Este artigo foi elaborado a proposta da revista Jael Joyas de Galicia , publicándose nunha versión resumida adaptada ó formato da revista e que podedes consultar no seguinte enderezo:  Revista Jael Joyas de Galicia, 12.

1. Localización dos gravados coruñeses.

No extremo norte da cidade herculina e desafiando as ondas do Atlántico no agreste litoral do Golfo Ártabro sitúase a Punta da Herminia. Unha lingua de terra que penetra no mar e que abriga na súa parte central e máis elevada dúas laxes graníticas con gravuras de múltiples cruciformes e outros motivos xeométricos de complexa interpretación.

Son as derradeiras testemuñas, in situ, dos petróglifos documentados na contorna da Torre de Hércules situadas no actual espazo denominado “Parque Celta” integrado polo propio Parque da Torre e a península da Punta Herminia, case 200.000 m² acondicionados para o seu uso público logo da recuperación da propiedade que durante décadas permaneceu baixo xurisdición militar.

O conxunto rupestre de Punta Herminia, o petróglifo do Polvorín en Monte Alto (hoxe no Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón) xunto cos petróglifos do Castro de Elviña son os únicos petróglifos catalogados no Concello da Coruña.

 1.1  – Os petróglifos exentos do Museo de San Antón.

Porén, convén sinalar que no propio museo do Castelo de San Antón custódianse outros petróglifos exentos que chegaron ó museo procedentes de doazóns ou depósitos de diferentes puntos da provincia da Coruña, e como consecuencia das atribucións que lle son propias como depositaria dos materiais procedentes das diferentes intervencións arqueolóxicas.

Entre estes petróglifos que hoxe integran a mostra expositiva do museo  destacan os petróglifos de Borroa (Arteixo), do Castro de Socastro (Rois) ou do petróglifo da Mourela en Fonte Piñeiro (A Baña), todos eles gravados prehistóricos de tipoloxía xeométrica e clara identificación ó Grupo Galaico de Arte Rupestre.

2. Crónica dos achados e primeiras interpretacións.

Nesta singular paraxe da Península da Herminia foron descubertas a finais do século pasado as primeiras estacións con gravados rupestres ó ar libre da cidade,  sendo tamén unha das primeiras referencias a este tipo de manifestacións artísticas citadas na historiografía galega.

O poeta e insigne pedagogo compostelán Francisco María de la Iglesia descubría e documentaba graficamente estas primeiras laxes insculturadas do Monte do Bicos en maio de 1895.

As fotografías realizadas, hoxe entre os fondos do arquivo familiar que custodia o Arquivo da Real Academia Galega, constitúen documentos únicos das primeiras fotografías realizadas a uns petróglifos na provincia da Coruña.

Podes consultar estes fondos nesta ligazón.

De la Iglesia identificaba no só a estación principal desta área arqueolóxica, a chamada “Pedra do Altar” senón tamén describe pequenas gravuras de semellante tipoloxía situadas nas rochas inmediatas, hoxe xa desaparecidas.

Pouco tempo despois o daquela diario “Decano e Independente” da Coruña, “El anunciador”, recollía o día 14 de agosto de 1895 un breve apuntamento para dar conta da transcendencia da descuberta destas inscricións, consideradas fenicias, así como do envío das fotografías realizadas por Francisco Mª. de la Iglesia ás academias de historia de maior prestixio internacional para o seu estudo.

Lamentablemente a misiva non tivo resposta como anos despois nos revela o importante editor e arquiveiro -entre outras facetas- Andrés Martínez Salazar nun artigo de “La Voz de Galicia” do 8 de agosto de 1898 onde tamén subliña:

“la excepcional importancia […] para la prehistoria de Galicia, y en particular para la Coruña, del hallazgo de la piedra con signos del Monte do Bicos”.

