego da rocha como canteira tradicional, feito que aínda evidencian os furados dos “grillos” feitos para cravar as cuñas de madeira, así como os cortes e grandes fendas en moitas laxes produto desta intensa actividade extractora dos canteiros noutrora.
Plano de localización dos xacementos rupestres no concello de Dodro
En relación ó topónimo, este figura referido nos informes e fichas de diversas formas: Bouza Badín / Bouzabadín / Bouza Abadín. Segundo os lingüistas fai relación a un terreo de monte non vexado (non traballado) situado nun predio dependente dun mosteiro (abadía), probablemente de San Martiño Pinario. Na contorna do petróglifo localízase tamén o topónimo de Agro do Crego que poida que teña relación coas antigas propiedades ou xurisdición deste cenobio. Porén, outros investigadores sinalan que o segundo elemento do nome, “Badín”, podería ser un antropónimo, referido a un posesor (Bouza de Badín).
Descrición dos gravados
A peneda de Bouza Badín posúe un amplísimo repertorio de gravados, tanto de tipoloxía xeométrica (combinacións de aneis, coviñas, cazoletas, círculos, sucos lineais) como naturalista (cabalos, cervos e outros cuadrúpedes). A grande maioría dos motivos insculturados pódense adscribir grosso modo á Idade do Bronce.
Tamén existen gravados históricos, fundamentalmente cruciformes, que figuran dentro de paneis prehistóricos ou como elementos illados. Cruciformes coa tradicional función de “cristianizar” o conxunto arqueolóxico, nalgúns casos tallados por riba dos propios deseños antigos. Porén, algúns destes cruciformes, os máis illados, como os dos paneis da parte superior da peneda (13 e 14) poderían ser cruces de termo. Outros, pola contra, non temos tan claro que non se traten realmente de representacións ultraesquemáticas de antropomorfos de estilo esquemático, similares aos localizados polo Instituto de Estudos Miñoráns no sur da comunidade autónoma e no norte de Portugal nos últimos anos. Estes motivos son por iso ben merecentes dun estudo máis profundo que non incluímos neste artigo.
Para facilitar a descrición pormenorizada dos diferentes motivos do petróglifo propoñemos a súa división en 14 paneis:
Bouza Badín. Distribución dos paneis
Panel 1
Na parte central da peneda destaca un panel que integra dúas combinacións circulares. A maior composta por cinco aneis e 78 cm de diámetro, unha ducia de cazoletas no interior do primeiro círculo e 14 coviñas na parte central da combinación. Por cima da diáclase que divide en dous o panel figura a segunda combinación de catro aneis e uns 55 cm de diámetro. Acaroado a outra diáclase podemos ver un círculo incompleto cunhas vinte microcoviñas no seu interior.
Bouza Badín. Panel 1
Completan este panel outros dous círculos simples con coviñas no interior, varios sucos que agrupan varios grupos de coviñas e outras coviñas illadas distribuídas por diferentes zonas do panel.
Panel 2
Nun chanzo inferior e inmediato ó panel anterior conserva unha interesante escena con motivos naturalistas. Ocupan unha superficie cunha certa verticalidade, na que se distribúen nunha disposición triangular ata 6 cuadrúpedes e posibles restos dalgún outro animal incompleto.
Bouza Badín. Panel 2
Podemos distinguir tres cabalos con representación dos seus xinetes de xeito moi esquemático. O mellor conservado figura nun canto do panel, un cabalo de longa cola con xinete representado con dous pequenos trazos paralelos e un pequeno círculo que representan o corpo e a cabeza. Un trazo que parte do corpo podería representar o brazo e algún tipo de arma. Un deseño moi simple o do animal, pois un mesmo trazo horizontal configura o lombo, anca e chega ata a cola do cabalo. As extremidades dianteiras flexionadas cara adiante proporcionan sensación de movemento, representándoo a galopar. É tamén o único dos cuadrúpedes da escena que conserva ben representada a cabeza.
Bouza Badín. Panel 2
O segundo xinete posúe unha representación similar, dous trazos verticais e un pequeno círculo mais a diferenza do anterior non ten brazos. O terceiro xinete, na parte superior esquerda do panel, é o máis esquemático, dous pequenos trazos en forma de cruz semellan representar o cabaleiro situado sobre a cruz do cuadrúpede cun brazo esquerdo con certa flexión cara arriba. Tres zoomorfos moi erosionados e tamén sen cabeza completan o conxunto de motivos de corte naturalista na franxa inferior do panel.
