“Na miña vida tal vin

Nesa aldea de Seráns:

Unha cadela con pitos,

Unha galiña con cans”.

Cantiga recollida por Fermín Bouza Brey no ano 1929

O pasado mes de agosto achegámonos xunto co amigo e colaborador, o infatigábel investigador, Henrique Neira ata Seráns, lugar da parroquia de San Pedro de Muro, no sur do concello coruñés de Porto do Son, onde nos recibiron Sofía e Manuel Riveiro.

Asentada nunha empinada pendente ao carón do mar, esta pequena aldea é un lugar cun indubidábel atractivo, un núcleo tradicional do rural galego que conserva unha sinxela fermosura e interesantes elementos patrimoniais, a pesar de sufrir perdas e graves alteracións nas últimas décadas, sobre todo a raíz da construcción da estrada DP 7103 a finais dos anos setenta do pasado século.

Localización dos principais bens culturais da aldea no google maps:

A casa de Riveiro e a estrada

Contáronnos Sofía e Manuel que a construción da estrada paralizouse aquí durante varios anos, interrompido o seu trazado polos fortes muros que pechaban os terreos dunha das casas grandes do lugar, a de Chacín, pola negativa do seu propietario, nova da que se fixo eco a prensa da época e que, malia a súa lonxitude, non nos resistimos a traer aquí:

“El Pueblo Gallego. 3 de xuño de 1971. “Carreteras en ciernes”

De nuestro corresponsal, J. Bautista M. Lemiña. “No hay nada como la experiencia, cuando para informar de la verdad se dan los pasos precisos sobre el terreno y se protagoniza una odisea que debieran vivir los directamente responsables. Si, señores; porque creyendo que se nos exageraba con respecto a la pseudo carretera que desde Oliveira se inició para llegar a Serans, decidimos comprobar por nosotros mismos lo que de cierto podrían tener los informes que nos dieron varios vecinos, afectaron por el desastre de esa ruta, y la fe de valientes, que lo comprobamos con riesgo de tener que sacar el coche del atolladero con la ayuda de una yunta de vacas, o en el mejor de los casos, exponernos a que por los efectos de un patinazo se fuera el vehículo contra los muros que bordean dicha carretera.

Nuestra audacia no pudo llegar más allá del lugar denominado Braña do Camiño, cerca, o mejor dicho, en frente de la casa de Riveiro. Y allí fue Troya. Gracias a la ayuda de un simpático labrador que con su esposa y una hija pasaban en aquellos momentos de agobio que estábamos pasando, con un carro del país que ayudándonos a empujar – porque éramos tres los que corrimos la aventura conseguimos cambiarle la dirección al coche y a base de fuertes empujones, amén de la pericia del conductor, volando más que rodando sobre la máxima aceleración que daba la marcha corta, pudimos respirar.

Aquello no es carretera ni siquiera trazado de carretera. Aquello es un arenal entre prados, brañas y pinares, sin base de encajonamiento, pero que se hizo para prestar un valioso servicio y no lo presta. ¿De quien es la culpa? Unos nos dijeron que era de Pepe de Chacín, que se negaba a ceder terreno de una finca de su propiedad, por la cual estaba previsto el trazado de dicha vía, pero que ahora accedía a que la carretera tuviese continuidad. Otros opinan que la culpa es de los municipios de Riveira y Puerto del Son, por pertenecer a ambos la zona del recorrido sobre la que fue proyectada esta carretera en ciernes y no quieren saber nada de ella. Pero sea como fuese responsables los hay y esos responsables son los que tienen que solucionar el problema, porque es necesario para toda una comunidad labradora.

Y por si todo esto que decimos fuera poco, en esa amplia y productiva zona rural persiste el también agudo problema de la carretera que une Riveira con Corrubedo por Artes y Bretal. Esa vía de comunicación importantísima, tal vez más importante que las que están siendo cuidadas y mimadas en zonas capitalicias, está hecha un verdadero desastre. Y lo está desde ignorados tiempos, sin que nadie, que nosotros sepamos, se haya preocupado de velar por ella. ¿Es que estos contribuyentes tienen que seguir sometidos siempre a la abulia y el abandono? ¿Es qué no son seres humanos con los mismos derechos que los de la capital?

Esperemos que estas llamadas de socorro – porque de socorro son si se analizan en el fondo – tengan eco en el ánimo de las autoridades responsables. Y en esta esperanza, confiemos a ver si por fin los derechos humanos tienes carta de naturaleza con la dignidad y el decoro que exigen los tiempos que vivimos”.

