Entre as moitas especificidades que conforman a personalidade propia da nosa arte rupestre prehistórica ocupa un lugar destacado un conxunto de estacións con paneis con representacións exclusivamente de armas. Cuantitativamente son un conxunto minoritario dentro do Grupo Galaico de Arte Rupestre mais por diversas causas teñen sido obxecto desde sempre dunha atención preferente por parte dos estudosos na materia.

Entre estas rochas panoplias nesta ocasión fixamos a nosa atención nunha das máis setentrionais, a Pedra Ancha de Dumbría.

O xacemento arqueolóxico de Pedra Ancha localízase preto do Alto do Fragoso na parroquia de San Pedro de Buxantes en Dumbría (UTM: 29 T 492060 4759095).

Trátase dun gran afloramento granítico de máis de 36 m de longo por 10 m de ancho e preto de 5 de altura que constitúe o elemento natural de referencia na paisaxe da súa contorna. Salienta a súa situación a escasos metros do camiño real que foi dende a Idade Media e segue sendo o itinerario xacobeo de Compostela a Fisterra. A só cincocentos metros ó leste atópase o outro referente espacial desta zona, neste caso artificial, a fábrica de Carburos Metálicos de Ferroatlántica que alterou radicalmente este espazo xeográfico nas últimas décadas.

Esta estación de arte rupestre ó ar libre foi localizada polo veciño Modesto García Quintáns, antigo Director do Instituto Xeográfico Nacional da Coruña, en 1991 durante unha xornada de caza cos seus compañeiros da cuadrilla de Buxantes.

Logo dunha pequena publicación en La Voz de Galicia ese mesmo ano, foi dada a coñecer nun artigo da revista Brigatium en 1993 polos investigadores Fernando Javier Costas Goberna, Pablo Novoa Álvarez e José María Albo Morán que destacan por primeira vez a relevancia desta rocha panoplia e salientan a súa estraña localización en relación co escaso número de petróglifos destas características na Galiza setentrional en xeral e na Costa da Morte en particular. Con posterioridade foi estudada e citada por numerosos investigadores e arqueólogos como F. Alonso (1993), F.J. Costas Goberna e E. Pereira García (1998), Vázquez Varela (1999, 2007), A. de la Peña Santos e F. J. Costas Goberna (2006), B. A. Casado e A. del Peña Santos (2011), etc…

 DESCRICIÓN DOS GRAVADOS.

Na parte superior deste enorme penedo figuran un gran número de pías naturais que a erosión e chuvia foi creando co devir da historia. Porén, é na parede oriental nunha zona de forte inclinación, case vertical, onde se atopan os dous paneis insculturados cunha importante representación de armas propias dos inicios da metalurxia: dúas espadas curtas ou puñais e catro alabardas, semellantes ós exemplares de cobre localizados en varios xacementos arqueolóxicos galegos, e tamén varios deseños triangulares que denominaremos “escutiformes” e que identificamos por asociación co resto das armas con algún tipo de escudo descoñecido no rexistro arqueolóxico por estar confeccionado con materiais orgánicos perecedoiros.

Non podemos desbotar tampouco outras hipóteses sinaladas polos investigadores que os identifican como posibles mascaras, idoliformes, representaciones antropomorfas sacralizadas, estandartes e incluso carros de guerra gravados cunha perspectiva cenital semellantes ós representados nas estelas estremeñas e alentexanas (G. Pascual Hermida, 2011). Deseños triangulares moi semellantes localízanse noutros petróglifos do grupo galaico da arte rupestre como Auga da Laxe (Gondomar), Mogüelos (Cangas) e sobre todo gardan moita similitude coas figuras do Castriño de Conxo en Santiago de Compostela.