Bouza Badín. Fotogrametría do panel 2
Cabe destacar que tódolos animais camiñan na mesma dirección de E a O, agás o primeiro xinete que marcha en dirección oposta. Os zoomorfos deste excelente panel presentan un deseño e tamaños similares, entre 35 e 30 cm de lonxitude por 14 e 21 de ancho (incluíndo o xinete). Á marxe dos gravados naturalistas podemos observar unha cazoleta na parte inferior do panel e varios cruciformes de sucos profundos, un deles con peaña en forma circular situada sobre un dos cuadrúpedes. É significativa a superposición dunha das cruces sobre a cabeza dunha das montas, sen respectar o gravado prehistórico.
Panel 3
Atópase ó carón do panel 2, a un metro ó oeste, nun chanzo inferior ó panel 1. Conserva dous motivos ben diferenciados, un de tipo naturalista e outro xeométrico. No extremo este, figura outra monta cunha representación moi semellante ás do panel anterior, mais nesta ocasión o cabalo semella estático, a representación non produce sensación de movemento no espectador.
Bouza Badín. Fotogrametría do panel 3
O xinete represéntase tamén con dous pequenos sucos verticais en paralelo e un horizontal e un pequeno óvalo. O dinamismo obsérvase no que semella ser o seu brazo en alto que suxeita o que podería ser algún tipo de fusta ou arma. O cabalo posúe colo longo e inclinado cara adiante, e unha cabeza pequena individualizada mediante un lixeiro engrosamento. As catro extremidades sen torsión proporcionan un marcado carácter estático en contraposición á sinalada monta do panel anterior. O tallista inclúe un trazo horizontal entre as extremidades superiores e inferiores para marcar a posible liña do chan.
Bouza Badín. Panel 3. Xinete a cabalo
Á dereita da escena da monta figura unha combinación circular de 42 cm de diámetro e catro aneis, os tres maiores incompletos, con catro coviñas no interior do primeiro círculo. A figura adáptase a morfoloxía convexa dun petón da rocha.
Bouza Badín. Panel 3. Combinación de círculos concéntricos
Panel 4
Situado nunha zona prominente por encima do panel 1. Varias combinacións de varios aneis (12 e 16 cm de diámetro) con coviñas no interior e cunha combinación de dobre círculo (26 cm de diámetro) con suco de saída que comunica cun círculo simple con coviñas no seu interior. Tamén podemos observar agrupacións de coviñas e microcoviñas e polo menos tres cruciformes/antropoides, un deles cunha peaña triangular incompleta (ou extremidades). Ocupando unha posición central un zoomorfo que mira cara a combinación principal.
Bouza Badín. Panel 4. Fotogrametría
Panel 5
Localízase na parte inferior da rocha ó carón dun grande bloque extraído polos canteiros de máis de 2 metros de lonxitude por 58 cm de ancho.
Bouza Badín. Panel 5
No extremo inferior do panel figura un agrupación dunhas vinte coviñas e, repartidos sen orde aparente polo resto do panel, varios cruciformes e unha forma cadrada divida en catro partes con dous sucos de saída duns 20 cm de lado.
Bouza Badín. Panel 5. Fotogrametría
Panel 6
Tamén situado á beira do sinalado bloque extraído polos pedreiros, rexistramos un curioso e estraño zoomorfo de 35 cm de lonxitude por 38 de ancho. Para o deseño do corpo emprégase o dobre suco, lombo estreito, longas extremidades -as dianteiras flexionadas á altura dos xeonllos-, colo e non ten cabeza. Acaroado ó colo e na parte superior do lombo figura un suco vertical rematado nunha pequena coviña que representan un xinete.
Bouza Badín. Panel 6. Xinete a cabalo
É este un deseño singular que se separa do aspecto xeral do resto de zoomorfos representados no petróglifo.
Bouza Badín. Panel 6. Fotogrametría
Panel 7
Na parte Sur do grande afloramento de Bouza Badín, figura un bloque de pedra illado de forma triangular pousado sobre a rocha de 2,20 m de lonxitude, 1,95 m de ancho e 0,90 m de alto. É probable que fora extraído polos canteiros do propio afloramento mais por algunha razón que descoñecemos non o levaron.
Bouza Badín. Panel 7
Destaca a presenza dunha grande combinación circular de 1,20 m de diámetro, a maior deste conxunto arqueolóxico, formada por 9 aneis que se adaptan a forma da laxe dende a zona máis prominente. Conta con varias coviñas moi erosionadas no interior do primeiro anel e tres sucos que parten da parte central e superior da combinación e percorren boa parte do panel ata chegar ós extremos da pedra. Na parte baixa, zona sur, localízanse outros sucos indefinidos e posibles restos de aneis con coviñas no interior. Completa o panel un cruciforme/antropoide.