O señor Martínez Salazar remata o artigo sinalando o seguinte en relación coa necesaria conservación dos xacementos:

“me abstengo de decir lo que sobre este particular se me ocurre, por creerlo de todo punto ineficaz; porque ¿quién hace caso de antiguallas que solo interesan a media docena de chiflados”.

Profética reflexión que lamentablemente poderíamos extrapolar ós nosos días, pois hai só tres anos que as autoridades competentes decidiron actuar nos petróglifos para tratar de garantir a súa conservación e iniciar a súa posta en valor.

Só dous anos despois destas primeiras descubertas do Monte dos Bicos, Santiago de la Iglesia, fillo do descubridor da Pedra do Altar, redacta nun manuscrito no que destaca a localización doutras dúas rochas gravadas preto das do “Altar”, a unha delas denomínaa “Pena da Brúxula”, situada “a 32 pasos”, con gravados semellantes á laxe principal pero en menor número e a segunda que chama “Rocha C” e que describe como unha pedra alongada e estreita cun único motivo cadrado con puntos e dous apéndices paralelos.

A instancias do propio Santiago de la Iglesia a laxe da Pena da Brúxula é soterrada para evitar novos danos tras sufrir os actos vandálicos duns pastores da zona.

A principios de 2014, esta estación foi redescuberta logo dun forte temporal que deixou de novo os gravados ó ar libre. Lamentablemente da “Rocha C” non tivemos máis novas.

Anos máis tarde, outro reputado arquiveiro e director do “Arquivo General de Galicia” (actual Arquivo do Reino de Galicia) entre 1911 e 1913, Jesús González del Río, estuda e fotografía de novo os gravados da Pena do Altar e dá conta dunha última estación rupestre na contorna da Torre de Hércules, a “Pena do Polvorín” situada no Monte Alto, e así chamada ó emprazarse a escasos metros dun dos dous polvoríns militares instalados na zona.

O propio Jesús González esboza a teoría de que as gravuras situadas na Punta Herminia, A Torre e Monte Alto estaban a delimitar un espazo sagrado.

O descubrimento da Pena do Polvorín despertou tamén o interese do seu amigo o arqueólogo Juan Cabré que en colaboración co propio Jesús González publica un pequeno estudo monográfico sobre os gravados na prestixiosa revista de “Archivos, Bibliotecas y Museos” (1916).

Cabré incide nesta teoría e sinala:

“¡No desprovista de fundamento tendrá la tradición que perpetúan los marinos y pescadores del pais este precioso lugar llamándole el Altar!. Ellos ignoran el origen de tal denominación, pero en espíritu son fieles mantenedores del respeto religioso que profesaron a la Punta Herminia generaciones precursoras suyas muy primitivas, marinos tal vez como ellos procedentes de tierras lejanas, que al pisar el suelo de nuestra Península y morar en ella, impresionados como nosotros por la sublimidad del paisaje y cuadro que desde el Monte Vicos veíase, la eligen como lugar sagrado. En él, para conmemorar un suceso luctuoso ó para implorar los dones de sus dioses, erigen un ara o altar, cuyo monumento se conserva bastante bien, en el centro de la meseta, en la parte más ancha, y cerca de la entrada de ese recinto sagrado”.

Un “oratorio arcaico” e sinxelo formado por

“unha extensa laja natural de granito, que se levanta del nivel actual del suelo unos cincuenta centímetros, no presenta motivo alguno arquitectónico, pero sí en ella se ven multitud de signos simbólicos grabados. Unos pocos están sobre la cara horizontal de la roca, el principal núcleo, en un plano ligeramente en declive, orientado al Poniente y en sentido contrario a los vientos y lluvias del Sur”.

Esta peculiar teoría do recinto sagrado foi compartida por outros autores coetáneos como o escritor coruñés Francisco Tettamany Gastón na súa obra, La torre de Hércules. Impresiones acerca de este antiquísimo faro bajo su aspecto histórico y arqueológico (1920). Tettamany que previamente acompañou en 1902 ó afamado investigador portugués José Leite de Vasconcellos na súa visita á Torre de Hércules e ós propios petróglifos, quedando este gratamente sorprendido ó admirar os antigos signos da Pena do Altar que considerou semellantes:

“ós misteriosos gravados diseminados por Europa e o novo continente reveladores dunha primitiva civilización, posiblemente neolíticos“.

