Xeira polo occidente brionés

Nesta ocasión achegámonos ás terras de Brión para visitar as antigas Terra de Luaña e Couto de Cornanda,  vinculadas desde a alta Idade Media ó mosteiro de Touxosoutos.

Na parroquia de Luaña, no occidente do municipio, consérvase a maior concentración de cruceiros, espallados nos antigos camiños e nas encrucilladas dos diferentes lugares que engloban esta histórica parroquia. Son cruces sinxelas, mais tamén cruceiros de varal e de capela. 

Se cadra o máis antigo de todos eles date do século XVI. É o cruceiro de Saramagal, na aldea de Vioxo de Abaixo en Luaña. É este un cruceiro de capeliña no que salienta, no centro do seu pequeno varal, o relevo dun bispo recollido nunha pequena fornela. Segundo Clodio González Pérez, un dos grandes investigadores da historia e patrimonio deste municipio, trátase de San Martiño de Tours, santo de grande devoción naqueles tempos.

Curiosamente esta figura do bispo bendicindo coa man dereita e sostendo o báculo coa esquerda repítese noutros cruceiros próximos, como o da aldea da Amañecida, tamén en Luaña, ou no cruceiro de Vilachán no veciño concello de Rois.

Visitamos o templo de San Xián de Luaña que conserva boa parte da súa fábrica románica, obra do século XII, cunha impresionante capela maior con dobre arco triunfal e decorada con pinturas de estilo gótico no eixe central da ábsida.

Rematamos a xeira dominical e matinal na igrexa de Cornanda onde mantivemos interesantes conversas coa veciñanza e sorprendeunos a inesperada presenza de dúas interesantes pezas arqueolóxicas das que non tiñamos novas.

A forte vinculación da parroquia de Cornanda co mosteiro de Toxosoutos está ben testemuñada polos numerosos documentos conservados dende o século X, e especialmente do século XII na época do arcebispo Diego Xelmírez. Mesmo a aldea da Granxa, debe o seu nome a presenza dunha pequena explotación agrícola vinculada ó citado mosteiro.

A fisonomía actual da igrexa semella datar do século XVII. É de planta rectangular coa sancristía acaroada ó muro sur e unha sinxela portada barroca que remata nunha espadana de dobre campá.

No seu interior salientan os retablos do presbiterio, obras do século XVIII e inicios do XVIII, cunha boa talla da Inmaculada Concepción que algúns historiadores atribúen a Gregorio Fernández e datan no último terzo do século XVIII. Os veciños e veciñas que se achegaron faláronnos do roubo da peza máis destacable e antiga do templo, unha virxe gótica que presidía o retablo e que foi roubada nos anos setenta do pasado século.  

Porén, revisando de vagar o adro e o exterior da igrexa localizamos dous interesantes elementos procedentes de épocas pretéritas que nalgún momento foron reaproveitados.

Unha lauda altomedieval

En fronte á entrada principal do templo chamounos a atención un improvisado banco feito polos/as fregueses/as. Voltearan a tampa dun antigo sartego medieval para acondicionar este asento de pedra que  apoiaron sobre dous pés de pedra.

É preciso axeonllarse para contemplar a parte inferior da tampa onde podemos ver, non sen dificultade, os detalles da dobre estola que decoraban esta antiga lauda sepulcral. É unha peza monolítica que mide 240 cm de longo por 58 cm de ancho.

Trátase dun novo exemplo destes elementos propios da antiga Gallaecia de época altomedieval, prerrománicas,  coñecidas como de “estola” ou “dobre estola”, así nomeadas xa no s. XVIII por Frei Martín Sarmiento que asociou esta característica moldura coas prendas litúrxicas dos eclesiásticos.

Estas formas, que parecen representar os brazos e pernas dos orantes, delimitan as catro vertentes da tampa. É dicir, unha representación da figura humana bastante abstracta que estaría en posición frontal ou erguida coas pernas abertas e os brazos elevados. Neste caso, en vez da habitual representación circular da cabeza, figura un relevo en forma de frecha entre os que serían os brazos da estola.

É a primeira tampa dun sartego destas características da que temos novas neste concello, mais estes sartegos, sexan de tipoloxía “antropomorfa” ou de “bañeira”, son habituais noutros templos das terras de Compostela e do Sar (Iria Flavia en Padrón, Seira e Herbogo en Rois, Ameixenda en Ames, Rarís e Vilariño en Teo, na Catedral e a Colexiata de Sar en Compostela, etc…).

Logo de preguntarlle á veciñanza comentaban que non deran importancia á peza e descoñecían a súa procedencia. Non obstante, un veciño especulou que podería ter relación coas obras de reforma do adro realizadas nos anos noventa do século pasado.

Unha estela romana

Aínda máis sorprendente foi atopar unha estela como aparello construtivo no exterior da ábsida do templo. Está a rentes do chan, en horizontal no centro da base da ábsida, e aínda que parcialmente soterrada conserva boa parte do seu tamaño orixinal.

Ten un bo porte, duns 108 cm de longo e 31 cm de ancho. Unha peza moi sinxela cun rexistro epigráfico na que figuran as iniciais IOM  nunha primeira liña, e P F ? nunha segunda. É dicir, o epíteto de “Iovi Optimo Máximo”, Xupiter o mellor ou o máis grande. O campo epigráfico enmárcase entre sucos, dous paralelos na parte superior e un na inferior. Outro suco perpendicular na parte superior da ara de características semellantes ás anteriores.

O culto á principal deidade do panteón romano (o pai dos deuses) está ben testemuñado noutras inscricións epigráficas romanas localizadas en diferentes puntos da nosa xeografía, moitas delas datadas no século II d.C.

Non é o único caso nesta zona pois a reutilización de estelas ou aras romanas documéntase noutras igrexas de concellos próximos como en Herbogo en Rois ou Rubín no da Estrada.

Esta descuberta achega interesantes datos para afondar no estudo do proceso de romanización desta zona e do proceso de aculturación das xentes que habitaban estes territorios antes da chegada dos romanos.

Conclusión

O topónimo “Cornanda”, de procedencia prerromana, alude a súa localización nunha zona elevada. O achado destes singulares restos arqueolóxicos testemuña a máis que probable existencia no lugar da actual igrexa dun templo prerrománico cunha pequena necrópole asociada e que probablemente puido cristianizar unha zona sagrada desde antigo, dende polo menos a época romana.

Como é habitual, procedemos a notificar a súa descuberta ás autoridades competentes na xestión do noso patrimonio para que procedan a súa catalogación e inclusión no inventario patrimonial autonómico e municipal.

Agradecemos á veciñanza os datos achegados. Comentábannos que antes da misa dominical amosarían ó cura as novas descubertas pois é un bo afeccionado á “estas cousas antigas”, sinal de que a eles tamén lles chamou a atención.

Bibliografía

• González Pérez, Clodio. “Brión, Historia, economía, cultura e arte”, Editorial Toxosoutos, 1999