O traballo de documentación dunha nova ruta de sendeirismo na ribeira media do Ulla levou ós técnicos do concello de Touro á localización dunha nova mostra de arte rupestre do grupo galaico de enorme interese pola súa situación, historia, morfoloxía e soporte.

Os veciños das parroquias de San Martiño de Calvos de Socamiño e Santa Mariña de Circes eran coñecedores dende antigo deste ben cultural, un fito de referencia na paisaxe que mesmo dá nome ó monte da súa contorna. Un elemento cotiá na vida da veciñanza que, como aconteceu noutras ocasións, pasou desapercibido para a case totalidade dos investigadores e estudosos neste eido.

Non figura en ningún catálogo e publicación coñecida e, por tanto, tampouco no actual inventario patrimonial que inclúe o Plan xeral de ordenación municipal de Touro aprobado no ano 2010. É máis, non consta ningunha outra referencia a xacementos desta mesma tipoloxía.

A petición das técnicas municipais, Ana Pajaro e Lili Freijido, desprazámonos ata a ribeira do Ulla para coñecer os elementos culturais máis relevantes desta nova ruta, “A Ruta da Fervenza das Hortas-Santa Marta, desembocadura do Río Lañas” na actualidade en trámites de homologación, e a confirmar e analizar este novo petróglifo a escasos metros do trazado da citada senda.

Esta ruta contribúe a ampliar os treitos acondicionados para a práctica do sendeirismo pola ribeira do Ulla e reforza a vella pretensión de acadar unha gran ruta fluvial continua de longo percorrido que una os diferentes enclaves naturais e patrimoniais ás beiras deste gran río, dende o seu manancial en Antas de Ulla ata a súa desembocadura na ría de Arousa.

Situación

O petróglifo sitúase no Monte da Pena Furada ó carón do chamado “camiño das Chousas”, que cruza o monte e enlaza coa estrada que comunica as parroquias de Calvos e Circes.

Este camiño, na actualidade de uso agrícola e forestal, emprégase tradicionalmente para acceder ás diferentes parcelas deste monte de titularidade privada. Está nunha zona de forte pendente con  terreos dedicados case exclusivamente ó aproveitamento forestal, principalmente plantacións de eucalipto.

As coordenadas UTM son: 29 T X:562826 Y: 4742935 (Datum:WGS84).

Descrición dos gravados

Os gravados distribúense por case toda a superficie dun penedo de lousa de 1,98 m. de longo por 1,02m. de largo situado case a rentes do chan, pois o camiño está elevado sobre a parcela onde se atopa (0,50 m. de altura), e a unha altitude de 372 m.s.n.m.

Contén como motivos principais máis de corenta coviñas e cazoletas de forma redondeada e ovoide distribuídas por case a totalidade da superficie dun único panel na parte superior e plana da laxe. As dimensións dos gravados oscilan entre os 2 e os 12 cm de diámetro e a súa fondura entre 1 e 3 cm.

A pesares da aparente arbitrariedade apreciable na distribución dos gravados podemos observar unha presenza de coviñas (ou cazoletas) máis anchas e de maiores dimensións no centro do panel, varias delas unidas por un suco ou canle, e máis pequenas cara os extremos.

Así, cómpre subliñar esta aliñación de varias coviñas e cazoletas unidas por un suco duns 2 cm de largo e case 1 metro de longo que describe unha liña curva que discorre pola zona central do panel, cruzándose con outro suco que une dúas das coviñas de maior tamaño.

Completa o repertorio iconográfico da laxe un pequeno cruciforme de apenas 3 cm rodeado de varias coviñas de pequeno tamaño na zona norte do panel.

Lamentablemente a rocha consérvase fragmentada, probablemente pola actividade extractora dos canteiros, sendo razoable pensar que o número dos motivos insculturados fora aínda maior. Descoñécemos tamén se quedan novas figuras na parte da pedra que segue soterrada por baixo do actual camiño.

Cronoloxía

Dada a simplicidade dos deseños representados resulta moi complicado aventurar unha cronoloxía e precisar un período concreto da prehistórica na que fosen elaborados. En moitas ocasións este tipo de petróglifos constitúen un auténtico palimpsesto no que se remarcan os gravados prehistóricos e mesmo se engaden novos elementos que dificultan a interpretación do petróglifo.

Malia todo, atendendo ás evidentes semellanzas con outras laxes do grupo galaico da arte rupestre pódese datar nun amplo período de tempo que vai desde finais do neolítico ata finais da Idade do Bronce, sen desbotar con isto a posible alteración dos gravados e incorporación de engadidos xa en época histórica.

A relevancia da Pena Furada

Cómpre destacar varios aspectos que contribúen a resaltar a importancia deste ben cultural.