  Un feito que contribuíu a dar sona e relevancia internacional ós gravados coruñeses.

3. Cronoloxía dos gravados.

Na primeira metade do século XX ningún dos grandes investigadores, tanto nacionais como foráneos, dubidaban da datación prehistórica de ambos petróglifos. Deste xeito, prestixiosos investigadores como o alemán Obermaier (Impresiones de un viaje prehistórico por Galicia, 1923) incluían os gravados cruciformes no que el denominaba “Grupo Antiguo”, orixinado a partir da arte esquemática do neolítico penínsular.

Os seus postulados exerceron unha extraordinaria influencia sobre os autores coetáneos e posteriores que defenderon e seguiron a súas teses. Cabré Aguiló, Carré Aldao, Sobrino Buhigas, López Cuevillas, Bouza Brey o Enmanuel Anati consideraron os gravados prehistóricos aínda que propuxeron diferentes cronoloxías.

Foi R. Sobrino Lorenzo – Ruza o primeiro en rachar coas teorías de Obemaier e considerar estas insculturas da Punta Herminia e o Polvorín como históricas. Nunha das primeiras visitas á zona, Sobrino Lorenzo, recolle na súa axenda:

“fui a la Peña del Polvorín. Vi claramente que tiene dos técnicas, una de cincel y otra de picado, probabalemente posterior. La apariencia de modernidad es notoria por el plano de factura de la peña, que es artificial” (18 de maio de 1948).

Noutro dos seus artigos conclúe de xeito categórico:

“hemos llegado recientemente a la conclusión de que estos dos petróglifos no forman parte del grupo de los colegidos en el “Corpus Petroglyphorum Galaecia” y por consiguiente deben ser excluídos de este estudio, porque además de presentar motivos absolutamente atípicos, sus características de técnica hacen que no puedan considerarse como prehistóricos” (1951).

Quizais o prestixio internacional de Anati, que databa os gravados esquemáticos das penas do Monte dos Bicos na Idade do Ferro, fixo que as súas ideas prevaleceran nun ocaso cultural dos investigadores galegos azoutados por un claro sentimento de inferioridade ante as ideas chegadas alén das nosas fronteiras.

Porén, nese mesmo ano de 1966 o coruñés Luis Monteagudo, asumindo por primeira vez os postulados de X. Ferro Couselo sobre os “petroglifos de término” (1952) localizados noutros puntos do país, defendeu tamén que os petróglifos da Punta Herminia e Monte Alto eran:

“cruces de sinais de termo dos séculos IX o XI“.

Unha visión contraria á dos principais divulgadores desa época.

Xa nos anos oitenta autores como Vázquez Varela e Peña Santos (1979), retomando as ideas de Sobrino Lorenzo, argumentan de novo que estas laxes de cruciformes eran de carácter histórico e constatan que a técnica empregada nos gravados fora a percusión por medio de diferentes ferramentas metálicas. Ambos sentaron as bases das teorías actuais rachando definitivamente coas propostas de Anati.

Nas últimas décadas seguiu aberto o debate sobre a xénese dos gravados, autores como Abélanet (1986), que inclúen os gravados coruñeses entre os máis relevantes da arte rupestre peninsular, propoñen unha cronoloxía prehistoria en torno o III milenio antes de cristo, ó consideralos unha “influencia” dos antropomorfos esquemáticos pintados dos abrigos rupestres levantinos.

Malia todo, as últimas achegas e traballos publicados establecen a máis que probable orixe medieval destas simbólicas laxes da Punta da Herminia (Bello Diéguez, Felipe Senén, Marco Antonio Rivas).

