Unha nova proposta de Fernando Alonso Romero levounos ata o castro de Castromaior en San Xoán de Fecha na procura dunha pedra con forma de fungo e coñecida desde antigo.

Lamascal, Castro Maior e a Pedra do Paragoas ou a Corte das Cabras

O noso punto de partida foi unha publicación do ano 1897 titulada “The dolmens of Ireland”, obra de William Copeland Borlase, un anticuario e político liberal inglés que, curiosidade, rematou os seus días completamente arruinado:

At Fecha in the Castro Grande is a rock called the Piedra del Paraguas, or Umbrella Stone. It is surrounded by a ditch and counter ditch on an ancient fortified height, within the circumvallation of which are numerous partition walls. The rock is in the form of a mushroom, flat and smooth on its under face, but rough on the top. It rest on a small stone, which, again, rest on the natural rock. It seems to be comparable to such natural formations as the Cheese-Wring, in Cornwall (which is also surrounded by an entrenchment), the “Cloch Morhit,” in the county of Sligo, and the Carrig-a-Choppeen, in that of Cork. All these were venerated sites.

En Fecha no Castro Grande hai unha rocha chamada Pedra do Paraugas. Está rodeada por un foso e un contra foso nun antigo castro fortificado, en cuxa circunvalación atópanse numerosos muros medianeiros. A rocha ten a forma dun fungo, plana e lisa na súa cara inferior, pero rugosa na parte superior. Descansa sobre unha pequena pedra, que, novamente, descansa sobre a rocha natural. Parece comparable a formacións naturais como o Cheese-Wring, en Cornualles (que tamén está rodeado por fosos), o “Cloch Morhit”, no condado de Sligo, e o Carrig-a-Choppeen, no de Cork. Todos estes foron lugares venerados.

Onde obtivo esta información Borlase? Atopamos posibles respostas no artigo de Carlos García Martínez “A pedra que fala con piletas y petroglifos”, do ano 1968.

La zona presenta cercanos a la estación, los castros de Portomeiro y el llamado <<Castromaior>>, de Fecha, situando en este último Murguía, Barros Sibelo y Saralegui, un supuesto menhir en forma de hongo, por lo que los lugareños la denominan <<A Pedra do Paragoas>>, dato que no pudo ser confirmado por nosotros en el estudio y catalogación que se efectuó de dicho castro, a no ser que tal noticia se refiera a alguna de las piedras de formas singulares, aunque naturales, que jalonan la elevación castreña.

Consultada a obra “Estudios sobre la época céltica en Galicia” de Leandro Saralegui, nela só atopamos dúas mencións simples indicando a existencia dun menhir e un dolmen en Fecha (páx. 239 e 249). Algo semellante aconteceu cando consultamos a obra “Antigüedades de Galicia” de Ramón Barros Sivelo, onde só atopamos unha referencia simple á existencia dun menhir en Fecha (páx. 74). Pola contra, na “Historia de Galicia” de Murguía si atopamos máis información:

No solamente algunos dólmenes que se ven dentro de los túmulus, presentan trabajada la cara interna de la gran tabla de piedra que los cubre, sino que puede ver el curioso en el Castro Grande, parroquia de Fecha, á legua y media de Santiago, la gran piedra denominada la piedra del paraguas, que no es más que un dolmen, y cuya cara inferior está perfectamente trabajada. (Nota ao pé na páxina 396)

El castro grande de Fecha, es curiosísimo. Se levanta sobre una colina natural que aprovecharon al intento. Presenta grandes restos de murallas y divisiones, foso y contra foso, estando cubierto de infinitos peñascos naturales. Entre ellos se encuentra uno, que puede tenerse por un dolmen: afecta la figura de un hongo, es liso y trabajado por su cara inferior, bruto por la superior. Está sentado sobre una pequeña piedra, sostenido contra un peñasco natural pegado contra otro que á su vez está debajo de un nuevo peñasco redondo. en el país le llaman la piedra del paraguas. Mide de largo 4m,20 y de ancho 3m,68- Debemos advertir aquí, que, según los inteligentes, los dolmenes tumulares de Jallas, están hechos con piedra sacada de Fecha y demás parroquias cercanas. No tendría nada de extraño, que este dolmen fuese una cubierta preparada para cubrir un dolmen compuesto, que haya quedado allí abandonado. (Nota ao pé na páxina 498)