En primeiro lugar, o soporte no que se atopan os gravados, a lousa, son escasos os petróglifos prehistóricos insculturados en afloramentos non graníticos como nesta ocasión. As características xeolóxicas do municipio, coa ausencia de granito, explican esta circunstancia.

En segundo lugar, o petróglifo non destacaría de non ter en conta a escasa presenza deste tipo de representacións, xa non só no municipio de Touro senón tamén en toda a comarca de Arzúa e incluso en comarcas lindeiras como acontece na terra de Melide.

Por último, e non menos significativo é o feito de figurar referenciada na documentación do ilustre arqueólogo Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza que custodia a súa familia.

Concretamente na súa axenda do ano 1953 consta un apuntamento sobre o “Petróglifo de Calvos” achegado por un dos seus mellores colaboradores e amigo, Adolfo Calvo, o coñecido practicante municipal do Concello de Teo e descubridor doutros petróglifos na comarca compostelá. Unha mostra máis da relevancia deste fondo documental, no que seguimos a traballar, convencidos da súa gran utilidade para abrir novas liñas de investigación que faciliten a recuperación de petróglifos hoxe en día esquecidos ou perdidos.

Medidas preventivas para a súa conservación

 O estado actual do panel insculturado é bastante bo, con gravados ben marcados e perceptibles a calquera hora do día. Porén, o petróglifo corre graves riscos debido a situación onde se localiza, ó carón e mesmo invadindo parte do camiño de acceso ás diferentes parcelas de monte destinadas ás plantacións de eucaliptos.

Dende o noso punto de vista precisaríase adoptar un pequeno plan de actuación que inclúa a súa catalogación seguida de, con certa urxencia, varias medidas preventivas dirixidas a garantir a súa conservación.

O primeiro paso será a roza da vexetación e eliminación de pequenos eucaliptos que están a medrar ó carón da laxe. Precisaríase manter unha pequena franxa de protección duns 20 m² na contorna da laxe e no borde meridional do camiño para reducir o risco de posibles afectacións polos lumes, e facilitar a súa visibilidade para permitir a súa visita e estudo.

Por outra banda, é recomendable o balizado da laxe pois é habitual o paso de maquinaria pesada, destinada a traballos forestais, polo camiño que mesmo en ocasións chega a pasar por riba dos gravados. Un balizado que vede o paso dos vehículos, delimite a rocha e alerte ós conductores da súa presenza. Incluso sería de  interese estudar unha pequena modificación do camiño e do noiro para lograr manter a laxe lonxe destes vehículos e máquinas propios da industria forestal.

Unha vez garantida a súa conservación, o xacemento merece a súa promoción social mediante a súa sinalización e colocación dun pequeno panel explicativo que facilite a súa axeitada interpretación e, deste xeito, se convirta nun recurso patrimonial mais desta ruta de sendeirismo.

A pena da Letras

Durante a visita con Ana e Lili, chamounos a atención outro dos puntos de interese da Ruta da Fervenza de Hortas ó río Laña , a denominada  “Pena das Letras”.

Trátase dunha gran peneda  vertical localizada na “Devesa da Pena”, a tan só 450 m ó SO do petróglifo da Pena Furada e a uns 100 m. do río Ulla. Fica tamén ó carón do camiño tradicional por onde transcorre a ruta.

As súas coordenadas xeográficas son: 29 T X: 562469 Y: 4742660 (Datum wgs84).

A rocha sobresae na paisaxe a pesar da vexetación que agocha boa parte da súa superficie.  Conta na parte superior cunha curiosa inscrición incompleta dividida en dous rexistros e acompañada de dúas cruces gregas que rematan en dous pequenos trazos lineais na súa base a modo de pedestal. As dúas cruces semellan marcar o inicio de lectura de cada liña da inscrición.

O mal tempo impediunos estudar con maior atención a inscrición. A dificultade da súa lectura aumenta ó figurar fragmentada e nesta primeira visita non logramos transcribila. Non obstante, tantos as letras como as cruces semellan de factura medieval ou moderna. As letras, todas maiúsculas, foron gravadas cun cicel e presentan un tamaño semellante. No primeiro rexistro, que figura incompleto, aprécianse 4 carácteres (P?APA) e outros catro no segundo (BFCD). Tamén salienta a presenza duns pequenos trazos curvos sobre varios carácteres que puideran ser vírgulas, quizais para marcar as abreviaturas.

É cedo para aventurar calquera hipótese pero non semella tratarse dunha inscrición de carácter popular senón mais ben dun rexistro culto que podería estar indicando que a pena servise de marco lindeiro dalgunha propiedade ou espazo con certa relevancia, fose civil ou relixiosa.

Como no caso da Pena Furada, este ben cultural tampouco figura no inventario do actual PXOM polo que cómpre a súa catalogación, estudo e conservación.