Na actualidade, a casa presenta un bo estado de conservación pese as alteracións sufridas ao longo dos anos parcialmente visibles nos seus muros exteriores. No segundo andar da fachada norte, no lintel dunha porta, actualmente clausurada, consérvase unha inscrición coa data: “MDCCLXXXIII”, 1783, que posiblemente indique o ano de construción ou ben a data dalgunha posible reforma de certa importancia.

A casa de Chacín conserva un ornamentado hórreo barroco de boa feitura coroado por robustos pináculos, que nos últimos anos converteuse nun símbolo local, motivo de orgullo para os veciños.

Completan o conxunto unha sinxela fonte, trasladada desde a súa localización orixinaria cando se viu afectada pola construción da estrada. De sinxela feitura consérvase nela unha inscrición coa data: “ANO DE 1808”. Tamén formaba parte deste grupo de bens un lavadoiro gravemente alterado e groseiramente reconstruído ao pé da estrada a escasos metros da fonte.

Unha “enigmática” inscrición

Mais non son estes elementos patrimoniais ben merecentes de seren visitados e estudados os que nos levaron ata alí. En realidade, acudíramos a chamada de Henrique co obxecto de coñecer de primeira man unha inscrición composta por “estraños” caracteres conservada nunha casa de aparencia moderna situada inmediata ao sur da vivenda de Chacín.

Na súa fachada leste localízase un perpiaño de granito, empregado como lintel dunha porta, no que se conserva unha inscrición de difícil lectura, de caracteres irregulares, e da que propomos a seguinte transcrición:

“Foi feita/ era de mill e quine/ntos e vinte e seis”

Unha inscrición da primeira metade do século XVI ou finais do XV escrita en galego?

Non é doado atopar inscricións de carácter civil deste período no rural galego, e menos na nosa lingua. Tamén resulta curioso o emprego para a datación da fórmula “era” nun momento tan tardío. O uso da “era hispánica” desaparece a finais do s. XIV na coroa de Castela e no reino de Portugal en 1422 por decreto do monarca Xoán I. Non obstante, na vila de Olivenza consérvase unha lauda funeraria no “Museo Etnográfico Extremeño González Santana” dun familiar do célebre navegante portugués Vasco de Gama e na que figura o seguinte “na era de mil quinhentos e vinte e tres anos”, sendo datada en 1485 polo que os investigadores lusos. Un caso que presenta evidentes semellanzas coa inscrición epigráfica de Seráns e reflicte que a distancia entre o galego e o portugués naquela altura era mínima. Xa no ámbito galego, localizamos tamén outra inscrición data en 1480 na que tamén se emprega a era hispánica. Trátase dunha inscrición na capela de San Marcos de Muros (datos achegados por Henrique Neira). É significativo que tanto esta capela como o lintel gravado de Seráns fiquen a ambos lados da ría de Muros e Noia polo que é posible que nesta área xeográfica o uso da era hispánica mantivérase  ata finais do s. XV. Por tanto, a data máis probable da inscrición de Seráns sexa o ano 1488 (restando os 38 anos para obter a datación no calendario actual).

A inscrición figura así no Catálogo de Bens Culturais do Plan Xeral do concello:

“A carón da casa localízase unha vivenda, recentemente restaurada, que posúe un lintel epigrafiado inintelixible, É posible que neste lugar se levantase unha casa grande ou pazo ao que pertenceron todos estes elementos nobres propios dunha arquitectura civil culta”.

A probable procedencia deste lintel con inscrición epigráfica podemos rastrexala no catálogo do PXOM na ficha doutro elemento catalogado próximo. Trátase dunha casa situada inmediata ao leste, que conserva varios elementos ornamentais visibles desde o exterior, entre os que destacan un arco conopial cunha flor que decora o lintel dunha ventá que mira ao oeste, un beiril moldurado que percorre case toda a cornixa, ou os restos de decoración vexetal doutro vano, cegado na actualidade, situado na fachada sur, na que se poden ver outras modificacións que alteraron o aspecto orixinal da construción. Na parte exterior do peitoril da ventá do oeste unha inscrición moderna: “JULIETA”. Estes elementos arquitectónicos, como os arcos conopiais, son característicos da arquitectura gótica tardía polo que coinciden coa datación da inscrición do lintel.

Catalogada co Código A-047 na súa ficha faise unha concisa descrición:

“Vivenda tradicional de planta irregular de base rectangular con dúas alturas e cuberta a dúas augas. Nos seus muros altérnanse a cantaría coa cachotaría. Destaca a presenza dun beiril moldurado labrado en pedra que se fai visible ao longo dos seus muros costais, así como dunha fiestra que da ao camiño – localizada no alzado penal – cuberta cun arco conopial labrado en baixorrelevo”.