Na parte central da cara oriental é onde figuran estes 3 escutiformes dispostos case en liña. As súas dimensións oscilan entre os 60 e 70 cm de longo por 40 de ancho. Ó carón dun deles atópase tamén un puñal ou espada curta de tipo espigo (sen cravos de suxeición) con empuñadura e coa posible representación do nervio central moi erosionado

Na parte inferior da laxe e á dereita do primeiro grupo de gravados, atópase un segundo panel duns 3 metros cadrados situado case a rentes do chan. De esquerda a dereita figuran dúas alabardas de folla triangular, a primeira con nervio central e a segunda con varios sucos paralelos no fío, ambas cun longo suco a modo de mango; un segundo puñal con nervio central e colocado en posición activa (mirando cara arriba) e unha terceira alabarda máis pequena de fío case cadrado e deseñada con varios sucos e que tamén presenta un longo suco a modo de mango. Á dereita destes deseños pechando o panel atópase unha cuarta alabarda tamén de folla triangular de liñas máis redondeadas e varios sucos paralelos representando ós nervios no fío. Entre a terceira e a cuarta alabarda figuran representadas varios gravados históricos, cruces de factura relativamente moderna que quizais oculten outras representacións prehistóricas como outro posible escutiforme (J.M. Vázquez Varela, 2007).

As alabardas representadas, todas orientadas na mesma dirección á dereita, son similares ós modelos Carrapatas da Idade do Bronce localizadas nos rexistros arqueolóxicos do NO peninsular.

A conservación dos gravados é en xeral bastante boa a pesar das continuas enxurradas no inverno. A auga que conteñen as enormes pías naturais da parte superior vai escorregando polas zonas máis inclinadas da laxe onde figuran os gravados. Malia todo, o proceso de meteorización directa pola acción do vento e a auga non semella por en perigo a conservación dos grabados.

En definitiva, a representación deste amplo repertorio de armas, cando menos nove entre ambos paneis, converten a Pedra Ancha na rocha panoplia máis importante da Costa da Morte e un dos xacementos de arte rupestre prehistórica desta tipoloxía máis representativos do noso país.

ANÁLISE.

Na análise de calquera estación de arte rupestre ó ar libre é fundamental avaliar o seu contorno inmediato. Nesta ocasión éo aínda máis, pois o afloramento granítico da Pedra Ancha destaca na paisaxe como o elemento natural máis sobranceiro nesta penechaira do Fragoso hoxe gravemente alterada pola acción antrópica. Desaparecidas case por completo as mámoas da paraxe de Maias, só fica na zona outro xacemento arqueolóxico de certa importancia, o chamado Castro da Fragoso da idade do Ferro, situado a uns 400 m, ó suroeste da gran peneda.

O outeiro da Pedra Grande constitúe por tanto un fito espacial fundamental neste territorio, marca o linde entre a chaira e as suaves pendentes do val que se van acentuando ó achegarnos ó río Fragoso que dá nome á zona e o xacemento castrexo. Dende a Peneda Grande podemos divisar unha ampla panorámica de toda a chaira onde se practicaba o pastoreo ata hai unhas décadas e preto de importantes recursos naturais como os numerosos mananciais da zona e o río. Sitúase tamén nunha vía de tránsito natural usada dende a prehistoria ós nosos días, como testemuña a presenza do itinerario da senda xacobea.

A localización dos gravados na parede orientada ó camiño, na súa parte central e case vertical da parede, evidencia a vontade dos gravadores para facer visibles estas figuras á certa distancia.

A pesar da erosión en días con boa luminosidade aínda é posible observar dende o camiño os diferentes motivos (tal e como reflicte a primeira fotografía) e a pesar da plantación de eucaliptos situados na parcela lindeira que dificulta a súa visualización na actualidade.

Como complemento á hipótese territorial, J. M. Vazquez Varela (2007), sinala unha segunda interpretación da laxe como lugar de celebración de rituais guerreiros. A representación de toda esta panoplia reflicte unha forte carga simbólica que podemos relacionar con outras funcións, dende servir de sinal disuasoria e aviso a outros grupos da zona (tamén en relación coa anterior hipótese de linde territorial), ata indicar o lugar de celebración de rituais colectivos vinculados á guerra conmemorando o inicio ou fin dunha acción bélica. Quizais esta exhibición pública dos armamentos dos guerreiros xogase un papel fundamental para definir os modelos sociais imperantes nesas sociedades.

A presenza de gravados de diferentes períodos evidencian a querenza e atracción continuada destes antigos poboadores por esta peneda, deixándonos testemuños perdurables no tempo que dificilmente poderemos interpretar dende os valores culturais actuais. A Pedra Ancha tivo diversas funcións e significados ó longo da súa dilatada historia. As cruces de factura histórica que tamén podemos relacionar con varias funcións, “cristianización” dun lugar de culto pagán anterior, coa demarcación de límites territoriais ou incluso co paso dos peregrinos camiño a Fisterra, son os últimos sinais desta longa tradición gravadora.