Bouza Badín. Panel 7. Fotogrametría
Panel 8
Foi un dos paneis descubertos logo da limpeza do petróglifo en 2011. Atópase nunha zona a rentes do chan na esquina SE do petróglifo.
Bouza Badín. Panel 8
Consta dunha combinación circular de 40 cm de diámetro que integran dous aneis con coviñas no interior, un suco curvo que bordea a combinación por un dos seus laterais e unha pequena agrupación de 9 coviñas no outro extremo da pedra.
Bouza Badín. Panel 8. Fotogrametría
Panel 9
Situado na zona máis occidental do afloramento e a rentes do chan, consta dunha combinación de dous aneis con coviñas no interior de 27 cm de diámetro e radio de saída cara o leste e o seu carón dos cérvidos, un orientado ó norte e outro ó Sur.
Bouza Badín. Panel 9. Fotogrametría
O primeiro deles ten 24 cm de longo por 11 de largo, posúe unha cornamenta en V moi sinxela realizada con dous trazos, unha cabeza pequena pero ben proporcionada con respecto ó colo e lombo do animal deseñado coas habituais dúas liñas paralelas. Carece dos cuartos traseiros e as extremidades superiores están orientadas cara diante proporcionando certo dinamismo. Acaroado ao colo un suco vertical rematado en coviña pode ser representación dun xinete, similar as observadas noutras montas desta estación.
Bouza Badín. Panel 9
O segundo cervo, situado á dereita (segundo o observador) dunha diáclase que divide o panel en dúas partes, ten características semellantes, tamén en base a dobre liña en paralelo para deseñar cabeza, corpo e extremidades. Mide 25 cm de longo por 13 de ancho e posúe unha cornamenta coas hastas en forma de “L” invertida que tenden a unirse e cos candís cara o interior. A diferenza do anterior permanece estático.
Panel 10
Foi unha das últimas descubertas na intervención realizada en 2011, un panel cun único motivo separado dos anteriores e localizado na parte NO do afloramento granítico. Nun espazo vertical, case unha parede, figura o cervo de maior tamaño e mellor representado do xacemento. Un veado macho de 30 cm de longo por 48 de alto situado na parte superior dun panel ó carón dunha fenda da rocha.
Bouza Badín. Panel 10
No seu deseño predomina a liña recta, como é habitual nos cuadrúpedes representados no petróglifo. Presenta certa desproporción no seu deseño pois represéntase cunha grande cornamenta en forma de V pouco proporcionada en relación co tamaño do resto do corpo e cabeza máis equilibrados. Un recurso habitual dos gravadores dos petróglifos galaicos para resaltar o poderío destes grandes cervos machos.
Chama tamén a atención a posición das extremidades superiores flexionadas cara diante dende a altura dos xeonllos para plasmar a sensación de que o cervo está a brincar. Porén as traseiras deséñanse mediante a simple prolongación dos cuartos traseiros cara abaixo, aínda que cunha pequena inclinación cara diante cunha pequena flexión na parte final. Ten tamén unha pequena cola e un pequeno falo case imperceptible a simple vista.
Panel 11
Situado a rentes do chan e ó carón do panel 7. Aprécianse restos dunha combinación de dobre anel moi erosionada e outros motivos moi esvaecidos de difícil interpretación, posiblemente a representación dun cuadrúpede.
Bouza Badín. Panel 10. Fotogrametría
Panel 12
Anel con catro coviñas no seu interior situadas no penúltimo chanzo do afloramento antes de chegar o cume.
Bouza Badín. Panel 12. Fotogrametría
Panel 13
Cruciforme de 18 x 11 cm con brazos rematados en pomos e peaña triangular. Está situada no bico do afloramento coa intención de ser visto a certa distancia.
Bouza Badín. Panel 13
É un gravado histórico, posiblemente unha cruz de termo, deseñada cunha ferramenta metálica.
Bouza Badín. Panel 13. Fotogrametría
Panel 14
Dúas novas cruces de termo situadas nun pequeno chanzo da plataforma superior, encima do panel 2. Cruces latinas de 27 x 12 e 17 x 12 cm. Motivos insculturados nun bordo da parte superior da rocha, mais para poder ser observados cómpre situarse no nivel inferior.