Uns dias antes de achegarnos ao lugar recibimos novas de Iván, o noso home no terreo. Informounos da localización  dunha posible candidata. A súa familia, natural de Fecha, nunca oíra falar da tal Pedra do Paraugas no Castromaior pero si que sabían dunha coñecida por toda a xente do lugar como Corte das Cabras, con características coincidentes coas da descrición desa outra mencionada polo autor inglés. Esta Corte das Cabras é coñecida desde antigo e foi tradicionalmente empregada como acubillo fronte a chuvia para os que subían ó monte e tiñan conta do gando.

Con estes datos chegamos a Lamascal para visitar o castro, que se sitúa no lugar de Vilar de Rei, ao carón do río Tambre. Ocupa o castro o alto dun monte de 523 metros de altura que domina a contorna. No seu cumio consérvanse 3 liñas defensivas concéntricas, formadas por murallas pétreas e fosos, que rodean unha cativa e accidentada croa. Desde aquí pode verse o Castro/Castelo de Portomeiro no outro lado do Tambre e que está a ser estudado nestes días.

En Lamascal obtivemos unha primeira vista do impresionante castro e aproveitamos a ocasión para visitar a capela, edificio cuxa peculiar orientación fálanos sobre as súas remotas orixes. E é que habitualmente os templos cristiáns orientan a súa cabeceira cara o leste pero esta capela de planta rectangular coa súa alta espadana orientase cara o noroeste na procura do nacemento do sol no solsticio de inverno. Ocupa o alto dun outeiro que na década dos anos setenta do século pasado foi achandado perdendo a súa fisionomía orixinaria.

Contáronnos os veciños que un filón de cuarzo cruza polo medio do terreo onde se asenta o templo e aínda se poden ver na cabeceira algúns fragmentos incrustados na súa base. Este filón, que continúa polas ladeiras do monte de Fontoade, foi explotada por unha empresa nórdica na segunda metade do século pasado. No cumio de Fontoade sitúase un castro do que os veciños contan que oculta tesouros dos mouros. 

A modesta construción garda pequenos vestixios do seu longo pasado en forma de símbolos lapidarios conservados nalgúns dos seus perpiaños, marcas dos antigos canteiros que a levantaron. Outros elementos son máis enigmáticos, como as aliñacións de coviñas conservadas na base do muro lateral sur do templo.

Xa chegados á cima do monte comprobamos a idoneidade da Corte das Cabras coa descrición coñecida da Pedra do Paragoas, admiramos a monumentalidade das defensas do castro e divagamos sobre os posibles porques que puideron levar a Murguía a cambiarlle o nome á popular Corte das Cabras.

O Grisario

Colmada a nosa curiosidade dirixímonos ata a parroquia de Santa Cristina, o lugar de O Grisario, un anaco de monte de frondosas autóctonas no camiño cara o Vachao, e onde se localizaba a antiga igrexa parroquial de Santa Cristina ata que foi trasladada ao lugar que ocupa na actualidade. Este microtopónimo posiblemente deriva de “O Igrexario”, é dicir, as propiedades anexas á igrexa das que obtiñan ingresos os párrocos.

Alén dos alicerces do templo, apenas apreciamos no lugar outros vestixios da antiga construción. Só fica algún perpiaño ben labrado que testemuña a súa existencia.