Nas observacións  a referencia a inscrición xa transcrita.

San Bieito do Monte

Outro lugar destacado desta pequena poboación é a Capela de San Bieito do Monte ou de Fóra, lugar onde se celebra unha, en tempos, multitudinaria romaría anual dúplice na honra do santo avogoso das doenzas cutáneas. Próxima a capela consérvase a Fonte Santa onde aínda hoxe celebran os romeiros os tradicionais ritos purificadores.

A capela ten o código de catálogo A-045 e na súa ficha di:

“Construción de arredores do ano 1700. Fábrica de perpiaño de granito, de unha soa nave con coro e sancristía. Posúe dúas espadanas, unha na fachada principal de dous vans e outra no lateral esquerdo de un só. Situada na beira dun monte presenta un desnivel, que tamén podemos observar no interior. Cuberta a dúas augas, con tella árabe e interiormente presenta unha bóveda de canón. Fiestras cadradas e tres portas: a principal e dúas laterais. A espadana principal accesible dende a cuberta. Fiestra na fachada principal para alumear o coro.

Esta capela, popularmente chamada igrexa de San Bieito, ten planta rectangular cunha única nave e muros de cantaría de granito nos que descarga a cuberta da bóveda de canón. A capela maior, na cabeceira, é algo máis estreita que a nave e tamén ten cuberta de bóveda de canón. Accédese a ela por debaixo dun arco de medio punto. Engadida a continuación está a sancristía que só destaca do resto por ter menor altura e ancho. O exterior destaca pola súa grande sinxeleza volumétrica e ornamental. A cuberta é de tella a dúas augas e no vértice da súa fachada destaca a espadana de dous arcos de medio punto e coroadas con pináculos. Outro elemento a destacar é o frontón lobulado situado no muro lateral da sancristía.

Completa o conxunto a “Casa de misar”, edificio de planta regular e cuberta a dúas augas e pórtico alongado a continuación.  O recinto está pechado cun murete de cachotería. Na parte máis baixa atópase a Fonte de San Bieito”.

A Escola Unitaria

Coroando o lugar está a sinxela escola unitaria, orgullo da iniciativa comunitaria, pois o modesto edificio foi sufragado e levantado polos propios veciños a principios dos anos 30 do século pasado. Por desgraza, é esta unha das poucas escolas unitarias que na actualidade permanecen en uso, memoria resiliente dunha idea de facer país que está a esmorecer.

“El Ideal Gallego. 31 de maio de 1929”:

“Complicado decreto de la Dirección general pasa a la Inspección provincial para que se complete el expediente y se informe la solicitud de los vecinos de Serans, en la parroquia de San Pedro del Muro, Ayuntamiento del Puerto del Son, en pretensión de que se cree una escuela”.

No seu sobrio exterior, na fachada que mira cara o leste, consérvanse dúas alvarizas de lacena.

As coviñas da Escola ou Coviñas de Seráns (GA15071106)

Un último elemento ao que prestamos atención é unha estación rupestre que  aparece no Catálogo de Bens Culturais do PXOM coa denominación de “Coviñas de Seráns”. A peneda onde se localiza esta estación está moi alterada por traballos de cantaría. Eses traballos son os que cremos foron os causantes destas supostas coviñas. As súas formas de cono invertido, máis estreitas no fondo que na boca indican que foron feitas cun útil metálico, e fai que as consideremos “picadas de canteiro” e non coviñas de posible orixe prehistórica.

O día non deu para máis e quedamos sen tempo para coñecer outros elementos etnográficos e construcións de interese dos que nos falaron Sofía e Manuel, como o arruinado muíño de vento produto do enxeño e iniciativa dun veciño na primeira metade do século pasado, e que na actualidade descansa entre as silvas nun terreo inmediato á escola, unha boa escusa para regresar.

Como é o noso costume, procedemos a solicitar a Dirección Xeral de Patrimonio que valoren a catalogación da inscrición así como tamén a descatalogación da estación das Coviñas de Seráns.

Rematamos agradecendo a Henrique Neira o convite e os nosos anfitrións e guías Sofía e Manuel por este interesante percorrido que nos permitíu descubrir esta histórica aldea da península do Barbanza.

Biografía

Gil, Juan. “El exilio portugués en Sevilla de los Braganza a Magallanes”. Fundación Cajasol, 2009