Bouza Badín. Panel 14. Fotogrametría
Riqueza e diversidade das gravuras da Bouza Badín
Resulta significativo o importante número de paneis desta estación de arte rupestre, e aínda máis se temos en conta que a comarca do Sar móstrase, polo momento, como un foco secundario en termos de densidade de petróglifos en relación con outras zonas próximas como pode ser o termo municipal de Rianxo co que linda polo oeste. No inventario patrimonial de Dodro rexístranse nove petróglifos, a maioría laxes con coviñas como único elemento representado, coas únicas excepcións do petróglifo da Bouza Badín e o da Devesa dos Mouchos en Vilachán na parroquia de San Xoán de Laíño cunha combinación de 5 círculos concéntricos. Motivos tallados coa técnica tradicional mediante percusión e abrasión con instrumentos de pedra empregando a técnica do dobre suco habitual na meirande parte dos petróglifos galegos sobre o característico soporte granítico de gran fino.
Bouza Badín. Vista xeral
Por outra banda, a presenza de gravados prehistóricos de diversa tipoloxía e técnica de elaboración e históricos fálanos dunha longa tradición gravadora neste grande penedo que preside a paisaxe da súa contorna. A presenza de varios paneis con cruciformes en varias zonas de boa visibilidade na parte superior desta grande peneda lévanos a pensar en posibles cruces de termo vinculados á demarcación dun antigo couto ou señorío ó que pertenceu este monte.
A elección deste rochedo tamén pode estar vinculada coa presenza dunha grande veta de seixo que percorre de oeste a leste a superficie da rocha e a divide en dúas partes.
Xacementos próximos a estación de Bouza Badín e áreas de protección
Gravados xeométricos
Son os máis numerosos, aneis simples, sucos lineais, círculos con coviñas no interior, agrupacións de coviñas, cazoletas illadas e combinacións circulares de diferentes tamaños todas elas con coviñas e agrupacións de coviñas no seu interior, feito que lembra a outras estacións da contorna como o petróglifo dos Mouchos en Rianxo ou incluso da comarca de Compostela como é o caso da Peneda Negra.
Outro aspecto significativo son as diferentes combinacións adaptadas ás protuberancias da superficie da rocha, algunhas delas de grande tamaño como acontece no panel 7. Unha perfecta conxunción entre o soporte e o gravado presente tamén noutras estacións da comarca de Compostela como é o caso do petróglifo da Nave de Mourigade en Ames ou na Laxe da Estivada de Mallos en Teo.
Entre os diferentes paneis con motivos xeométricos debemos subliñar a plasticidade do panel 1 situado no centro da peneda. Gravados unidos e entrelazados por diferentes sucos, unha especie de “horror vacui” prehistórico na que os diferentes motivos distribúense pola practica totalidade da superficie do panel. Unha “peneira” prehistórica que presenta un excelente estado de conservación e fácil visualización. A combinación central de cinco aneis con esa aliñación de covas no interior do penúltimo anel recordan a citada laxe da nave de Mourigade e mesmo a un dos motivos principais da famosa Laxe das Rodas en Muros, interpretados por varios especialistas como posibles calendarios.
Gravados naturalistas
A presenza de máis dunha ducia de motivos naturalistas simboliza a primeira grande achega desta temática á arte rupestre na comarca de Sar. Cervos, cabalos e mesmo escenas de monta con deseños que lembran a moitas das estacións da península do Barbanza e algunhas da comarca de Compostela (Pena Bicuda de Loureiro en Teo, Pinal 1, Revolta da Palla e Cortellos 2 en Santiago de Compostela).
Presentan unha homoxeneidade xeral tanto en tamaños como nos deseños, sendo o cervo do panel 10 o de maiores dimensións. Unha tipoloxía de zoomorfos que se definen pola habitual dobre liña recta en paralelo para representar o lombo e a zona ventral do animal, mais tamén acostuma a ser empregada no deseño dos colos e extremidades. Un aspecto formal habitual nas estacións de arte rupestre no norte do Barbanza, con numerosos petróglifos de motivos naturalistas que seguen estas características, afastados dos cuadrúpedes da zona do Lérez, cunha liña dorsal curva e lixeiramente elevada na parte traseira.
Bouza Badín. Panel 10. Zoomorfo
A pesar de certo esquematismo nalgúns pormenores (extremidades, cornamentas) tampouco son deseños ultraesquemáticos, case pectiniformes, como os de certas estacións do Baixo Miño ou Norte de Portugal nos que se emprega unha simple liña para representar cabeza, corpo e cola ós que se suman uns trazos verticais para recrear as extremidades. Esta figuración de cérvidos na provincia da Coruña só a localizamos, polo momento, na comarca de Compostela, entre eles o cérvido que preside o panel central do Petróglifo dos Gorgulliños preto da aldea de Pardaces de Abaixo en Santiago de Compostela.