Petróglifo histórico do Castro de Portomouro / Fontaiña

O noso seguinte obxectivo é unha laxe con gravados situada nas inmediacións do castro de Portomouro

Situación

É ina panel con gravados históricos situado a uns cen metros do Castro de Portomouro  (GA15088030). Coordenadas (42.96087, -8.64139), Altitude: 243 m.s.n.m. Atópase incluído na aba do outeiro onde se sitúa este interesante xacemento da Idade do Ferro e preto do sitio da Fontaíña na bacía o Río Tambre. A súa localización foi facilitada ó Colectivo por dous veciños da zona, Iván Barcia e Antón Jucal que tamén nos acompañaron durante unha xeira para visitar os gravados e o referido castro. Queremos agradecer a ambos os datos facilitados e a súa inestimable colaboración como guías e anfitrións nesta xornada.

Plano de situación do petroglifo do Castro

Descrición dos motivos

Nunha laxe de 277 cm de N-S x 263  cm L-O, practicamente plana cunha lixeira inclinación cara o S e situada a rentes do chan, podemos ollar ata 6 cruces latinas, 5 delas gravadas con dobre suco e 1 en baixo relevo. Cruciformes históricos de diversas formas realizados con ferramentas metálicas e coas seguintes medidas: 16 x 10 cm; 18 x 8 cm; 20 x 9 cm; 11 x 6 cm;  16 x 10 cm e 26 x 8 cm.  Tres delas, situadas na parte superior do panel, e nunha mesma disposición poderían representar un calvario. Ó seu carón consta a única cruz en baixo relevo e un suco que podería ser doutra cruz sen rematar. Baixo estas catro na parte central da rocha figuran outras dúas, unha debaixo da outra.

Vista xeral do Petróglifo do Castro de Portomouro

A rocha presenta por case toda a superficie evidentes marcas da actividade dos canteiros, con máis de 30 furados, “tanteos” que denominaban os antigos arxinas, e 2 grilos para introducir as cuñas. A uns metros da rocha atópanse os restos dunha pequena canteira abandona hai xa décadas e abundantes cascallos que reflicten que foi unha zona moi empregada polos antigas brigadas de pedreiros. Por todo isto, é probable que estes deseños estean realizados co actividade deste antigos artesáns da pedra.

Este xacemento está sen catalogar, non figura no PBA nin no inventario municipal , pero foi incluído no plan director de Compostela Rupestre.

Pormenor dos diferentes cruciformes

A Capela de Novais en Portomouro

A nosa última parada foi unha pequena construción arruinada situada no abandonado casal de Novais, á beira do Tambre, na parroquia de San Cristovo de Portomouro no concello de Val do Dubra.

A súa proximidade ao Castelo de Portomeiro e a suxerinte toponimia avisa da súa vinculación. Xa Manuel Gago advertira do interese de estudar a existencia no lugar dunha granxa relacionada coa fortificación altomedieval. A proximidade dos sartegos da Pedra do Home é tamén un dato de gran interese.

É unha pequena construción de titularidade privada que forma parte dunha explotación agrícola composta por diferentes inmobles que lles serviron de vivenda e alpendres ós seus últimos propietarios. Leva máis dunha década en total abandono e chegou ós nosos días en estado ruinoso.

Hai uns meses a Asociación cultural Larada púxose en contacto con nós para facer unha visita guiada pola zona e observar os restos do templo situado á beira do antigo camiño que descende ata a ribeira do río e chega ata a antiga fábrica da luz de Remuíño.

O edificio actual semella un puzzle, froito de múltiples reformas e de diferentes usos ó longo da súa dilatada historia. Malia todo, parece que permanece a súa estrutura orixinal con múltiples elementos arquitectónicos e decorativos que nos falan dun templo milenario que podería datar entre os séculos X-XI.

A actual igrexa é o último vestixio dun mosteiro que cita un documento do ano 1108 da Historia Compostelana que sinala que

“Didacum Viliulfidem” donou a terceira parte “in ripa Tamaris de Monasterio Novallis” á igrexa compostelana.