SINALIZACIÓN

Durante a nosa visita ó petróglifo numerosos peregrinos achegáronse a nós para preguntarnos que era o que mirabamos con tanta atención no outeiro. Parolamos un bo anaco cun pequeno grupo de madrileños e dúas rapazas da Alemaña e a maioría quedaron abraiados ó contemplar as distintas figuras do gravado. Ninguén coñecía a sua existencia e todos subliñaban o feito de non existir unha mínima sinalización e información sobre o xacemento.

Dende o Colectivo é algo que tampouco comprendemos. Trátase dunha estación de doada localización e acceso, ó carón mesmo do camiño, polo que é incomprensible que o elemento patrimonial máis importante do treito xacobeo en Dumbría non sexa valorado como corresponde. Pensamos tamén que o custo das accións necesarias para a súa posta en valor non sería moi elevado. Un proxecto que implicaría a adquisición das parcelas, a eliminación da plantación de eucaliptos da parcela lindeira, a limpeza e acondicionamento da zona, o estudo, documentación e análise de todos os motivos (en prol de posibles melloras para súa conservación) e a sinalización axeitada do enclave. Un proxecto cunha dobre finalidade, garantir a correcta conservación do ben cultural e ó mesmo tempo facilitar a súa visualización e desfrute polos veciños da zona, ós turistas e peregrinos. Nun concello como Dumbría que conta cun importantísimo patrimonio arqueolóxico (máis de cen xacementos arqueolóxicos catalogados) cómpre iniciar a valoración e divulgación dos elementos patrimoniais máis singulares e únicos.

Neste senso, o Petróglifo da Pedra Ancha é un mostra excepcional de arte rupestre que debería converterse nun novo recurso turístico do Concello e unha nova icona para o camiño de Fisterra onde por desgraza tamén se atopan ás súas beiras outros petróglifos na mesma situación.

Queremos agradecer a Modesto García e a súa cuadrilla de caza, todos eles veciños de Dumbría, pola súa compaña nunha xornada entrañable e por desvelarnos segredos e historias destas paraxes únicas. Eles son un bo exemplo de como a práctica de actividades cinexéticas responsables non só é compatible coa protección e divulgación do patrimonio cultural senón tamén beneficiosa.

Para saber máis:

• Costas Goberna, J.F., Novoa Alvarez, Pablo e Albo Morán, José Mª (1993). “Los grabados rupestres de armas de Pedra Ancha (Dumbria, A Coruña”, En: Brigantium. Bol. Museo Arqu. Hist. Coruña.Vol. 8. pp. 245-262
• Alonso Romero. F. (1993). “El camino jacobeo a Fisterra”. Edicións Xerais. Vigo
• Vázquez Varela, J.M. (1999). “Ideología, imagen y sociedad en el inicio de la Edad del Bronce en el Occidente de la provincia de A Coruña”. Deputación de Coruña. A Coruña
• Peña Santos, A. de la e Costas Goberna J.F. (2006). “Roteiro de Petroglifos de Galicia”, En Hidalgo Cuñarro, J.M. (Coordinador) Arte Rupestre prehistórico do Eixo Atlántico. Vigo.
• Vázquez Varela, J.M. (2007). “Funciones y significados de los grabados rupestres de armas prehistóricas de A Pedra Ancha (Dumbría, A Coruña”, En: SEMATA, Ciencias sociales e Humanidades. vol. 19. pag. 15-20
• García Quintáns, Modesto (2008): “El ayuntamiento de Dumbria: Historia, tradiciones y costumbres”. Deputación da Coruña. p. 117
• Guitián, J (2008). “Pedra Ancha de Dumbría”, entrada no Blog: Petróglifos de Galicia
• Vilar Álvarez, Manuel (2010). “El Camino al fin de la Tierra”. Asociación Cámaras Oficiales de Comercio, Industria y Navegación de los Caminos Jacobeos. p. 68
• Peña Santos, A. de la e Aparicio Casado, B. (2011) “Guía de los petróglifos de Galicia”. Ed. Cumio. p. 26-29