Escenas de monta
As 6 escenas de monta figuran en tres paneis, tres delas no panel número 2, un cabaleiro illado no panel número 2, unha monta sobre cervo no panel número 9, e a posible monta no estraño zoomorfo representado no panel 6. Os cabalos montados non presentan diferenzas estilísticas notables cos restantes cuadrúpedes e seguen os mesmos parámetros formais. Nalgúns casos, como o cabalo no extremo leste do panel 2, podemos distinguilos ben pola presenza dunha cola longa, algo habitual tamén na representación destas montas noutras laxes da comarca como é o caso do petróglifo dos Cortellos 2 da Portela de Villestro (Santiago de Compostela).
Bouza Badín. Panel 2
A erosión dos diferentes motivos e esquematización na representación dos xinetes, con pequenos trazos e coviñas ou círculos, dificulta enormemente a súa visualización e rexistro. Unha das posibles causas de que ata agora non figuren documentados nas fontes consultadas. Grazas á fotogrametría podemos confirmar arestora a presenza destes équidos de pequenas dimensións, longa cola (en relación co resto do corpo) e con antropomorfos esquemáticos ós lombos dos cabalos. O estilo iconográfico dos xinetes é semellante con representación frontal, ausencia de pernas e brazos abertos que rematan nun trazo que podería reproducir algún tipo de arma.
O panel máis significativo neste senso, é o número 2. Os cuadrúpedes aparecen distribuídos nunha disposición en frecha, cos 3 xinetes na parte superior. Todos seguindo a mesma orientación camiñando cara o poñente, agás o primeiro dos xinetes que marcha en dirección contraria. A forte erosión dos gravados da parte inferior impídenos saber que tipo de animais se tratan polo que é complicado poder conxecturar o significado desta singular composición. A diferenza doutras estacións con escenas de equitación do grupo galaico, os deseños coas montas non forman paneis autónomos senón que se integran nunha composición. Estas escenas de monta / equitación son interpretadas como mostra do prestixio social dunhas elites guerreiras e de grandes cazadores que deixan pegada na arte rupestre.
Bouza Badín, observatorio astronómico-calendárico?
No horizonte do petróglifo de Bouzabadín, aberto ao leste sobre o río Ulla, asómase agochada ó fondo a silueta do Pico Sagro, que se recorta ao lonxe enmarcada polas elevacións do Monte Meda, á esquerda, e o Castro Valente, á dereita, dúas das principais cotas desta vista. Resulta chamativo comprobar que nesta dirección establécense aliñacións xeoastronómicas ben interesantes, pois a posición alcanzada polo sol ao nacer no seu máximo do solsticio de verán prodúcese na valgada da intersección entre as abas do Monte Meda e o Castelo Redondo (a súa esquerda), configurando un marcador do horizonte relativamente rechamante, aínda que por suposto, isto podería ser algo simplemente irrelevante e froito da casualidade.
Non obstante, o que xa resulta máis chamativo é o feito de que 40 días despois deste evento (o solsticio de verán) o Sol vaia saír exactamente no cumio do Pico Sacro, precisamente na data da festividade céltica de media estación do Lugnasad. Aínda que esta “festa das colleitas” (celebrada con grandes asembleas, adicadas ao deus Lug e a súa nai nutricia), resulte tradicionalmente identificada co primeiro de agosto, en realidade o período de corentena que a determina tras o solsticio, cómprese mais exactamente na alborada do 31 de xullo no noso calendario actual. Xunto a isto, compre considerar que a excepcional singularidade desta data refórzase polo feito de que esta posición acadada polo Sol neste día correspóndese coa mesma que a da Lúa cando chega o momento do lunasticio menor, no particular ciclo de oscilación de 18,61 anos nos que o noso satélite acada os seus valores extremos (BOUZAS SIERRA A., 2015).
En resumo, visto desde Bouzabadín o orto solar correspondente ao Lugnasad poderá contemplarse a 65,2º de acimut, 0,8º de elevación e 25.821 m. de distancia, xusto no cumio do Pico Sagro. Do mesmo xeito, nesta mesma posición do petróglifo, poderá contemplarse tamén o nacemento da Lúa no lunasticio menor.
Xa no século XVII, Novais figura nunha das extremas do Coto de Cernadas que permanecía baixo o dominio dos monxes bieitos de San Martiño Pinario dende o s. XVI. Era unha grande extensión de terreo cercada a ambas marxes do Tambre que chegou ós nosos días. Segundo os antigos documentos notariais, en Novais