Imaxinamos que se trataría orixinalmente dunha pequena comunidade monacal, se cadra de orixe eremita, instalada nunha propiedade afastada na ribeira do Tambre que posteriormente no século XII pasaría a converterse nunha granxa dependente da igrexa compostelá en tempos do bispo Diego Xelmírez. De feito, aínda hoxe o regato que atravesa a aldea e un sitio próximo denomínanse “A Granxa”. Un sistema de explotacións que se mantiñan esencialmente a través da esixencia de prestacións agrícolas ós campesiños dependentes.

Xa no século XVII, Novais figura nunha das extremas do Coto de Cernadas que permanecía baixo o dominio dos monxes bieitos de San Martiño Pinario dende o s. XVI. Era unha grande extensión de terreo cercada a ambas marxes do Tambre que chegou ós nosos días. Segundo os antigos documentos notariais, en Novais

“tiñan os monxes ata tres caseiros e destacaban os seus extensos prados”.

A igrexa actual é unha nave e ábsida rectangular con cuberta a dúas augas en madeira hoxe desaparecida. Mide aproximadamente 13 metros de longo por 4 de ancho. A ábsida non se diferencia no exterior e é case cadrada (aprox. 3,50 x 4 m). A fábrica é de cantería con bloques moi desiguais e os muros evidencian as diferentes fases reconstrutivas.

O interior é moi sinxelo, destaca o arco triunfal de medio punto que divide a nave principal da capela maior. Arestora existe parte dun muro baixo o arco de feitura moderna empregado para tapiar o espazo da nave e reconvertelo nunha corte para o gando. Ademais, no sitio hai varias pías que serviron de bebedoiros.

A única porta do templo, na fachada principal, presenta unha importante elevación con respecto ó chan da planta da nave polo que o acceso ó interior realízase a través dunhas escaleiras de pedra. No lateral dereito, á entrada do templo, unha base circular de pedra lembra a localización dunha desaparecida pía bautismal.

No interior consérvanse, reaproveitados como material de construción, varios elementos da primitiva fábrica con varios modillóns de decoración xeométrica e pequenos arcos, posiblemente das antigas seteiras do templo orixinal.

Tamén se localizou un modillón exento na vivenda principal da explotación.

Como elementos decorativos cómpre destacar cinco cruces patadas de clara tradición visigótica de brazos case iguales realizadas en baixo relevo e distribuídas nos muros exteriores do templo, tres delas nos cantos da igrexa, outra na parte inferior e central da ábsida e a última xusto na parte superior do arco da pequena fiestra situada tamén na ábsida. A colocación e a súa forma permítennos especular que se tratarían das cruces da consagración do templo e asemade conxecturar que estes perpiaños permanecen na súa posición orixinal, a pesar das reformas que sufriu o edificio.

Tamén é significativo un relevo con decoración xeométrica a base de rombos que figura xusto no limiar da entrada do templo.

En resumo, trátase dun edificio moi interesante cuxo estudo podería aportar información sobre ela mesma e sobre o Castelo de Portomeiro e os sartegos da Pedra do Home. Procedemos a solicitarlle á administración a súa valoración e catalogación 

Bibliografía:

Barros Sivelo, R. “Antigüedades de Galicia”, A Coruña, 1875

Borlase, W.C. “The dolmens of Ireland”, London: Chapman and Hall, 1897

García Martínez, C. “A Pedra que Fala con piletas y petroglifos”, Cuadernos de Estudios Gallegos, T23, núm. 71, 1968

Murguía, M. “Historia de Galicia”. Tomo 1. Lugo, 1865

Pontes García, M. “Santa Cristina de Fecha y Capilla de Belén”, 2011

Saralegui y Medina, L. “Estudios sobre la época céltica en Galicia”, Ferrol, 1867

Suárez Golán, F. e Lago Almeida, H. “Cernadas y la Fundación San Castor y Santa Adelaida. De priorato benedictino a centro terapéutico de Proxecto Home Galicia (siglos X-XXI)“. Fundación Asilo San Castor y Santa Adelaida, 2013