4. Descrición dos Gravados.

4.1 – A Pena do Altar.

Foi a primeira estación localizada e está considerada como a estación principal do conxunto rupestre catalogado (GA1503008) situado nas proximidades da Torre de Hércules. A laxe fica a 75 m de altura sobre o nivel do mar e ten unhas medidas aproximadas de 5 m de longo e 80 cm. de alto, cunha inclinación duns 45º cara o suroeste.

Contén numerosas cruces de diferentes medidas e tipoloxía, varias figuran agrupadas e inscritas en círculos. Hai cruces simples, outras con bases circulares e outras case triangulares a modo de pedestais.

Ás veces, no extremo superior e no remate dos brazos, aparecen pequenos trazos cruzados en perpendicular o suco principal. O panel complétase con outros motivos xeométricos de difícil descrición debido ó alto grao de erosión que sofren.

En xeral, o seu estado de conservación é malo debido á erosión natural, nunha zona moi próxima ó mar, pero tamén dos proxectís dos militares que empregaron a laxe de improvisada diana cando os terreos eran propiedade do exército.

Tamén cómpre sinalar os danos na área de protección provocados pola construción de valados e outras edificacións de uso militar noutrora.

4.2 – A Pena da Brúxula.

Redescuberta en xaneiro do ano 2014, despois dun forte temporal que azoutou á zona, emprázase a escasos metros da Pena do Altar. Ten gravados semellantes á laxe principal aínda que en menor número e distribuídos en dous paneis.

No panel principal figuran 6 cruces con pedestal circular en dobre aliñamento. Os cruciformes da liña inferior e de maior tamaño posúen un bo estado de conservación, porén, os gravados situados na liña superior posúen un trazo moi feble e moi erosionado polo que non descartamos a presenza doutras cruces moi esvaecidas e case imperceptibles.

A só uns metros ó leste figura un segundo panel que contén unha soa cruz inscrita nun círculo incompleto ou polo menos moi erosionado por un dos lados. A cruz posúe base circular como as anteriores e atópase entre varias coviñas.

Tampouco é descartable a posible existencia de novos motivos baixo a capa vexetal que cobre parte da laxe insculturada.

4.3 – O Petróglifo do Polvorín.

Hoxe fica só un fragmento da laxe emprazada preto do antigo Polvorín de Monte Alto que sería trasladada ó Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón trala urbanización deste barrio nos anos sesenta, tal e como amosan varias fotografías dos fondos do arqueólogo M. Chamoso Lamas que custodia o Arquivo da Real Academia Galega de Belas Artes.

Os motivos representados son diferentes cruciformes estilizados semellantes ás laxes anteriores. Cruces simples, outras de base circular e contan tamén con eses pequenos sucos perpendiculares nos extremos dos brazos da cruces formando ángulos rectos como acontecía nas outras laxes. Na parte central e inferior do panel destaca unha figura tradicionalmente asociada á representación dun xinete sobre un cabalo, aínda que algúns autores a consideren unha simple letra caligráfica, unha posible “P” (Sobrino Lorenzo, 1954).

1. Interpretación dos gravados.

Cabré é o primeiro en teorizar sobre o posible significado destas antigas inscricións rupestres. Concentra a súa atención no pormenor do deseño central dos gravados da Pena do Altar que describe como figuras estilizadas que representan unha danza cerimonial de 13 mulleres ó redor dun home.

No caso da laxe do Polvorín fala de novo de antropomorfos nun baile sagrado na honra do seu xefe tribal, representado a través da figura dun xinete a cabalo situado na parte inferior do panel. A presenza deste xinete denota un gran interese no autor pois o considera:

“una de las representaciones más primitivas sobre la domesticación del caballo en España“.

Cruces esquemáticas cun “evidente” simbolismo antropomorfo que influíu na visión posterior de moitos autores.

Á marxe destas peculiares e discutibles interpretacións de Cabré, o certo é que os gravados da Península da Herminia tiveron gran repercusión ó longo do século XX e deron pé a múltiples interpretacións.

Como xa indicamos, a consideración de fitos delimitadores dun espazo sagrado foi compartida por varios autores no primeiro terzo do século XX. Algúns como o Marqués de Cerralbo considerábanos antigos “altares levantados ao sol” segundo cita Eladio Rodríguez González no seu Diccionario enciclopédico (1958).

Monteagudo interprétaos como cruces de termo do antigo couto da cidade e destaca a súa similitude coas sinaturas diplomáticas do documentos dos séculos IX – XI e tamén coas cruces de xambas e linteis das igrexas visigóticas como as de Quintanilla de las Viñas en Burgos, retomando unha teoría xa indicada previamente por R. Sobrino Lorenzo-Ruza nun dos seus artigos (1954).

Bello Diéguez (1995) ou, mais recentemente, o arqueólogo municipal, Marco Antonio Rivas (2014), subliñan a súa posible relación coa Torre de Hércules e os elementos medievais da mesma. Neste senso, pensamos que non deixa de ser significativo que as laxes do Polvorín e da Punta Herminia atopábanse en puntos equidistantes coa Torre de Hércules e case situadas en liña recta unha coa outra.

Felipe Senen López – Gómez (1994), interpreta os gravados como:

“marcas medievais […] en relación coas peregrinacións, moi semellantes a outras da mesma época que aparecen en santuarios e hospitais de peregrinos á Terra Santa e a Santiago“.

En resumo, o seu significado e cronoloxía exacta segue a ser un misterio. Os cruciformes máis simples son empregados por numerosos grupos e en diferentes contextos culturais ó longo dos tempos. Porén, a análise do emprazamento dos gravados, contexto arqueolóxico e estudo tipolóxico levou a un certo consenso ó redor de tres hipóteses interpretativas, como símbolos de propiedade das terras nas que se atopan, como símbolos de carácter apotropaico, de protección contra o descoñecido, ou mesmo ser un intento de cristianizar a zona.

6. Valorización social.

Como namorados da historia que narran as pedras cremos que estas laxes insculturadas da Punta Herminia posúen unha longa bagaxe histórica que as converten nun importante referente patrimonial da cidade e mesmo do país.

No ano 2014, a limpeza, restauración e posterior posta en valor da área arqueolóxica da Punta da Herminia, formada polo Petróglifo da Pena do Altar e o da Pena da Brúxula, contribuiron a enriquecer culturalmente e de xeito significativo o espazo situado na contorna da Torre de Hércules destinado ó lecer da veciñanza.

O labor realizado freou o deterioro dun BIC (Ben de Interese Cultural) de forma efectiva que sufriu os embates de máis dun século sen os coidados e a atención precisa. A súa catalogación e inclusión no PXOM da Coruña permitiu establecer unha contorna de protección e amortecemento axeitado a un xacemento que goza da máxima protección que establece a lexislación de patrimonio.

Os paneis sinalizadores e explicativos instalados (que inclúen ilustrativos deseños dos gravados, mapas e fotografías) proporcionan ós visitantes unha visión xeral duns dos gravados históricos máis estudados de Galiza, aínda que usualmente relegados pola historiografía tradicional a un segundo nivel en relación cos gravados prehistóricos do Grupo Galaico da Arte Rupestre.

Lembremos, por último, a relevancia dos posibles lazos históricos coa Torre de Hércules, o elemento máis icónico do patrimonio artístico coruñés, declarado Patrimonio da Humanidade pola Unesco en 2009.

7. Bibliografía

•  Ananti, E. “El arte rupestre Gallego – portugués”. Simposio de Arte rupestre. Barcelona, 1966.
• El Anunciador: diario decano e independiente de la Coruña y de Galicia: Apuntamento sobre as inscricións fenicias da península de la Torre de Hércules. Núm.13705 do 14/08/1895. p. 3.
• Bello Diéguez, J.M.: “Los petroglifos de Punta Herminia y el Polvorín de Monte Alto”. En, Historia de A Coruña. Vía Láctea, edición especial para el El Ideal Gallego. A Coruña, 1998. p. 27-31.
• Bello Diéguez, J.M.: “La Coruña antes de Roma, prehistoria”. Vía Láctea editorial. 1995, p.  30-35.
• Cabré y Aguiló, J.E. & González del Río.: “Los petróglifos de Punta Herminia y el polvorín de Monte Alto”. En, Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos. Tercera época. Año XIX, Tomo XXXII. Madrid, 1915. p. 450-466.
• García, R. “Hallan otro petróglifo en la Torre”. La Voz de Galicia. Edición A Coruña. 25/01/2014.
• Martínez Salazar. A.; “Signos Prehistóricos del Monte dos Bicos”. En, La Voz de Galicia, 8 de Agosto de 1898.
• O Misterio sobre as “inscricións fenicias” atopadas na Torre de Hércules en 1895, Blog Historias de Galicia, 14/02/1895.
• Nuñez Sobrino, A.: “Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza: el trayecto vocacional de un arqueólogo”, en Pontevedra, 21. Revista  de Estudos. Deputación de Pontevedra 2006.
• Nuñez Sobrino, A.: “A dimensión científica e humanística do Arqueólogo R. Sobrino LorenzoRuza (1915-1959)”, Boletín Auriense 3 y 4, tomo XXXVIII-IX (Ourense 2008-2009).
• Obermaier, H.: “Impresiones de un viaje prehistórico por Galicia”. En, Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Ourense. VII, núm. 148. Ourense, 1923.
• Peña Santos, A. de la & Rey García, J.M.; “Petroglifos de Galicia”. Vía Láctea. 2001.
• Sobrino Buhígas, R. “Corpus Petroglyphorum Gallaeciae”. Reedición. Estudio preliminar de Ángel Núñez Sobrino. Edicións do Castro. Sada, año 2000.
• Sobrino Lorenzo-Ruza, R.: “Noticiario Arqueológico Hispánico”. Cuadernos 1-3, 1952-1953 Madrid.
• Sobrino Lorenzo-Ruza, R.: “Origen de los Petroglifos gallego atlánticos”. En, Revista Zephyrvs de la Universidad de Salamanca. 1954.
• Revisión del PGOM de Coruña. Outubro de 2011. Aprobado por orde de 25/02/2013 da C.M.A.T.I., coas modificacións realizadas á 16/05/2013. Ficha 008, petróglifo de Punta Herminia.
• Tettamancy Gastón. F.; “La torre de Hércules. Impresiones acerca de este antiquísimo faro bajo su aspecto histórico y arqueológico”. Lit. e Imp. Roel, A Coruña, 1920.

8. Documentación.

Arquivo da Real Academia Galega.

•   Fondo persoal da Familia Irmáns de la Iglesia. ES.GA.15030.ARAG/2.10.

– Fotografías dos esquemas realizados por Santiago de la Iglesia sobre os petróglifos da Coruña. 1879-01-01 / 1895-12-31. 1879 a 1895. A Coruña.

– Punta Heminia. Prehistoria Coruñesa. Investigaciones de F. M. de la Y. 1895/ Santiago de la Iglesia. 1895-01-01. 1895. A Coruña.

Real Academia Gallega de Bellas Artes.

•  Fondo fotográfico Chamoso Lamas (Petróglifo de Monte Alto, traballos de traslado).

Arquivo Sobrino – Nuñez, conservado na súa vivenda familiar.

• Fondo fotográfico, epistolar e documental de Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza, Dixitalización Colectivo A Rula (inédito).

– Fotografías dos petróglifos do Altar e o Polvorín (A Coruña). ca. 1954.

– Axenda persoal de Ramón Sobrino Lorenzo (ano 1948 e 1955).